LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2009-yil 24-noyabrdagi 13-sonli “Jinoyat ishlari bo‘yicha protsessual chiqimlarni undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi va 2009-yil 24-noyabrdagi 14-sonli “Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini undirish amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorlariga muvofiq o‘z kuchini yo‘qotgan.
LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 11-sonli va 2006-yil 3-fevraldagi 5-sonli qarorlariga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini va jinoyat ishlari yuzasidan sud chiqimlarini undirilishidagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlarini va jinoyat ishlari yuzasidan sud chiqimlarini undirilishida O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi, 1994-yil 3-noyabrdagi Vazirlar Mahkamasining 533-sonli “Davlat boji stavkalari” va 1993-yil 19-avgustdagi “Davlat boji, yig‘imlar va boshqa soliqsiz chet el valyutasidagi to‘lovlar stavkalari to‘g‘risida”gi 423-sonli qarorlariga, talablarini qat’iy bajarishga qaratilsin.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 15-maydagi 14-sonli qarori tahririda)
2. Fuqarolik ishlari bo‘yicha sud xarajatlari davlat boji va ishni ko‘rish bilan bog‘liq, ya’ni guvoh va ekspertlarga to‘lanadigan chiqimlardan, joyiga borib ko‘zdan kechirish, javobgarni qidirish va hal qiluv qarorini ijrosi bilan bog‘liq xarajatlardan iborat.
3. Guvoh yoki ekspertni sudga chaqirish yoki joyiga borib ko‘zdan kechirishni so‘ragan taraf guvoh va ekspertga qilingan sarf-xarajatlarni qoplash uchun ketadigan pulni oldindan to‘lab qo‘yishlari haqida ko‘rsatilgan Fuqarolik-protsessual kodeksining tegishli moddasi talablarini bajarishga sudlarning e’tibori qaratilsin.
4. Sudlarda davlat boji to‘lashdan ozod qilinadigan jismoniy, yuridik shaxslarni va boshqa idoralarni ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 329-moddasida ko‘rsatilgan.
(4-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 15-maydagi 14-sonli qarori tahririda)
Bundan tashqari sud yoki sudya ham, ayrim hollarda, fuqarolarning mulkiy ahvoliga qarab, agar to‘lovlarni to‘lashni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash yoxud uning miqdorini kamaytirish imkoniyati bo‘lmasa, uni davlat foydasiga undiriladigan davlat boji va boshqa sud xarajatlarini to‘lashdan ozod qilishga haqli.
Sudlarga tushuntirilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi 110-moddasining 2-qismiga muvofiq, faqatgina jismoniy shaxs davlat bojini to‘lashdan ozod qilinishi mumkin. Davlat daromadiga undiriladigan sud xarajatlarini to‘lashni kechiktirish, bo‘lib-bo‘lib to‘lash, shuningdek, ularning miqdorini kamaytirish esa jismoniy shaxslarga ham, yuridik shaxslarga ham qo‘llanilishi mumkin.
Fuqaroning sud xarajatlarini to‘lashdan ozod etish to‘g‘risidagi arizasida, uning iltimosini asoslovchi holatlar ko‘rsatilishi hamda bu holatlarni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilingan bo‘lishi shart, masalan oylik maoshi (daromadi), qaramog‘ida voyaga etmagan farzandlari, boqimandalarining borligi haqidagi ma’lumotnomalar ilova qilinishi kerak. Fuqaroning mulkiy ahvoliga baho berishda sud uning bankda shaxsiy hisobi bor-yo‘qligini, uning egaligidagi mulkning, chorva mollarining soni va bahosini, da’voning qiymati va boshqalarni e’tiborga olishi kerak.
5. Sudlar taraflardan biri foydasiga undirilishi lozim bo‘lgan sud xarajatlarini to‘lashdan da’vogar yoki javobgarni ozod qilishga haqli emasliklarini nazarda tutishlari kerak. Ushbu qoida ko‘rsatilgan shaxslar sud xarajatlarini davlat foydasiga to‘lashdan ozod etilgan hollarda ham tatbiq etiladi.
6. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 328-moddasi va 336-moddasining 1-qismiga muvofiq, ushbu kodeksda boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, sudlarga beriladigan arizalardan davlat boji ariza berilgunga qadar to‘lanadi. Shunga ko‘ra fuqarolik ishlari bo‘yicha taraflarni sud xarajatlarini to‘lashdan ozod qilish masalasi sudya tomonidan da’vo arizasini qabul qilish vaqtida, zarur hollarda esa hal qiluv qarori chiqarishda hal qilinadi.
(6-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 15-maydagi 14-sonli qarori tahririda)
7. Da’vogar boj to‘lashdan ozod etilgan taqdirda, agar da’vo qanoatlantirilsa, boj da’voning undirilgan miqdoriga muvofiq javobgardan (agar u boj to‘lashdan ozod etilmagan bo‘lsa) davlat foydasiga undiriladi.
8. Sud nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha er-xotinning biri yoki har ikkisiga nikohdan ajralganlik to‘g‘risidagi guvohnomani berish vaqtida to‘lanishi lozim bo‘lgan summani belgilashga haqli. Alohida hollarda sud taraflardan biri yoki har ikkisini moddiy ahvolini hisobga olib, nikohdan ajralganlik haqidagi guvohnomani berishda undirilishi ko‘zda tutilgan summani to‘lashdan ozod qilishi mumkin.
Bedarak yo‘qolgan yoki ruhiy kasalligi yoxud aqli zaifligi sababli muomalaga layoqatsiz deb tanilgan shaxslar bilan yoki sodir qilgan jinoyatlari uchun uch yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilishga hukm etilgan shaxslar bilan bo‘lgan nikohlarini bekor qilish to‘g‘risida sudning qaroriga asosan guvohnoma berilayotgan fuqarolar “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qo‘llanmaning 58-bandiga muvofiq yuqorida ko‘rsatilgan summani to‘lashdan ozod etilganliklariga sudlarning e’tibori qaratilsin.
9. Boj to‘lanadigan da’voning qiymati da’vogar tomonidan belgilanadi. Da’vogar ko‘rsatgan da’vo qiymati uning kamayish yoki ko‘payish tomoniga sezilarli darajada mos kelmaganda yoki boshqa shunga o‘xshash hollarda da’vo qiymati sudya tomonidan belgilanadi.
10. Mulkka nisbatan egalik huquqini belgilash, vasiyatnomani, olish-sotish, hadya, ayirboshlash shartnomalarini haqiqiy emas deb topish, mulkdagi hissasiga huquqini belgilash, umumiy mulkdan hissa ajratish, vorislarning mulkdagi o‘zlariga tegishli hissani undirish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha da’vo qiymati mulkning yoki da’vogar ajratib berishni so‘ragan hissaning qiymatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Bir vaqtning o‘zida mulkiy va mulkiy bo‘lmagan mazmundagi da’vo arizalari uchun davlat boji mulkiy mazmundagi da’vo arizalariga belgilangan stavkalar hamda mulkiy bo‘lmagan mazmundagi da’vo arizalari uchun belgilangan stavkalar asosida to‘lanadi. Misol uchun nikohni bekor qilish va bir vaqtning o‘zida mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi da’vo arizalaridan boj nikohni bekor qilish hamda mol-mulkni bo‘lish uchun undiriladi.
11. Sud tomonidan mulkka vorislik huquqi to‘g‘risida qaror chiqarilganda, davlat boji mulkning umumiy qiymatidan kelib chiqqan holda hisoblanib, vorislarning har biridan ularning hissasiga teng ravishda undiriladi.
Vatanni himoya qilish, davlat yoki jamoat majburiyatlarini bajarish munosabati bilan yoki inson hayotini, davlat mulkini va huquq tartibotni saqlash bo‘yicha fuqarolik burchini bajarish paytida o‘lgan shaxslarning mulklari;
uy-joy (kvartira) yoki uy-joy qurilish shirkatidagi pay, agar vorislar meros qoldiruvchi bilan birga yashab, u vafot etgan kunga qadar ro‘yxatdan qayd etilib (propiskadan o‘tib), meros qoldiruvchining vafotidan so‘ng ham uy-joy (kvartira)da yashayotgan bo‘lsalar.
12. Bir yoki bir necha da’vogarlar tomonidan bir yoki bir necha javobgarlarga nisbatan da’vo qo‘zg‘atilganida va sudya bir necha bir xil turdagi da’volarni birlashtirganida davlat boji da’voning umumiy miqdoridan kelib chiqqan holda belgilanadi.
13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 19-avgustdagi 423-sonli “Davlat boji, yig‘imlari va boshqa soliqsiz chet el valyutasidagi to‘lovlarning stavkalari to‘g‘risida”gi qaroriga 2 va 3-son Ilovalarga muvofiq, chet el fuqarosi ishtirokidagi yoki chet el valyutasida undirish amalga oshiriladigan nizolar yuzasidan sudga taqdim etilgan da’vo arizalaridan davlat boji chet el valyutasida (AQSh dollarida yoki unga tenglashtirilgan summada) da’vo qiymatining 10 foizi miqdorida to‘lanishi sudlarga tushuntirilsin.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bilan chet el fuqarosi o‘rtasida nikoh bekor qilinganida sud hal qiluv qarorida er-xotinning biri yoki har ikkisi tomonidan fuqarolik holati aktlarini ro‘yxatga olish idorasida nikohdan ajralishni qayd etish vaqtida AQSh dollarida undiriladigan davlat boji summasini ko‘rsatishi lozim; agar er-xotinning har ikkisi birinchi marta nikohda bo‘lgan bo‘lsalar — 120 AQSh dollari, er-xotinning biri ikkinchi nikohda bo‘lgan hollarda 150 AQSh dollari.
14. Davlat boji undirish bilan bir vaqtda sudya hal qiluv qarorida sud chiqimlarini undirish haqida ham ko‘rsatishi lozim. Fuqarolik-protsessual kodeksining tegishli moddasida ko‘rsatilgan sud chiqimlarining ro‘yxati kengaytirilishi mumkin emas. Ishni ko‘rish yoki hal qiluv qarorining ijrosi yuzasidan sarflangan, lekin mazkur moddada ko‘zda tutilmagan, xarajatlar undirilishi mumkin emas.
Sudlar hal qiluv qarorining ijrosi bilan bog‘liq chiqimlar qarzdorning mulkini saqlash, tashish, ekspertlarning mehnat haqi, sud ijrosining ijro joyiga borishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardan iborat ekanligini nazarda tutishlari lozim.
15. Fuqarolik-protsessual kodeksining tegishli moddasiga muvofiq, taraflar mulkiy ahvollariga qarab, sud jarayonining har qanday bosqichida sud xarajatlarini to‘lashni kechiktirishni yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lashni, shuningdek bu xarajatlarning miqdorini kamaytirishni suddan so‘rashga haqlidirlar.
Sud xarajatlarini to‘lashni kechiktirish deb, sud yoki sudya tomonidan xarajatlarni to‘lash muddatini sudning hal qiluv qarori yoki ajrimida ko‘rsatilgan muddatga nisbatan ancha keyinroqqa qoldirilishi tushuniladi.
Bo‘lib-bo‘lib to‘lashda, sud manfaatdor shaxsga xarajatni qismlarga bo‘lgan holda to‘lash huquqini berib, har bir qismning miqdorini va to‘lash lozim bo‘lgan sanani belgilaydi.
16. Davlat bojini qaytarish O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 342-moddasida ko‘rsatilgan asoslarga muvofiq amalga oshiriladi. Boj Qonunda talab qilinganidan ortiqcha miqdorda to‘langan bo‘lsa, shu ortiqcha to‘langan qismi qaytariladi. Qonunda qayd etilgan boshqa hollarda boj to‘liq miqdorda qaytarilishga tegishlidir.
(16-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 15-maydagi 14-sonli qarori tahririda)
Boj sudyaning ajrimi asosida, agar boj budjetga o‘tkazilgan kundan boshlab bir yillik muddat o‘tmagan bo‘lsa, moliya idoralari tomonidan qaytariladi.
Agar da’vogar bojni to‘lab, sudga ariza bilan murojaat qilmagan bo‘lsa, sudning ushbu holatni tasdiqlovchi ma’lumotnomasi bojni qaytarib berish uchun asos bo‘ladi.
17. Chiqimlarni undirishning protsessual tartibi va tushunchasi Jinoyat-protsessual kodeksining tegishli moddalari bilan tartibga solingan.
Shu o‘rinda chiqimlarni undirish qonun bo‘yicha surishtiruv va dastlabki tergov organlariga hamda sudga yuklatilganligini e’tiborga olish lozim bo‘ladi.
18. Yuqori turuvchi sudlar fuqarolik va jinoyat ishlarini apellyatsiya, kassatsiya tartibida ko‘rish vaqtida birinchi bosqich sudi tomonidan fuqarolik ishlari bo‘yicha undirilgan sud xarajatlari va jinoyat ishlari bo‘yicha undirilgan sud chiqimlarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri undirilganiga e’tibor berishlari lozimdir.
Sud xarajatlarini noto‘g‘ri undirilganlik holatlari aniqlanganda, apellyatsiya, kassatsiya bosqichi sudlari protsessual qonunda ko‘rsatilgan holatlarda va tartibda, sud xarajatlarini undirish, ularni to‘lashdan ozod qilish, shuningdek undirilgan summa miqdorini kamaytirish yoxud ularni fuqarolik ishlari bo‘yicha taraflar yoki jinoyat ishlari bo‘yicha sudlanganlar o‘rtasida taqsimlash huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 337-moddasiga binoan sudlarning qarorlari ustidan apellyatsiya, kassatsiya hamda nazorat tartibida keltirilgan arizalardan, da’vo arizasi (shikoyat) berilganda to‘lanishi kerak bo‘lgan qiymatning ellik foizi, mulkiy nizolar bo‘yicha esa — nizo yuritilayotgan summadan hisoblab chiqariladigan boj qiymatning ellik foizi miqdorida boj olinadi.
(18-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 15-maydagi 14-sonli qarori tahririda)
Davlat boji to‘lashdan ozod qilinmagan shaxsning boj to‘lanmagan nazorat tartibidagi shikoyati ko‘rilmaydi.