Реактив қувват компенсацияси бўйича ишларни ташкил этиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 1 мартдаги 96-сонли қарори билан тасдиқланган «Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси («Ўздавэнергоназорат» инспекцияси) тўғрисида»ги низомга асосан буюраман:
1. Реактив қувват компенсацияси бўйича ишларни ташкил этиш тартиби тўғрисидаги низом иловага мувофиқ тасдиқлансин.
2. Мазкур буйруқ Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида давлат рўйхатидан ўтказилган кундан бошлаб ўн кун ўтгач кучга киради.
«Ўздавэнергоназорат» инспекцияси бошлиғининг 2008 йил 9 сентябрдаги 168-сон буйруғи билан
ТАСДИҚЛАНГАН
ТАСДИҚЛАНГАН
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мазкур Низом Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 1 мартдаги 96-сонли қарори билан тасдиқланган Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси («Ўздавэнергоназорат» инспекцияси) тўғрисидаги низомга мувофиқ, электр энергиясини электр тармоқлари бўйлаб узатишда технологик сарфларни камайтириш ҳамда реактив қувват компенсацияси бўйича ишларни ташкил этиш тартибини белгилайди.
(муқаддима Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
актив қувват — фойдали иш бажариш учун ишлаб чиқариладиган ва истеъмол қилинадиган қувват (ўлчов бирлиги: Вт — ватт, кВт — киловатт, мВт — мегаватт);
актив юклама режими — электр қабул қилгични фақат актив қувват ва энергия истеъмол қилиб ишловчи режими;
Олдинги таҳрирга қаранг.
асинхрон двигатель — роторнинг айланиш тезлиги статор майдони айланиш тезлигидан фарқланадиган машина;
(1-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
асинхрон юритма — асинхрон двигателли юритма машина сифатида фойдаланиладиган электр ускуналар мажмуаси;
(1-банднинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
истеъмолчи — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик шахслар (саноат корхоналари ва уларга тенглаштирилган электр энергияси истеъмолчилари) ва жисмоний шахслар;
контакт соатлар — реактив қувват манбаларини (конденсатор қурилмаларини) автоматик ростлашда қўлланиладиган иккиламчи электр соатлари;
кумулятив харажатлар — капитал қурилишга бир йўла киритиладиган капитал маблағларда (қурилиш муддати 1 йилгача бўлганда) ва доимий ҳар йиллик эксплуатация сарфларида келтирилган йиллик жамланма харажатлар;
максимал реактив қувват — узоқ вақт ўзгармайдиган реактив юклама бўлиб, у ўзининг энг оғир иссиқлик таъсирига кўра, яъни максимал ҳарорати ёки изоляциянинг иссиқлик емирилиши бўйича кутилаётган ўзгарувчан реактив юкламага эквивалентдир;
максимал юкламали соатлар — истеъмолчиларни электр таъминоти тизимидан электр энергиясининг максимал қийматини фойдаланиш вақт оралиғидаги соатлар;
номинал қувват — қурилмани эксплуатация қилишда ва синашда четга оғишларни ҳисоблаш учун дастлабки қиймат деб ҳисобланувчи, электр техник қурилмани ишлаб чиқарувчи завод томонидан кўрсатилган қувват;
носимметрик ва носинусоидал режимлар — электр тармоқларида носимметрик юкламалар мавжуд бўлганда ҳамда тармоқнинг айрим элементлари тўлиқ бўлмаган фаза режими билан ишлаганда ва фаза параметрларида фарқланишлар юзага келгандаги режимлар, шунингдек, электр тизими кучланиши ва токлари эгри чизиғининг носинусоидал шаклга келишига сабаб бўлувчи ночизиқли юкламларнинг кам инертлиги;
реактив қувват — электромагнит майдонларни ҳосил қилиш учун ишлаб чиқариладиган ва истеъмол қилинадиган қувват (ўлчов бирлиги: ВАр — вар, кВАр — киловар, мВАр — мегавар);
реактив қувват компенсацияси — электр тизимига уланган электр станциялари генераторлари томонидан ишлаб чиқарилаётган реактив қувват катталиги ва истеъмол қилинаётган реактив қувват катталиги ўртасидаги балансни таъминланиши;
реактив қувватнинг амалдаги қиймати графиги — реактив қувватнинг ўртача катталигини маълум вақт оралиғида ўзгаришини кўрсатувчи график;
реактив энергия — электромагнит майдонларини ҳосил қилиш учун ишлаб чиқариладиган ва истеъмол қилинадиган энергия (ўлчов бирлиги: ВАр*с — вар*соат, кВАр*с — киловар*соат, мВАр*с — мегавар*соат);
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1-банднинг ўн саккизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
синхрон юритма — синхрон двигателли юритма машина сифатида фойдаланиладиган электр ускуналар мажмуаси;
(1-банднинг ўн тўққизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
электр таъминоти шартномаси — энергия таъминоти ташкилоти билан истеъмолчи ўртасида тузилган электр энергиясидан фойдаланишга оид муносабатларни белгиловчи келишув.
Олдинги таҳрирга қаранг.
2. Мазкур Низом талаблари истеъмолчилар, энергия таъминоти ташкилотлари ҳамда янги, кенгайтирилаётган ва реконструкция қилинаётган корхоналарнинг электр ускуналарини лойиҳалаштирувчи ташкилотлари учун (ҳар бир киришида ҳисобланган актив қуввати 20 kW дан кам бўлган истеъмолчилар бундан мустасно) қўлланилади.
(2-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғи (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) таҳририда — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
Олдинги таҳрирга қаранг.
3. Низом 1000 V гача ва ундан юқори кучланишли истеъмолчиларнинг электр тармоқларидаги компенсацияловчи қурилмаларнинг тури, қуввати, уланиш жойи ва ишлаш режимини танлаш масалаларини ўз ичига олади.
(3-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғи (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) таҳририда — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
4. Реактив қувват ва энергияни компенсацияловчи қурилмаларнинг (бундан кейинги матнда компенсацияловчи қурилмалар деб юритилади) ҳисоб-китоби мазкур Низомнинг иловасига мувофиқ ҳисоб-китоблар услубиёти асосида амалга оширилади.
5. Мазкур Низом электр тармоқларидаги реактив қувват ўзгарувчан токининг асосий частотасини тўғри кетма-кетлик режими учун компенсация қилиш масалаларини қамраб олади. Мазкур Низомнинг қоидалари алоҳида ўзига хос ва линияли бўлмаган электр юкламаларига эга бўлган электр тармоқларида кузатиладиган носимметрик ва носинусоидал режимлар ҳамда кескин ўзгарувчан юкламали электр тармоқларининг ишлаш режимига нисбатан қўлланилмайди.
6. Кумулятив (умумий) харажатларнинг миқдорини аниқлашда уларнинг минимал қийматидан келиб чиққан ҳолда қуйидагилар ҳисобга олиниши лозим:
қўшимча ускуналар — коммутация аппаратлари, ростлаш қурилмаларнинг компенсацияловчи қурилмаларини ўрнатиш харажатлари;
ток юкламаларининг камайиши билан боғлиқ бўлган трансформатор подстанциялари ускуналарининг қиймати ҳамда таъминловчи ва тақсимловчи тармоқ иншоотлари қийматининг камайиши;
компенсация воситалари ёрдамида ток юкламаларини камайиши оқибатида таъминловчи ва тақсимловчи тармоқларда реактив қувват йўқотишларининг камайиши.
7. Компенсацияловчи қурилмаларни танлашга қўйиладиган техник талаблар қуйидагиларни таъминлаши лозим:
Энг катта юкламалар режими учун мавжуд компенсацияловчи қурилмалардан фойдаланишда энергия таъминоти ташкилотининг тармоқларидан белгиланган реактив қувватдан фойдаланиш бўйича талабларнинг бажарилиши, реактив қувват йўқотишларини ҳисобга олган ҳолда, максимал реактив юкламанинг баланс ҳисоб-китобларини тузиш йўли билан баҳоланиши лозим.
8. Истеъмолчиларнинг электр ускуналарини лозим миқдорда компенсацияловчи қурилмаларни ўрнатмасдан энергия таъминоти ташкилотининг тармоқларига уланиш тақиқланади. Компенсацияловчи қурилмаларнинг қуввати ва миқдори электр таъминоти лойиҳаси билан аниқланади.
9. Эксплуатация қилиш жараёнида компенсацияловчи қурилмалардан тежамкорлик билан фойдаланиш учун улар генерация қилинадиган қувватни автоматик ростлаш қурилмалари билан жиҳозланган бўлиши лозим.
10. Реактив қувват компенсациясининг мақбул даражасини таъминлаш бўйича энергия таъминоти ташкилоти ва истеъмолчиларнинг жавобгарлиги белгиланган тартибда тузилган электр таъминоти шартномаси билан белгиланади.
11. «Ўздавэнергоназорат» инспекцияси истеъмолчиларнинг электр ускуналарида реактив қувват компенсациясининг мақбул даражаси таъминланиши юзасидан назоратни амалга оширади.
12. Электр ускуналарини танлашда реактив қувват истеъмолини камайтириш бўйича қуйидаги чора-тадбирлар ҳисобга олиниши лозим:
Олдинги таҳрирга қаранг.
юкламаси асосланмаган ҳолда камайтирилган электр двигателлари ва трансформаторларнинг танланишига йўл қўймаслик;
(12-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
доимий иш режимига эга бўлган ростланмайдиган электр юритмалар учун, техникавий ва иқтисодий шартлардан келиб чиқиб, синхрон двигателларни танлаш;
(12-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
технологик жараённинг шароитларидан келиб чиқиб уларни қўллаш имкониятидан аниқланадиган асинхрон двигателларнинг салт юришини чеклаш бўйича чора-тадбирларни режалаштириш;
(12-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
реактив қувватнинг истеъмол ва генерация қилинишига таъсир этиш йўли билан электр таъминоти тизимининг техник-иқтисодий кўрсаткичларининг ошишини таъминловчи бошқа техникавий воситалардан фойдаланиш.
13. Компенсацияловчи қурилмаларнинг ҳисоб-китоби, юкламанинг ўсиб бориш динамикаси ва электр тармоқларининг босқичма-босқич ривожланишини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш лозим. Ҳар бир босқич учун компенсацияловчи қурилмаларнинг қуввати ва ўрнатиш жойи, ростлаш зарурияти ҳамда ростлаш параметрлари аниқланади.
Кумулятив харажатлар катталикларида ҳисоб-китоблар аниқлиги чегараси ва дастлабки маълумотлар бўйича вариантлар доирасида фарқланишлар бўлганда, техник кўрсаткичларининг (схеманинг истиқболли бўлиши, эксплуатация қилиш қулайлиги, материал ва ускуналарнинг сарфи) энг яхши варианти қабул қилинади.
14. Компенсацияловчи қурилмалар қувватининг ҳисоб-китоби энергия таъминоти ташкилоти томонидан берилган техник шартларга мувофиқ амалга оширилади. Ҳисоб-китоб қилишда, 0,38-6-10 kVли тармоқлардан таъминланадиган истеъмолчилардаги қувватнинг ўртача олинган коэффициентини норматив кўрсаткичларидан келиб чиққан норматив усулдан фойдаланилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
15. Компенсацияловчи қурилмаларнинг танланиши реактив қувватнинг қуйидаги қийматлари бўйича «Ўзбекэнерго» акциядорлик жамияти томонидан белгиланган тартибда тайёрланган, электр тармоқларида реактив қувват компенсацияси ҳисоблаб чиқилган тизимли ҳисоб-китоб маълумотлари асосида амалга оширилади:
(15-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғи (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) таҳририда — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
унинг боғламаларидаги реактив қувватнинг иқтисодий кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилишда энергия тизимининг максимал актив юклама режимида;
энергия тизими ишлашининг мақбул режимларини ҳисоб-китоб қилишда энергия тизимининг энг кам актив юклама режимида;
энергия тизимининг авариядан кейинги ишлаш режимларига хос режимларда унинг боғламаларида кучланиш даражаларини ҳисоблаб чиқишда.
тармоқнинг элементларида реактив қувват йўқотишлари ва ҳаво линиялари, ток ўтказгичлари ва номинал кучланиши 10 kV дан юқори бўлган кабел линиялари, шунингдек катта (5 км.дан ортиқ) масофага тортилган 6 — 10 kV кабел линиялари томонидан генерация қилинадиган реактив қувватни ҳисобга олиш;
Олдинги таҳрирга қаранг.
маҳаллий электр станциялари генераторларининг ва синхрон двигателларнинг реактив қувватидан 6 — 10 кV ҳамда 1000 V гача кучланишли тармоқлар учун фойдаланишнинг керакли даражасини белгилаш;
(15-банднинг еттинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
компенсация даражасини оширишда тармоқ элементларининг ўтказувчанлик қобилиятини камайтириш (трансформаторларнинг сони ва қувватини камайтириш, симлар ва кабелларнинг кесимини кичрайтириш) имкониятини аниқлаш зарур.
16. Конденсатор қурилмаларини 6 — 10 kV ва 1000 V гача бўлган кучланишли тармоқлар ўртасида тақсимлаш техник-иқтисодий ҳисоб-китоблар асосида амалга оширилиши лозим.
Трансформаторларининг уланган жамлама қуввати 750 kVA дан кам бўлган саноат корхоналари учун компенсацияловчи қурилмаларнинг қуввати бевосита энергия таъминоти ташкилотлари томонидан белгилаб берилади ва электр таъминотини ҳисоблаб чиқишда мажбурий бўлиб ҳисобланади.
17. Реактив қувватнинг балансини тузишда, кучланишни статик тавсифларга мувофиқ ростланишида реактив қувват истеъмолининг ўзгаришини ҳисобга олиш лозим.
электр тармоғининг максимал юкламали соатларида энергия тизимининг тармоқларидан бир ойда истеъмол қилинадиган реактив энергиянинг иқтисодий кўрсаткичи;
электр тармоқларининг максимал юкламали соатларида энергия тизимининг тармоқларидан истеъмол қилинган 30 дақиқали реактив қувватнинг иқтисодий кўрсаткичи.
19. Электр тармоқларининг максимал юкламали соатларидаги максимал реактив қувват бўйича ҳисоб-китоб қиладиган турли тариф гуруҳларидаги истеъмолчилар учун реактив энергия ва реактив қувватнинг иқтисодий ва техникавий кўрсаткичлари мазкур Низомнинг иловасида келтирилган формулаларга мувофиқ аниқланади.
20. Электр ускуналарини эксплуатация қилишда реактив қувват истеъмолини камайтирувчи қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилиши керак:
технологик жараённинг энергия тизимини энг катта актив юкламаларида реактив юклама истеъмолини камайишига олиб келувчи режимни белгилаш;
Олдинги таҳрирга қаранг.
асинхрон двигателлар, пайвандлаш трансформаторлари ва бошқа электр ускуналарнинг уларга салт юриш чеклагичларини жорий этиш йўли билан камайтириш;
(20-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
агар тармоқнинг ва электр ускуналарининг ишлаш режими шароитлари бўйича йўл қўйилса, кам юкламалар даврида номинал қувватининг 30 фоизидан кам юкланадиган трансформаторларни алмаштириш ёки ўчириб қўйиш;
(20-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
60 фоиздан кам юкланадиган асинхрон двигателларни техник-иқтисодий асосланиш ва қуввати камроқ бўлган двигателларга алмаштириш, бунда алмаштиришнинг амалий имконияти бўлиши шарт;
(20-банднинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
электр юритманинг ишлаш шартлари бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган режимдан келиб чиққан ҳолда, агар улар эскириши, технологик жараённинг ўзгариши оқибатида демонтаж қилиниши керак бўлса ёки улардан реактив юкламаларнинг сунъий компенсацияга муҳтож бўлмаган бошқа қурилмаларда фойдаланиш зарур бўлса, ҳамда бундай алмаштириш техник-иқтисодий ҳисоб-китоблар билан асослаб берилганда, асинхрон двигателларни синхрон двигателларга алмаштириш.
(20-банднинг олтинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Компенсацияловчи қурилмаларнинг ишлаши устидан доимий назорат таъминланиши лозим. Бунинг учун йилида камида икки марта қуйидагилар назорат қилинади:
компенсация воситалари қувватининг автоматик бошқариш ва ростлаш қурилмаларини мавжудлиги ҳамда уларнинг ишлаши, ушбу воситаларни ўрнатиш жойларининг тўғри танланганлиги.
21. Истеъмолчи энергия таъминоти ташкилоти билан биргаликда реактив қувват ва энергиянинг қийматини ҳисоблаб чиқади ва кейинчалик бу қийматларни электр таъминоти шартномасига киритади. Мазкур Низом иловасининг 3-жадвалида истеъмол қилинган реактив қувват ва энергиянинг иқтисодий қийматларини тўлдириш шакли келтирилган.
22. Юкламалар электр таъминоти шартномасида қабул қилинган қийматларга нисбатан ўзгарганда, реактив қувват манбаларининг ишлаш режимига реактив юкламаларга белгиланган тартибда тузатишлар киритилиши лозим.
23. Истеъмол қилинадиган ёки электр энергияси истеъмолчилари томонидан энергия тизими тармоқларига узатиладиган реактив қувват катталигини назорат қилиш электр таъминоти шартномасига мувофиқ электр таъминоти ташкилотлари томонидан амалга оширилади.
энергия тизимининг энг катта актив юкламали даврида ярим соатлик интервал давомида истеъмол қилинадиган реактив қувватнинг энг катта қиймати;
энергия тизимининг энг кичик актив юкламали даврида истеъмол қилинадиган ёки энергия тизимининг тармоқларига узатиладиган реактив қувват.
25. Энг катта ва энг кичик юкламали даврлар ҳамда компенсацияловчи қурилмаларнинг ишлаш режими энергия таъминоти ташкилоти томонидан белгилаб берилади ва электр таъминоти шартномаси билан белгиланади. Ўрнатилган қувватнинг қиймати ва компенсацияловчи қурилмаларнинг ишлаш режими белгиланган шаклдаги жадвалга (мазкур Низомга илованинг 4-жадвали) киритилади.
26. Энг катта юкламали соатларда энергия тизими тармоқларидан истеъмолчининг тармоқларига узатиладиган энг катта реактив қувватни назорат қилиш учун электр энергиясини ҳисобга олиш ва назорат қилишнинг автоматлаштирилган ахборот-ўлчов тизимларидан ва 30 дақиқалик максимум юкламаларни кўрсатувчи ҳамда контакт соатларига эга бўлган махсус реактив энергия ҳисоблагичларидан фойдаланилади. Катта (кичик) юкламалар даврида энергия тизимидан истеъмол қилинадиган (энергия тизимига узатиладиган) реактив энергияни назорат қилиш учун электрон ҳисоблагичлардан фойдаланилади. Бунда электрон ҳисоблагичлар қуйидаги катталикларни алоҳида ҳисобга олиш имконига эга бўлишлари керак:
Олдинги таҳрирга қаранг.
(26-банднинг олтинчи хатбошиси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғига (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) асосан чиқарилган — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
27. Истеъмолчилар томонидан реактив қувват ва энергияни компенсация қилиш чора-тадбирларининг бажарилиши юзасидан энергия таъминоти ташкилоти томонидан ва «Ўздавэнергоназорат» инспекцияси томонидан ўтказиладиган назоратларда электр энергияси ва актив энергияни йўқотишлари қийматининг техник-иқтисодий ҳисоб-китоблари якунловчи харажатлар бўйича аниқланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қувват коэффициентини пасайиши оқибатида электр энергиясини қўшимча технологик йўқотишларини ҳисоблаш мазкур Низом иловасининг 18-бандига мувофиқ амалга оширилади.
(27-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғига (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) асосан хатбоши билан тўлдирилган — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
Олдинги таҳрирга қаранг.
28. Реактив энергия ва қувват компенсацияси учун электр энергияси бўйича тарифдан чегирмалар ва тарифга устамалар Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 12 январдаги 22-сон қарори билан тасдиқланган Электр энергиясидан фойдаланиш қоидаларига мувофиқ белгиланади.
(28-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғи (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) таҳририда — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
29. Мазкур Низом Ўзбекистон Республикаси Монополиядан чиқариш, рақобат ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси, «Ўзбекэнерго» Давлат акциядорлик компанияси, «Ўзкимёсаноат» Давлат акциядорлик компанияси ва «Средазэнергосетьпроект» ОАЖ билан келишилган.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Электр станцияларида ишлаб чиқариладиган электр энергияси истеъмолчиларнинг электр тармоқларига бир вақтнинг ўзида ҳам актив ҳам реактив энергияни кўринишида узатилади. Истеъмолчиларнинг бир қисми тармоқдан соф актив қувватни истеъмол қиладилар (электр чўғланма лампалар, иситиш асбоблари, қаршилик печлари), бунда ток фазаси бўйича қўйилган кучланиш билан мос келади. Истеъмолчиларнинг занжирида индуктив қаршиликка эга бўлган бошқа қисми иш жараёнида фақатгина актив эмас, балки электр магнит майдонларини ҳосил қилиш учун реактив қувватни ҳам истеъмол қиладилар (электр двигателлар, пайвандлаш ва куч трансформаторлари).
(муқаддиманинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Электр ускуналари томонидан истеъмол қилинадиган актив электр энергияси энергиянинг бошқа турларига: механик, иссиқлик энергияси ҳамда сиқилган ҳаво ва газ энергиясига айлантирилади. Актив энергиянинг маълум фоизи йўқотишларга сарфланади.
Электр тармоғига актив-индуктив юклама уланганида I токи U кучланишиданφ оғиш бурчагига орқада қолади. Ушбу бурчакнинг косинуси (cos φ) қувват коэффициенти деб аталади.
Электр тармоқларида реактив токларнинг ўтиши линияларда, трансформаторларда, электр станцияларининг генераторларида актив қувватнинг қўшимча йўқотишларига сабаб бўлади, кучланишнинг қўшимча йўқотишлари номинал қувватнинг оширилиши ёки трансформаторлар сонининг кўпайтирилишини тақозо этади, бутун электр таъминоти тизимининг ўтказувчанлик қобилиятини камайтиради.
P, Q, S — тегишлича актив, реактив ва тўлиқ қувват; R ва X — тегишлича электр тармоғи элементларининг актив ва реактив қаршилиги; U — тармоқнинг кучланиши.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Саноат корхоналарида индуктив хусусиятдаги реактив қувватнинг асосий қисми асинхрон двигателлар (умумий истеъмолнинг 60 — 65 фоизи), трансформаторлар, шу жумладан пайвандлаш трансформаторлари ҳам (20 — 25 фоиз), вентилли ўзгартиргичлар, реакторлар ва бошқа электр ускуналари томонидан истеъмол қилинади.
(муқаддиманинг ўн иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Саноат электр таъминоти тизимларининг лойиҳалаш босқичида ҳамда эксплуатация қилиш босқичида ҳал қилинадиган асосий масалалардан бири реактив қувватни компенсация қилиш масаласи бўлиб, у компенсацияловчи қурилмалар турининг танланиши, уларнинг қувватини ҳисоблаб чиқилиши ва ростланиши ҳамда қурилмаларни электр таъминоти схемасида жойлаштирилиши масалаларини ўз ичига олади. Бунда реактив қувватни генерация қилиш жойларидан истеъмол қилиш жойларигача узатилиши электр таъминоти тизимларининг техник-иқтисодий кўрсаткичларини жиддий равишда ёмонлаштиради.
Табиий компенсация ва сунъий компенсация реактив қувват истеъмолини камайтириш чоралари бўлиб ҳисобланади.
Реактив қувватнинг табиий компенсацияси катта моддий харажатларни талаб қилмайди ва корхоналарда биринчи навбатда ўтказилиши керак. Табиий компенсацияга қуйидагилар киради:
технологик жараённи тартибга солиш ва автоматлаштириш (юкламаларни фазалар бўйича бир текисда тақсимлаш, айрим цехлар ва участкаларнинг тушлик танаффус вақтини ўзгартириш, энергияни кўп сарфлайдиган йирик электр қабул қилгичларнинг ишлашини энергия тизимининг максимум соатларидан бошқа вақтга ўтказиш ва аксинча, қуввати катта бўлган электр қабул қилгичларни энергия тизимининг максимум соатларида таъмирлашга чиқариш, бу юкламалар графигининг текисланиши ва ускуналарнинг энергетик режимини яхшиланишига олиб келади);
эски конструкцияли трансформаторлар ва бошқа электр ускуналарини қайта магнитлаштиришдаги йўқотишлари кам бўлган такомиллаштирилган трансформаторларга алмаштириш;
Олдинги таҳрирга қаранг.
кам юкламали трансформаторлар ва двигателларни камроқ қувватли трансформаторлар ҳамда двигателларга алмаштириш ҳамда уларни тўлиқ юкламада ишлашини таъминлаш;
(муқаддиманинг ўн тўққизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
технологик жараённинг шароитлари бўйича мумкин бўлганда асинхрон двигателлар ўрнига синхрон двигателларни қўллаш;
(муқаддиманинг йигирманчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
двигатель ва пайвандлаш трансформаторларининг салт юриши давомийлигини чеклаш, давомийликни қисқартириш ва йириқ электр қабул қилгичларни ишга тушириш вақти бўйича кенгроқ доирага тарқатиш;
(муқаддиманинг йигирма биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
электр двигателларнинг таъмирланиши сифатини яхшилаш, контакт уланмаларнинг ўтувчи қаршиликларини камайтириш;
(муқаддиманинг йигирма иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
кичик юклама вақтида (масалан, тунги вақтда, дам олиш ва байрам кунларида) куч трансформаторларининг бир қисмини ўчириб қўйиш.
Реактив қувватнинг сунъий компенсацияси график кўринишида 1-расмда акс эттирилган. 1-а расмда электр занжирининг схемаси тасвирланган. Компенсациягача истеъмолчи Р актив қувватга, тегишлича Ia токи (1-б расмда ОВ кесмаси ва тегишли IL токи билан Q1 индуктив юкламадан реактив қувватга (ВА кесмаси) эга бўлган. S1 тўлиқ қувватга IH (ОА кесмаси) вектори тўғри келади. Компенсациягача қувват коэффициенти cosφ.
Компенсациядан кейин, яъни QK қувватли (IC токи) КУ (конденсатор) юкламасига параллел уланганидан кейин, истеъмолчининг жамлама реактив қуввати Q1 – QK (токIL – IC)га тенг бўлади ва фазаларнинг силжиш бурчаги φ дан φ2 гача тегишлича камаяди, қувват коэффициенти эса cosφ дан cosφ2 гача катталашади. Худди шу истеъмол қилинаётган актив қувватда Р (Ia) токда тўлиқ қувват S1 дан (IH токи) S2 гача камаяди (I2 токи) (OAI кесмаси). Демак, компенсация натижасида симларнинг худди шу кесимида тармоқнинг актив қувватда ўтказувчанлик қобилиятини ошириш мумкин.
Тармоқнинг ўтказувчанлик қобилиятини ошириш — бу электр энергиясини узатишдаги технологик сарфларини камайтириш ва истеъмолчиларга етказиб бериладиган электр энергияси сифатини яхшилаш демакдир.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1-банднинг «б» кичик банди Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
в) қўшимча ўрнатиладиган компенсация қилиш воситалари (синхрон компенсаторлар, кўндаланг уланадиган конденсатор ускуналари, махсус ростланадиган вентил ускуналари ва бошқалар).
2. 1000 V гача кучланишли тармоқларда ростланадиган конденсатор батареяларини ўрнатиш жойи тармоқ кучланишининг ростланиши ёки реактив қувватнинг ростланиши талабларини ҳисобга олиб белгиланиши лозим. 6 — 10 kV цех подстанциялари томонида конденсатор батареяларини ўрнатиш тавсия қилинмайди. Нисбатан паст қувват коэффициентига эга бўлган ва бир йилдаги ишлаш соатлари кўп бўлган йирик электр қабул қилгичларда хусусий компенсация мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин.
3. 500 kV юқори кучланишли подстанцияларнинг 6 — 10 kV шиналари учун ва генератор кучланишининг шиналари учун қувватнинг ўртача чамалаб олинган коэффициентини норматив қиймати tgφн = 0,6 деб белгиланиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
4. Ҳудудий электр тармоқлари корхоналари ва (ёки) Магистраль электр тармоғидан таъминланадиган истеъмолчилар учун қувват коэффициентининг норматив қиймати қуйидагича белгиланиши лозим:
Агар истеъмолчи подстанциянинг шиналарига уланган бўлса у холда тегишлича подстанцияни электр энергияси билан таъминловчи тармоқ кучланишдаги норматив қиймат ҳисобга олинади.
(4-банд Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғи (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) таҳририда — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)
5. 0,38 kV тармоғидан таъминланадиган истеъмолчилар учун қувват коэффициентининг норматив қиймати tgφн = 0,25 деб белгиланиши лозим.
6. Компенсацияловчи қурилмаларни керакли қувватини ҳисоблаб чиқишда ва уларни танлашда қувватнинг ўртача чамалаб олинган коэффициенти норматив қийматларидан келиб чиқиш лозим. Компенсацияловчи қурилмаларни керакли қуввати қуйидаги нисбат асосида аниқланади:
Pсг — электр ускунаси томонидан истеъмол қилинадиган ўртача йиллик актив қувват, kW (Р катталиги ҳисоб-китоб йўли билан аниқланади);
tgφ1 — фазалар силжиши бурчагининг тангенси, у қуйидаги формула ёрдамида аниқланиб бир йилдаги ўртача чамалаб олинган қувват коэффициентига мувофиқ бўлади:
Олдинги таҳрирга қаранг.
Wр.г. — реактив энергияни синхрон двигателларнинг ишлашини ҳисобга олмаган ҳолдаги йиллик истеъмоли;
(6-банднинг еттинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
W/р.г. — синхрон двигателлар томонидан, уларнинг tgφ (cosφ) энг қулай бўлгандаги бир йилда ишлаб чиқиладиган реактив энергияси;
(6-банднинг саккизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Wг — электр энергиясининг бир йиллик истеъмоли (формулада фойдаланилган катталиклар ҳисоблаб чиқиш йўли билан аниқланади);
tgφн — қувватнинг компенсациядан кейинги коэффициентига тўғри келадиган фазалар силжиши бурчаги тангенсининг норматив қиймати.
7. Компенсацияловчи қурилмалар реактив қувватни истеъмол қилувчи электр ускуналарининг бевосита ёнида жойлаштирилиши лозим.
8. 1000 V гача кучланишли тармоқларда ростланадиган конденсатор батареялари цехда гуруҳли тақсимлаш шчитлари ёнида ўрнатилиши ёки магистрал шина симларига маълум нуқталарда уланиши лозим. 1000 V гача кучланишли тақсимлаш шчитига ёки шиналар магистралининг бош участкасига уланган подстанцияларда марказлаштирилган ўрнатиш фақат ёнғин хавфсизлиги талаблари бўйича конденсаторларни цехда ўрнатиш мумкин бўлмаганда қўлланилиши мумкин. Бунда конденсаторлар батареясининг энг самарали қуввати ҳисоблаб чиқилган бўлиши керак.
Олдинги таҳрирга қаранг.
6 — 10 kV конденсаторларини 6 — 10 kV тақсимлаш ускуналарига эга бўлган цех подстанцияларида, тақсимлаш пунктларида ва истисно тариқасида МТП ёки ГППда ўрнатиш лозим. 6 — 10 kV конденсаторлар батареяларини қуввати, улар алоҳида узгич ёрдамида уланганида 400 kVAr дан кам бўлмаслиги ва конденсаторлар куч трансформатори, асинхрон двигатели ва бошқа электр ускуналари бўлган умумий узгич орқали уланганида 100 kVAr дан кам бўлмаслиги керак. Гуруҳли шчитоклар ёнида ўрнатилган конденсатор батареяларининг қувватини 10 kVAr дан кам эмас қилиб қабул қилиниши тавсия этилади. Компенсацияловчи ускунанинг қуввати 10 000 kVAr дан кўп бўлганида энергия таъминоти ташкилотининг рухсати билан истеъмолчида синхрон компенсатор ўрнатилишига йўл қўйилади.
(8-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
9. Конденсатор батареялари хизмат кўрсатишда хавфсизликни таъминлаш мақсадида махсус зарядсизлагич индуктив ва актив қаршиликлар билан таъминланган бўлиши керак. Зарядсизлагич қаршиликнинг катталиги (Ом):
Олдинги таҳрирга қаранг.
10. Реактив қувватни компенсациялаш воситалари (конденсатор қурилмалари) қувватининг ростланиши, фақат истеъмолчида реактив қувват ва кучланишни бир вақтда ростлаш зарур бўлган ҳолларда қўлланилади. Реактив қувват манбалари — конденсатор қурилмаларининг қувватини ростланиши автоматлаштирилган, қўлда бошқариладиган ёки телемеханика ёки телефон алоқасидан фойдаланган ҳолда диспетчерлик бошқариладиган бўлиши мумкин. Автоматлаштирилган ростлаш кучланиш, реактив қувват, электр юкламасининг токи ва берилган кучланиш ўртасидаги φ бурчаги, суткаларнинг вақти ва бир нечта омилларга қараб комбинацияланган схемалар бўйича бажарилиши мумкин.
(10-банд Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
11. Электр тармоқларининг катта юкламали соатларида максимал электр энергияси учун ҳақ тўлайдиган I тариф гуруҳидаги истеъмолчилар учун реактив қувват Qэi ва энергиянинг WQэ иқтисодий ва техникавий қийматлари ҳамда II, III ва IV-тариф гуруҳларидаги истеъмолчилар учун WQэ қийматлари i-чоракнинг ойлари учун қуйидаги формулалар бўйича аниқланади:
Pi ва PIV — истеъмолчининг i ва IV-чоракларда энергия тизимини максимум юкламали соатларидаги актив юкламалари;
kлi — компенсацияловчи қурилма ўрнатилганида реактив қувват графиги максимал юклама соатлари сонининг ўзгаришини ҳисобга олувчи коэффициент;
Барча формулаларда дастлабки параметрлар сифатида маълумотлар ҳамма чораклар учун маълум бўлган яқин йилдаги юкламалар тўғрисидаги ҳисобот маълумотлари қабул қилинади.
Истеъмолчининг минимал ва максимал суткалик юкламаларининг нисбати тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлганда WiQэ нинг қиймати янада аниқроқ ҳисобланиши мумкин (ҳисоблаш мисоллари қуйида келтирилган).
Кi — истеъмолчининг i ва IV-чоракларда энергия тизимини максимум юкламали соатларидаги актив юкламаларини нисбати (маълумотлар бўлмаганида қуйидаги формула бўйича аниқлашга йўл қўйилади Кi=Wpi / Wp IV);
tgφнат — реактив қувватнинг натурал коэффициенти, tgφнат қиймати қишки назорат ўлчовларининг маълумотлари бўйича қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
Qф IV — энергия тизим истеъмолчисининг максимум юкламали соатларида амалдаги максимал реактив юкламаси;
Олдинги таҳрирга қаранг.
Qк — ўлчовлар вақтида тармоққа уланган компенсацияловчи қурилмаларнинг қуввати, шу жумладан 6 — 10 кV синхрон двигателлар томонидан генерация қилинадиган реактив қувват.
(12-банднинг саккизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Ўлчов маълумотлари бўлмаганда tgφнат = 0,8 га тенг ёки энергия тизими билан истеъмолчи ўртасида келишилган қиймат қабул қилинади.
Агар (3) формула бўйича олинган tgφэi қиймати нолдан кичкина бўлса, у нолга тенг деб қабул қилинади.
tgφэ | 0,05 | 0,10 | 0,15 | 0,20 | 0,25 | 0,30 |
kл | 0,50 | 0,52 | 0,54 | 0,56 | 0,58 | 0,60 |
tgφэ | 0,35 | 0,40 | 0,45 | 0,50 | 0,55 | 0,60 |
kл | 0,63 | 0,66 | 0,70 | 0,75 | 0,8 | 0,85 |
Агар tgφэi нинг қиймати юқорида келтирилган қийматларга тўғри келмаса, kл нинг қийматини ўртача қиймат олиш асосида аниқланади.
14. Агар энергия тизимининг максимум юкламали соатлари истеъмолчининг максимум юкламали соатларига тўғри келмаса, у ҳолда (1) ва (2) формулаларда tgφэi ўрнига истеъмолчининг максимум юкламали соатларига тўғри келадиган ва қуйидаги формула бўйича аниқланадиган қийматларидан фойдаланилади:
КРi — истеъмолчининг уч ойлик максимал актив юкламасини i-чоракда энергия тизимининг максимум юкламали соатларидаги юкламасига нисбати қийматларининг ичидан энг кичиги (максимум юклама коэффициенти).
Крi нинг қийматлари юкламларни махсус ўлчовларининг натижалари бўйича ёки ўтган йилнинг назорат кунларида ўтказилган ўлчовларнинг натижалари бўйича белгиланади ва электр таъминоти шартномасида қайд этилади.
15. Мавсумий истеъмолчилар учун (октябрдан мартгача бўлган даврда ишламайдиган) WQэj нинг ойлар бўйича қийматлари қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
16. Электр тармоғининг катта юкламали соатларида реактив қувват ва энергияни истеъмолининг ҳамда уни тизимнинг кам юкламали соатларида энергия тизимининг тармоқларига генерация қилинишини техникавий чегараларининг қийматлари қуйидаги формулалар бўйича аниқланади:
17. Истеъмолчининг минимал ва максимал суткалик юкламаларининг нисбати тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлганда WQэ нинг иқтисодий қийматларини ҳисоблаб чиқиш услубиёти.
QiП min и QiП max — электр тармоқларининг минимум ва максимум юкламали соатларида истеъмолчининг ўртача юкламалари.
QiП min ва QiП max қийматларини суткалик назорат ўлчовининг маълумотлари бўйича аниқлашга йўл қўйилади.
Агар kiminQ ва ТQi қийматлари бўлмаса, улар актив юкламаларнинг kiminP ва Т Pi қийматларининг ўхшаш маълумотларидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги формулалар бўйича аниқланади:
i-чоракда максимал реактив юкламадан фойдаланиш соатларининг сони, қуйидаги формулалардан бири бўйича иқтисодий компенсация қийматига мувофиқ бўлади:
1 ва 2-жадвалларда узатилаётган актив ва тўлиқ қувватнинг ўзгармас катталикда реактив ва тўлиқ ҳамда реактив ва актив токларнинг cos ц га қараб нисбатлари бўйича актив энергияни истеъмол қилишдаги қайта ҳисоб-китобларда фойдаланиладиган маълумотлар келтирилган.
Масалан, энергия таъминоти ташкилоти ёки «Ўздавэнергоназорат» инспекцияси томонидан назорат текширувини ўтказишда cosφ 1дан 0.8 гача камайганлиги аниқланган бўлса, йўқотишлар 1/(0.8)2 = 1.56 баробар ошади, ва аксинча — улар 0.8 дан 1 гача кўтарилган бўлса, тармоқдаги қувватнинг йўқотишлари 50 фоиздан кўпроқ камаяди.
Cosφ | φ | tgφ | Ўзгармас актив ток ва қувватда (100 фоиз) | Ток билан ажраладиган иссиқлик оқибатида қувват йўқотишларининг ўсиши | |
токларнинг нисбати | |||||
реактив | тўлиқ | ||||
i sinφ | i | ||||
актив ток фоизи | |||||
1.0 | - | - | 0 | 100 | 1 |
0.95 | 18.20 | 0.33 | 33 | 105.3 | 1.11 |
0.9 | 25.86 | 0.48 | 48.4 | 111.1 | 1.23 |
0.85 | 31.80 | 0.62 | 61.9 | 117.6 | 1.38 |
0.8 | 36.89 | 0.75 | 75 | 125 | 1.56 |
0.75 | 41.43 | 0.88 | 88.1 | 133.3 | 1.78 |
0.7 | 45.60 | 1.02 | 102.1 | 142.9 | 2.01 |
0.65 | 49.48 | 1.17 | 116.9 | 153.8 | 2.37 |
0.6 | 53.16 | 1.33 | 133.3 | 166.7 | 2.78 |
0.55 | 56.66 | 1.52 | 151.8 | 181.8 | 3.31 |
0.5 | 60.03 | 1.73 | 173.2 | 200 | 4 |
0.45 | 63.29 | 1.98 | 198.4 | 222.2 | 4.94 |
0.4 | 66.46 | 2.29 | 229.1 | 250 | 6.25 |
0.35 | 69.55 | 2.68 | 267.6 | 285.7 | 8.16 |
0.3 | 72.58 | 3.18 | 317.9 | 333.3 | 11.11 |
0.25 | 75.56 | 3.87 | 387.3 | 400 | 16 |
0.2 | 78.50 | 4.90 | 490 | 500 | 25 |
0.15 | 81.41 | 6.59 | 659 | 667 | 44.4 |
0.1 | 84.30 | 9.95 | 995 | 1000 | 100 |
Cosφ | φ | tgφ | Доимий тўлиқ қувватда токларнинг нисбати (100 фоиз) | Актив қувватнинг ўзгариши | Ток билан ажраладиган иссиқлик оқибатида қувват йўқотишларининг ўсиши | |
актив | реактив | |||||
I cosφ | I sinφ | |||||
тўлиқ ток фоизи | фоиз | |||||
1.0 | - | - | 100 | 0 | 100 | 1 |
0.95 | 18.20 | 0.33 | 95 | 31.2 | 95 | 1.05 |
0.9 | 25.86 | 0.48 | 90 | 43.6 | 90 | 1.11 |
0.85 | 31.80 | 0.62 | 85 | 52.7 | 85 | 1.18 |
0.8 | 36.89 | 0.75 | 80 | 60 | 80 | 1.25 |
0.75 | 41.43 | 0.88 | 75 | 66.1 | 75 | 1.33 |
0.7 | 45.60 | 1.02 | 70 | 71.4 | 70 | 1.43 |
0.65 | 49.48 | 1.17 | 65 | 76 | 65 | 1.51 |
0.6 | 53.16 | 1.33 | 60 | 80 | 60 | 1.67 |
0.55 | 56.66 | 1.52 | 55 | 83.5 | 55 | 1.82 |
0.5 | 60.03 | 1.73 | 50 | 86.6 | 50 | 2 |
0.45 | 63.29 | 1.98 | 45 | 89.3 | 45 | 2.22 |
0.4 | 66.46 | 2.29 | 40 | 91.7 | 40 | 2.5 |
0.35 | 69.55 | 2.68 | 35 | 93.7 | 35 | 2.86 |
0.3 | 72.58 | 3.18 | 30 | 95.4 | 30 | 3.33 |
0.25 | 75.56 | 3.87 | 25 | 96.8 | 25 | 4 |
0.2 | 78.50 | 4.90 | 20 | 98 | 20 | 5 |
0.15 | 81.41 | 6.59 | 15 | 98.9 | 15 | 6.67 |
0.1 | 84.30 | 9.95 | 10 | 99.5 | 10 | 10 |
Йил, Ой | Максимал юкламали соатларда энергия тизимидан бир ойда истеъмол қилинадиган реактив энергиянинг иқтисодий қиймати (кVAr*соат) | Максимал юкламали соатларда энергия тизимидан бир ойда истеъмол қилинадиган реактив қувватнинг иқтисодий қиймати (кVAr) | Энергия тизимининг максимал юкламали соатлари | Энергия тизимининг минимал юкламали соатлари |
Январь | ||||
Февраль | ||||
Март | ||||
Апрель | ||||
Май | ||||
Июнь | ||||
Июль | ||||
Август | ||||
Сентябрь | ||||
Октябрь | ||||
Ноябрь | ||||
Декабрь |
Олдинги таҳрирга қаранг.
№ | Компенсацияловчи қурилманинг тури | Қувват | Уланиш вақти | Қиймати | |
эрталаб | кечқурун | ||||
1. | Конденсатор қурилмалари, кVAr 1000 V гача ва ундан юқори, шу жумладан: | ||||
1.1. Автоматик бошқариладиган: 1000 V гача ва ундан юқори | |||||
1.2. Қўлда бошқариладиган: 1000 V гача ва ундан юқори | |||||
2. | Синхрон двигателлар (СД), кW | ||||
3. | Мавжуд реактив қувват СД, кVAr (белгиланган қувватнинг 30 фоизи СД, кВт) | ||||
4. | Жами (1 п. + 3 п.) кВАр; 1000 В гача ва ундан юқори |
(4-жадвал Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2014 йил 3 апрелдаги 4-сонли буйруғи (рўйхат рақами 1864-1, 10.04.2014 й.) таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2014 й., 15-сон, 175-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
а) ҳисоб даврида истеъмолчига амалда етказиб берилган актив ва реактив электр энергияси миқдори Wа, Wр;
в) Электр энергиясини электр тармоқлари бўйлаб узатиш ва тақсимлашда технологик йўқотишларнинг нормативларини ҳисоблаш тартиби тўғрисидаги йўриқномага (рўйхат рақами 2871, 2017 йил 31 март) мувофиқ ҳисобланган истеъмолчи уланган электр тармоқлар бўйлаб электр энергиясини узатиш ва тақсимлашда унинг технологик йўқотишларнинг нормативи (∆W Норм.ЭТЙ, %).
Ҳисоб даврида истеъмолчига амалда етказиб берилган актив ва реактив электр энергияси миқдоридан келиб чиқиб, амалдаги қувват коэффициенти қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Ҳисоб даврида электр энергиясини истеъмолчига етказиб беришда истеъмолчи уланган тармоқларда содир бўладиган унинг технологик йўқотишларининг абсолют миқдори (∆W Норм.ЭТЙ)қуйидаги формула бўйича аниқланади:
Мазкур Методиканинг 17-бандига асосан қувват коэффициенти камайиши оқибатида электр энергиясини электр тармоқлари бўйлаб узатишда унинг технологик йўқотишлари марта ортиши инобатга олинса, ҳисоб даврида истеъмолчига электр энергияси етказиб бериш учун электр тармоқлардаги электр энергияси йўқотишларининг:
Истеъмолчида қувват коэффициенти электр таъминоти шартномасида белгилангандан пасайиши оқибатида электр тармоқларда содир бўладиган қўшимча электр энергияси йўқотишлари қуйидаги формула билан аниқланади:
(4-§ Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси бошлиғининг 2018 йил 26 июлдаги 10-сон буйруғига (рўйхат рақами 1864-2, 05.09.2018 й.) асосан киритилган — Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 05.09.2018 й., 10/18/1864-2/1834-сон)