LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik sudi qo‘shma Plenumining 2002-yil 25-oktabrdagi 21/108-sonli qaroriga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
LexUZ sharhi
Mazkur Qo‘shma qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2015-yil 13-noyabrdagi 17/288-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining qo‘shma qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish hamda ayrim qarorlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish haqida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
Fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun shart-sharoit yaratish, ularning ishchanlik faolligini oshirish, tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bu sohada qonunchilikni to‘g‘ri tatbiq etish va ularga qat’iy rioya qilinishi bilan ta’minlanadi.
Ammo, sudlar qonunlarga zid bo‘lgan hamda tadbirkorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini cheklaydigan idoraviy me’yoriy hujjatlar, nizom va ko‘rsatmalarni qonunchilikdan ustun ko‘rish, shuningdek mansabdor shaxslarning tadbirkorlar faoliyatiga asossiz aralashuvi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, yakka tartibdagi tadbirkorlarni ro‘yxatga olishni qonunsiz rad etish, tadbirkorlarning ariza va shikoyatlarini o‘z muddatida ko‘rmaslik va ular bo‘yicha qaror qabul qilmaslik holatlariga yetarli darajada munosabat bildirmayaptilar.
(kirish qismining ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Muayyan ishlarni o‘rganish natijalari o‘zganing mulkini talon-toroj etishni, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilishni noto‘g‘ri tavsiflash holatlari mavjudligini ko‘rsatadi. Qonunsiz kreditlar berish va ularni o‘z muddatida qaytarmaganlik haqidagi ishlar bo‘yicha yagona sud amaliyoti mavjud emas, samarali ehtiyot chorasi hisoblanuvchi majburiyatni ta’minlovchi uslub hisoblangan garovning ahamiyatini yetarli inobatga olmayaptilar.
Etkazilgan zararning qoplanganligi javobgarlikni yengillashtiruvchi alohida holat ekanligi qator ishlar bo‘yicha jazo tayinlashda inobatga olinmayapti.
Mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, tadbirkorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 17 va 47-moddalariga asosan, Oliy sud Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori tadbirkorlik sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilikni buzish bozor munosabatlarining, qonuniy tadbirkorlik faoliyatining, xususan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, yakka tartibdagi tadbirkorlikning ravnaqiga to‘sqinlik qilishini inobatga olgan holda qonunchilik talablariga aniq rioya etish zarurligiga qaratilsin.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
2. Sudlarga tushuntirilsinki, qonunlarga zid bo‘lgan idoraviy me’yoriy hujjatlar, nizom va ko‘rsatmalar nizolarni hal qilishda tatbiq etilishi va ayblovning asosiga qo‘yilishi mumkin emas.
3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasiga binoan mamlakat iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Mulk huquqi, mutloq huquq bo‘lib, uni buzadigan har qanday xatti-harakatlarning taqiqlanishini taqozo etadi.
Jamiyatda mulk huquqini e’zozlash vaziyati vujudga keltirilishi, unga nisbatan sodir etiladigan har qanday tajovuz muqarrar javobgarlik va jazoga sazovorlikni keltirib chiqarishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasiga muvofiq mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bo‘yicha subyektiv huquq faqat shu mulkning egasiga taalluqli. Fuqarolik kodeksining 182-moddasiga ko‘ra boshqa asoslar bilan bir qatorda tadbirkorlik faoliyati ham mulk huquqining vujudga kelish asoslaridan hisoblanadi. Mulk huquqini amalga oshirishga har qanday, qonunga asoslanmagan aralashuv bu huquqni qo‘pol buzish sanaladi.
Mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari, masalan, fermerning, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan boshqa shaxsning mulkini qonunga xilof ravishda tasarruf qilishda ifodalanuvchi qilmishlari, agarda mulkdorning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyatining tarkibini tashkil etadi. Ziyonning jiddiyligi haqidagi xulosa sud tomonidan har bir muayyan ish bo‘yicha asoslantirilmog‘i lozim.
Bunda, o‘z mulkiga nisbatan qonunsiz xatti-harakat sodir etilgan mulkdorda moddiy zararni, shu jumladan boy berilgan foydani hamda ma’naviy zararni aybdor shaxsdan undirib olish huquqi paydo bo‘ladi.
Ma’naviy zarar qoplanishi lozim bo‘lgan mulkiy ziyonga bog‘liq bo‘lmagan holda to‘lanadi. Ma’naviy zararning miqdori har bir muayyan holatda sud tomonidan belgilanadi.
4. “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to‘g‘risida” gi 1998-yil 24-dekabrdagi Qonun nazorat qiluvchi organlarning xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga aralashmasligini kafolatlashiga, tekshirishlarni o‘tkazish asoslarini, davriyligini, muddatlarini belgilashiga e’tibor qaratilsin.
Mazkur Qonunning 9-moddasiga muvofiq huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish uchun faqat qo‘zg‘atilgan jinoyat ishining mavjudligigina asos bo‘ladi.
Agar nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatida qonunchilik buzilganligini aniqlasalar, ular o‘zlariga berilgan vakolat doirasida va faqat muayyan kamchilikni bartaraf etish bilan bevosita bog‘liq chora-tadbirlarnigina ko‘rishlari mumkin. Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari qoidabuzarlik holati mavjudligidan tadbirkorlik subyektlarining boshqa qonuniy faoliyatiga aralashish yoki uni cheklash uchun asos sifatida foydalanishga haqli emas.
Shu munosabat bilan, sudlar bu masala bo‘yicha qonunchilikning buzilishiga o‘z munosabatlarini lozim darajada bildirishlari kerak. Tadbirkorning faoliyatiga g‘araz yoki boshqa past niyatda aralashuv holati aniqlangan taqdirda aybdorlarning harakatlari Jinoyat kodeksining boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi tegishli moddalari bilan tavsiflanmog‘i lozim. Sud, shuningdek protsess ishtirokchilariga tadbirkorda aybdordan barcha, masalan uning faoliyatiga noqonuniy aralashuv natijasida ishlab chiqarishning to‘xtaganligi sababli kelib chiqqan zararlarni undirib olish huquqi mavjudligini tushuntirishi lozim.
Sudlar nazarda tutishlari lozimki, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 39-moddasida tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirish cheklangan, ya’ni ushbu Qonun talabiga ko‘ra, tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini tekshirishlar nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha maxsus vakolatli organning qaroriga binoan nazorat qiluvchi organlar tomonidan rejali tartibda ko‘pi bilan yiliga bir marta amalga oshirilishi mumkin, bundan xususiy korxonalar va ko‘rsatilgan moddaning ikkinchi — oltinchi qismlarida nazarda tutilgan hollar mustasno.
Belgilangan normalar va qoidalarga o‘z vaqtida hamda to‘la hajmda rioya qiluvchi tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini tekshirishlar nazorat qiluvchi organlar tomonidan ko‘pi bilan ikki yilda bir marta amalga oshirilishi mumkin, ushbu moddada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Xususiy korxonalar faoliyatini tekshirishlar nazorat qiluvchi organlar tomonidan ko‘pi bilan ikki yilda bir marta, belgilangan tartibda amalga oshirilishi mumkin, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
(4-bandning beshinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qaroriga asosan xatboshilar bilan almashtirilgan)
5. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning 18-moddasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining konstitutsiyaviy kafolatlari belgilangan. Chunonchi, tadbirkorlar o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilishlari, davlat organlari, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy qarorlari, mansabdor shaxslarning harakat (harakatsizlik)lari ustidan sudga shikoyat qilishlari mumkin. Bunday shikoyatlarni ko‘rishda, sudlar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996-yil 19-iyuldagi “Fuqarolarning huquqlarini va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan keltirilgan shikoyatlarni sudlarda ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi 18-sonli qaroriga amal qilmoqlari zarur.
(5-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
6. Nazorat qiluvchi organlar va ularning mansabdor shaxslari, auditorlar (auditorlik tashkilotlari) tadbirkorlik subyektlarining faoliyatini tekshirish va taftish qilish munosabati bilan o‘zlariga ma’lum bo‘lgan, tijorat siri hisoblanuvchi ma’lumotlarni uning egasi ruxsatisiz oshkor etganliklari tufayli yetkazilgan zarar uchun Fuqarolik kodeksiga muvofiq, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 191-moddasi bo‘yicha javobgar bo‘lishi mumkin.
7. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining obyektiv ifodalangan intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan mutloq huquqi-intellektual mulki qonun bilan qo‘riqlanadi va davlat tomonidan himoya qilinadi. Mutloq huquq obyekti bo‘lgan intellektual mulkdan boshqa shaxslar faqat huquq egasining roziligi bilangina foydalanishlari mumkin. Shuning uchun, intellektual mulkdan har qanday qonunsiz foydalanish bu huquqning qo‘pol buzilishi hisoblanadi. Jumladan, tadbirkorlik subyektlarining intellektual faoliyati natijalarini o‘zlashtirib olish Jinoyat kodeksining 149-moddasi bilan tavsiflanishi mumkin. Agar intellektual mulk obyektlari moddiy qimmatlikka ega bo‘lsa, aybdorning qilmishlari talon-toroj sifatida baholanadi.
8. E’tibor qaratilsinki, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida tadbirkorlik faoliyati subyektining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini sud orqali himoya qilish belgilangan. Sudlar sud muhokamasi chog‘ida sudni va ishda ishtirok etuvchi shaxslarni tijorat siri bilan tanishtirishga tijorat sirining mulkdori yoki konfident da’vogar yoki javobgar sifatida ishtirok etayotgan nizoning mazmuniga bevosita taalluqli bo‘lgan qismi bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi, sudning tijorat siridan cheklanmagan holda foydalanishga faqat O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat siri to‘g‘risida”gi Qonuni 17-moddasida belgilangan hollarda ruxsat berilishiga e’tibor qaratilishi lozim.
(8-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Tadbirkorlik faoliyatining subyekti o‘z sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘siga putur yetkazuvchi ma’lumotlarga raddiya berilishini talab qilishga haqli.
Agarda, tadbirkorlik faoliyati subyektining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘siga putur yetkazuvchi ma’lumotlar ommaviy axborot vositalarida tarqatilgan bo‘lsa, aynan shu ommaviy axborot vositalarida raddiya berilishi lozim. Basharti, bunday ma’lumot tashkilotdan olingan hujjatda mavjud bo‘lsa, bunday hujjat almashtirilishi yoki chaqirib olinishi kerak. Boshqa hollarda raddiya berish tartibi sud tomonidan belgilanadi.
Basharti, sudning qarori bajarilmasa, sud qoidabuzarga qonunda belgilangan miqdorda va tartibda undiriladigan jarima solishga haqlidir. Jarimaning to‘lanishi qoidabuzarni sudning hal qiluv qarorida nazarda tutilgan harakatni bajarish majburiyatidan ozod etmaydi.
Bundan tashqari, sudning qarori asosida aybdor shaxsdan ham moddiy va ham ma’naviy zarar undiriladi.
9. Tadbirkorlik sohasidagi fuqarolik va xo‘jalik nizolarini, shuningdek jinoyat ishlarini ko‘rayotganda sudlar har bir fuqaroning tadbirkorlik bilan shug‘ullanish huquqini qat’iy belgilab beruvchi qonunlarga rioya qilinishiga alohida e’tibor qaratishlari kerak. Qonuniy tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga to‘sqinlik qilayotgan mansabdor shaxslarning harakatlari tegishligicha huquqiy baholanishi zarur. Bunday g‘ayriqonuniy harakatlarga, jumladan yakka tartibdagi tadbirkorni ro‘yxatdan o‘tkazishni noqonuniy rad qilish, yoki ro‘yxatga olishdan bosh tortish, muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziya) berishni rad qilish yoki uni berishdan bosh tortish, bank krediti berishni asossiz rad qilish va boshqalar kiritilishi mumkin.
Aybdor shaxslarning qayd etilgan qilmishlari ish holatlariga va kelib chiqqan oqibatlariga qarab mansab vakolatlarini suiiste’mol qilish, hokimiyat harakatsizligi yoxud sovuqqonlik deb, basharti g‘arazli sabablar ham aniqlangan bo‘lsa pora berishga tamagirlik qilish sifatida ham tavsiflanishi mumkin.
10. Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar, shu jumladan chet el fuqarolari yoki yuridik shaxslari, shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tadbirkorlik faoliyati subyektlaridir.
Tadbirkorlik deganda qonunchilikka muvofiq daromad (foyda) olishga qaratilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish) yo‘li bilan tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskor faoliyatni tushunish kerak.
(10-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Yakka tartibdagi tadbirkor tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil etmagan holda, mustaqil ravishda, xodimlarni yollash huquqisiz, o‘ziga mulk huquqi asosida tegishli bo‘lgan mol-mulk negizida, shuningdek mol-mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo‘l qo‘yadigan o‘zga ashyoviy huquq asosida amalga oshiruvchi jismoniy shaxsdir.
(10-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Jismoniy shaxslar yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tgandan keyingina birgalikdagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tuziladigan oddiy shirkat shartnomasining taraflari bo‘lishi mumkin.
(10-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qaroriga asosan to‘rtinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan)
Bayon etilganlarga asosan inobatga olish lozimki, Jinoyat kodeksining 41-moddasiga muvofiq ijtimoiy foydali maqsadga erishish uchun kasb yoki xo‘jalik faoliyatiga bog‘liq asosli tavakkalchilik qilib, huquqlar va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazish jinoyat deb topilmaydi.
11. Xo‘jalik shartnomasi tadbirkorlik subyektlari o‘zaro munosabatlarining huquqiy shaklining asosini tashkil etadi. Taraflardan biri shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda, aybdor taraf boshqa tarafga yetkazilgan zararni to‘laydi, Fuqarolik kodeksida, “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi 1998-yil 29-avgustdagi Qonunda, boshqa qonun hujjatlarida va shartnomada nazarda tutilgan tartibda o‘zgacha tarzda javobgar bo‘ladi.
Shartnomaviy-huquqiy masalalarga daxldor ishlarni ko‘rayotganda “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi Qonun talablariga amal qilinishi va xo‘jalik shartnomasi taraflarining huquqlari foydalanilganmi yoki yo‘qmi aniqlanishi lozim: jumladan, xo‘jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o‘zgartirish va bekor qilish munosabati bilan zarur bo‘lgan ma’lumotlar va boshqa hujjatlarni so‘rash va olish; xo‘jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o‘zgartirish va bekor qilish bilan bog‘liq masalalar yuzasidan ekspertlarning yozma xulosalarini so‘rash va olish, mutaxassislar bilan maslahatlashish; boshqa tarafning iqtisodiy ahvoli, nufuzi va ishchanlik jihatlari xususidagi ma’lumotlarni to‘plash; xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning qonunda nazarda tutilgan vositalari va usullarini qo‘llash; shuningdek, tuzilgan xo‘jalik shartnomalari bo‘yicha taraflar o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni o‘z vaqtida va tegishli tartibda bajarilishi yuzasidan mazkur Qonunning 7-moddasida nazarda tutilgan majburiyatlarning bajarilganligini, xususan, huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan mazkur huquq va manfaatlarni buzgan xo‘jalik yurituvchi subyektga nisbatan talabnoma bildirish tartibi va muddatlariga rioya etilganligini; o‘ziga talabnoma bildirilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uni ko‘rish tartibi va muddatlariga rioya etilganligini; taraf rad (qisman rad) javobini olgan yoki talabnomaga belgilangan muddatda javob olmagan taqdirda xo‘jalik sudiga da’vo arizasi berish hamda sud buyrug‘ini olish uchun ariza taqdim etish tartibi va muddatlariga rioya etilganligini va shu kabilarni tekshirish lozim bo‘ladi.
Shartnomaviy majburiyatlar bajarilmaganligi, pul mablag‘lari yoki o‘zga mulklarning maqsadsiz foydalanilganligi holatining o‘zigina, O‘zbekiston Respublikasi manfaatlariga jiddiy ziyon yetkazilmagan va shunday xatti-harakatlarni sodir etishga nisbatan to‘g‘ri qasd bo‘lmagan taqdirda, jinoyat tarkibini tashkil etmaydi. Bunda aybdor shaxslar fuqaroviy, ma’muriy yoki intizomiy javobgarlikka tortilishlari mumkin.
12. Tadbirkorlik faoliyati subyektiga kreditlar berishda bank muassasalari va boshqa kredit muassasalari yoki sug‘urta tashkilotlari kafolat bo‘lishlari mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati subyekti kredit shartnomalarini ta’minlash maqsadida o‘zining mulkidan, shuningdek, narsalaridan va mulkiy huquqlaridan foydalanishi mumkin.
Ushbu toifadagi ishlarni hal qilishda kredit shartnomasi shakliga, majburiyatlarni bajarish sharoitlariga rioya qilinganligini tekshirish lozim, tijorat banklari tomonidan kreditlar berishda kredit oluvchi boshqa hujjatlar qatorida pul tushumi haqidagi ma’lumot albatta ko‘rsatilgan biznes rejani, boshqa kreditorlardan olingan zayom mablag‘lar haqida va boshqa banklar depozitida saqlanayotgan erkin mablag‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlar taqdim etilishi haqidagi talablarga rioya qilingan yoki qilinmaganligi aniqlanishi lozim.
Aniqlangan holatlardan kelib chiqib, banklar va boshqa kredit tashkilotlarning mansabdor shaxslarining jinoiy javobgarligi masalasini, bunga asoslar mavjud bo‘lganda, muhokama qilish lozim bo‘ladi.
13. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 744-moddasiga muvofiq bank yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor)ning ikkinchi taraf (qarz oluvchi)ga shartnomada nazarda tutilgan miqdorda va shartlar asosida pul mablag‘larini berishi kredit hisoblanadi.
Mansabdor shaxsning kreditni o‘z vaqtida qaytarishdan qasddan bo‘yin tovlashi, talon-toroj qilish alomatlari bo‘lmagan taqdirda, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish sifatida, basharti bu harakatlar alohida shaxslar tomonidan sodir etilsa Jinoyat kodeksining 170-moddasi bilan tavsiflanmog‘i lozim.
Talon-toroj qilish alomatlari bo‘lmay turib noqonuniy kreditlar berish Jinoyat kodeksining 205-moddasi bilan tavsiflanishi zarur. Kreditni qaytarishdan qasddan bo‘yin tovlash yoki noqonuniy kredit berganlik, shuningdek kredit berishni noqonuniy rad qilganlik uchun jinoiy javobgarlik fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoki jiddiy ziyon yetkazilgan taqdirdagina kelib chiqadi.
Sudlar inobatga olishlari kerakki, amaldagi qonunchilikka ko‘ra tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslarning rahbarlari ham mansabdor shaxslar toifasiga kiradilar. Shuning uchun, mazkur mansabdor shaxslar tomonidan bankka yoki boshqa kredit muassasasiga xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik ahvoli to‘g‘risida bila turib yolg‘on ma’lumotlarni taqdim qilish yo‘li bilan kredit yoxud kredit olish uchun imtiyozlarning olinishi, kredit mablag‘larini o‘zlashtirish yoki tekinga olish maqsadi bo‘lmagan taqdirda, agar bu xatti-harakatlar oqibatida davlat yoki jamiyat manfaatlariga jiddiy ziyon yetkazilgan bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 209-moddasi (mansab soxtakorligi) bilan tavsiflanishi kerak. Basharti, ko‘rsatib o‘tilgan xatti-harakatlar yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, u Jinoyat kodeksining 228-moddasi (hujjatlar, shtamplar, muhrlar, blankalar tayyorlash, ularni qalbakilashtirish, sotish yoki ulardan foydalanish) bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi lozim.
14. Soxta tadbirkorlik nafaqat iqtisodiyot asoslariga, balki tadbirkorlik faoliyati g‘oyasining o‘ziga ham tajovuz qiladi, odamlarning bozorga va uning boshqacha xo‘jalik yuritish usullaridan afzalligiga bo‘lgan ishonchiga putur yetkazadi.
Soxta tadbirkorlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda shaxsning ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirmay turib noqonuniy kreditlar olish, soliqlardan ozod bo‘lish, egallashga huquqi bo‘lmagan boshqa mulkiy foyda ko‘rish maqsadini ko‘zlaganligi hisobga olinishi lozim. Bunday maqsadning aniqlanishi shaxsning xatti-harakatlarini Jinoyat kodeksining 179-moddasi hamda talon-toroj etishga suiqasd qilish va soliq to‘lovlari to‘lashdan bo‘yin tovlash va h.k. uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalari majmui bilan tavsiflashga asos bo‘lishi mumkin.
15. Soxta bankrotlik tadbirkorning o‘z majburiyatlarini iqtisodiy jihatdan bajara olmasligi haqida bila turib, haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan e’lon berishi oqibatida kreditorlarga ko‘p miqdorda zarar yetkazilishida namoyon bo‘ladi. Ko‘p miqdordagi zararning mavjud emasligi fuqaroviy-huquqiy javobgarlikka asos bo‘ladi. Shu munosabat bilan, soxta bankrotlikka doir ishlarni ko‘rishda ishning barcha holatlarini sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘la va xolisona tekshirib chiqish va bunday qalloblikning haqiqiy tashkilotchilarini aniqlash shart, zeroki mazkur tashkilotlarga ularni tashkil etishga aloqasi bo‘lmagan shaxslar, ya’ni soxta shaxslar ham rasman rahbarlik qilishlari mumkin.
16. Tadbirkorni raqobatchi tomonidan obro‘sizlantirish, ya’ni bosma yoki boshqacha usulda ko‘paytirilgan matnlarda yoki ommaviy axborot vositalari orqali tadbirkorning ishbilarmonlik nufuziga putur yetkazish maqsadida bila turib yolg‘on, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlarni tarqatish, faqat yolg‘on, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlar muayyan auditoriyaga mo‘ljallangan taqdirdagina Jinoyat kodeksining 192-moddasida nazarda tutilgan jinoyat tarkibini tashkil etadi. Shuning uchun ayni bir shaxsga yolg‘on ma’lumotlarni berish, garchi ular bosma holda bo‘lsa ham, mazkur jinoyat tarkibini bermaydi.
Bu o‘rinda e’tiborga olish zarurki, yolg‘on, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlarni bir shaxs tayyorlab, aslida boshqa shaxs oshkor qilgan (masalan, televideniye bo‘yicha yoki gazetada chop etish orqali) taqdirda, agar ijrochi o‘zi tomonidan tarqatilayotgan ma’lumotlarning yolg‘onligini ko‘ra bilgan bo‘lsa, qilmish mazkur jinoyatda ishtirokchilik sifatida tavsiflanishi mumkin.
17. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash haqidagi ishlarni ko‘rishda xizmat vazifalariga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘lish oqibatida hisobni yoki hisobotni chalkashtirib yuborish, foydani hisoblashda xatoga yo‘l qo‘yish holatlarining o‘zigina Jinoyat kodeksining 184-moddasi bilan tavsiflanishi mumkin emasligi e’tiborga olinishi lozim, chunki soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash faqat qasddan sodir etiladi. Tergov organlari va sudlar har bir ish bo‘yicha soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlayotgan shaxsning qasdi va g‘arazli niyatlarini aniqlashga majburdirlar.
(17-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash — bu soliq organlariga taqdim etiladigan hisobot hujjatlarida haqiqiy ma’lumotnomalarni qasddan ko‘rsatmaslik yoki ularga bila turib soliqning miqdori to‘g‘risida haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, uni pasaytirish va yoki kamaytirish tomonga o‘zgartirilgan ma’lumotlarni kiritishda ifodalanadi.
(17-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 3-oktabrdagi 18/267-sonli qarori tahririda)
Agarda hisobot kichik va o‘rta korxonalar, mikrofirmalar tomonidan soliq organlariga har chorakda taqdim etilishi lozim bo‘lsa, oylik soliqlarni yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash, misol uchun mansabga sovuqqonlik bilan qarash oqibatida, hisobot davri kelgunga qadar moliyaviy sanksiyani hisobga olgan holda keyinchalik ularni to‘lagan taqdirda ham Jinoyat kodeksining 184-moddasi bilan tavsiflanishi mumkin emas.
18. Jinoyat kodeksining 184-moddasi “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi 1999-yil 20-avgustdagi Qonuniga muvofiq qasddan yashirilgan, kamaytirib ko‘rsatilgan foydalar (daromadlar) bo‘yicha soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘liq to‘langan taqdirda, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanmasligi haqidagi ko‘rsatma bilan to‘ldirilganligini sudlar e’tiborga olishlari kerak.
19. Sudlarga tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq ishlarning xususiyatini hisobga olgan holda, ishning barcha holatlarini yanada to‘liq va har tomonlama aniqlash maqsadida zarur hollarda, sud muhokamasiga tadbirkorlik faoliyatiga oid qonunchilik sohasida tegishli bilimga ega bo‘lgan mutaxassislarni jalb qilish tavsiya etilsin.
20. Tadbirkorlik sohasidagi fuqarolik va xo‘jalik nizolari, shuningdek jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda sudlar qonunbuzarliklar va jinoyatlarning sodir etilishiga imkon bergan barcha sabab va shart-sharoitlarni aniqlashlari va ularga lozim darajada munosabat bildirishlari zarur.
21. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari, jinoyat ishlari bo‘yicha tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudi, viloyat va Toshkent shahar sudlari mazkur toifadagi ishlar yuzasidan qonunchilikning to‘g‘ri va bir xilda tatbiq etilishini ta’minlashlari, sud amaliyotini doimiy tahlil qilib borishlari, mavjud kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rishlari lozim.