O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonun sudyalarning huquqiy maqomini belgilaydi va ularga nisbatan odil sudlovni amalga oshirishda fuqarolar va tashkilotlar huquqlari va qonuniy manfaatlarini, shuningdek davlat va jamoat manfaatlarini himoya qilish kabi davlat hokimiyati vakolatlari berilgan yuqori martaba egasi sifatida alohida talablar qo‘yadi.
Sudyalar tomonidan o‘z professional vazifalarning halol va vijdonan bajarilishi, ularning qaror qabul qilish chog‘ida mustaqilligi buzilgan huquqlar samarali himoya qilinishini kafolatlaydi, jamiyatda adolat tamoyillariga, sudning xolis va mustaqilligiga nisbatan bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi.
Bu o‘rinda umumiy yurisdiksiya sudlarida tashkiliy-kadrlar ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, sudyalar tomonidan sudyalik qasamyodiga rioya qilinishini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi.
Oldingi tahrirga qarang.
Sudyalik lavozimiga kirishning mavjud tizimi sudyalar tomonidan Oliy sud Plenumi majlisida Davlat bayrog‘i oldida sudyalik qasamyodini qabul qilishni nazarda tutadi
(muqaddimaning to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
Bundan tashqari, sud hokimiyati mustaqilligini yanada kuchaytirish, kadrlar bilan ishlashda demokratik asoslarni mustahkamlash, sudyalar korpusi barqarorligini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan sudyalarning malaka hay’atlari xalqaro huquqning sud hokimiyatini mustaqilligi haqidagi umume’tirof etgan norma va prinsiplarga mosdir.
Qonunga binoan tashkil etilgan sudyalar malaka hay’atlari sudyalar zaxirasini shakllantirish, ular bilan nazariy va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish, sudyalik lavozimlariga tavsiya etish uchun eng yaxshi nomzodlarni tanlash, sudyalarni malaka va davriy attestatsiyadan o‘tkazish, sudyalarning intizomiy javobgarligi bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqish yuzasidan muayyan faoliyatni amalga oshirmoqda.
Statistik ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, 2001-yildan 2006-yilgacha va 2007-yilning 9 oyigacha bo‘lgan davr oralig‘ida sudyalar malaka hay’atlari tomonidan sudyalikka nomzodlik zaxirasiga kiritish to‘g‘risida, jami bo‘lib, 3417 ta ariza qabul qilingan va ko‘rib chiqilgan, ulardan malaka imtihoni topshirgan. 3305 shaxs zaxiraga olingan, 112 shaxsga nisbatan zaxiraga olish rad etilgan.
Shu davrda sudyalar malaka hay’atlarining qaroriga muvofiq sudyalik lavozimlaridagi vakansiyalarni to‘ldirish yuzasidan o‘tkazilgan tanlovda ishtirok etishni xohlagan shaxslar orasidan 2828 nafari mazkur lavozimlarga loyiq deb topilgan va ularga nisbatan hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasiga yuborilgan. Sudyalikka tavsiya etilgan shaxslardan 1000 nafar nomzod keyinchalik mazkur lavozimlarga tayinlangan.
Shu bilan bir qatorda statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, umumiy yurisdiksiya sudlarining tashkiliy-kadrlar sohasidagi ishida odil sudlov tizimi samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi jiddiy kamchilik va nuqsonlar mavjud.
Chunonchi, 2001—2007-yillar mobaynida 210 nafar sudya egallab turgan lavozimidan ozod etilgan bo‘lib, bu sudyalar korpusi umumiy sonining qariyb to‘rtdan birini tashkil etadi. Shu jumladan, 130 nafari o‘z arizasiga ko‘ra, 28 nafari sudyalik qasamyodini buzganligi uchun, 25 nafar sudya jinoiy javobgarlikka tortilganligi uchun.
Ishlayotgan sudyalarning ularga qo‘yilgan shaxsiy, ma’naviy va kasbiy jihatdan talablarga muvofiqligi darajasi o‘ta pastligicha qolmoqda. Chunonchi, qayd etilgan davrda yangi sudyalik muddatiga tavsiya etilgan 521 nafar nomzoddan faqat 269 (51,6%) nafari lavozimlarga tayinlangan. 214 (41,1%) nafar nomzodlarning hujjatlari ularga berilgan tavsifnomalar salbiyligi sababli qaytarilgan, sudyalik lavozimida ishlayotgan 23 (4,4%) nafar sudya tavsiya etilgan sudyalik lavozimiga noloyiq deb topilgan yoki zaxirada qoldirilgan.
Buning natijasida, hozirgi vaqtda amaldagi sudyalar korpusining 45,4 foizini (320 nafar sudya) ish staji besh yildan ortiq bo‘lmagan, ilk bor ushbu lavozimga tayinlangan shaxslardan tashkil topgan bo‘lib, bunda sudyalik lavozimida 15 yildan ortiq ishlagan shaxslar faqat 11,6 foizni (82 nafar sudya) tashkil etadi.
2001—2007-yillar davomida o‘tgan vaqt ichida xizmat faoliyatida yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklari uchun 554 sudyaga yoki sudyalar korpusining yarmidan ko‘prog‘iga nisbatan intizomiy ish qo‘zg‘atilgani tashvishli holdir.
Shuningdek, sudyalar hatti-harakati ustidan berilgan shikoyatlar soni yuqoriligicha qolmoqda. Tahlil etilayotgan davr ichida sudyalar malaka hay’atlariga sudyalar hatti-harakati ustidan 4802 ta shikoyat kelib tushgan bo‘lib, ulardan 3122 tasi protsessual qonun talablari, 233 tasi sud etikasi buzilganligi, 274 tasi xizmat mavqeyi suiiste’mol qilinganligi to‘g‘risidadir.
Qayd etilgan salbiy holatlar kelib chiqishiga sudyalar tomonidan o‘z yuksak maqomi va yuklatilgan mas’uliyat yetarli darajada his etilmayotganligi, huquqiy saviyasi hamda ijtimoiy-siyosiy xabardorligi darajasini oshirish borasida olib borilayotgan ish susaytirib yuborilganligi, o‘z shaxsiy manfaatlarini odil sudlov manfaatidan yuqori qo‘yilishi sabab bo‘lmoqda. Sud protsessi ishtirokchilariga nisbatan hurmatsizlikka, qonunda belgilangan muddatlar buzilishiga, ishlarni ko‘rish va shikoyatlarni hal qilishda sansalorlikka yo‘l qo‘yilayotganligi hollari ko‘plab uchrab turibdi.
Shuni ta’kidlash lozimki, bunday hol, birinchi o‘rinda viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislari tomonidan sudlarda ishlar yetarli tashkil etilmaganligi, sudyalar malaka hay’atlari ishining qoniqarsiz ekanligi, sud qasamyodiga va ijro intizomiga rioya etilishi ustidan nazorat susaytirilganligi natijasida yuzaga kelgan.
Sudyalarning kasbiy darajasini oshirish bo‘yicha ishlar yetarli olib borilmayapti, davriy malaka attestatsiyalari rasmiyatchilik uchun o‘tkazilmoqda, fuqarolar shikoyatlarini tekshirish masalasiga yengil-elpi va yuzaki yondashilmoqda, yuqori sud instansiyalari sudyalar tomonidan yo‘l qo‘yilayotgan qonunsizliklarga tegishli darajada ta’sir choralari qo‘llashmayapti.
Yuqorida qayd etilgan holatlar shunisi bilan xavfliki, ular sud-huquq sohasida olib borilayotgan islohotlarga salbiy ta’sir etib, mamlakatning butun sud tizimini obro‘sizlantiradi.
Ko‘rsatib o‘tilgan salbiy holatlarning oldini olish maqsadida Umumiy yurisdiksiya sudlari sudyalari oliy malaka hay’ati tomonidan 2001—2007-yillar mobaynida 25 nafar viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislariga nisbatan tegishli intizomiy jazo choralari qo‘llanilgan.
Biroq, ko‘rilgan choralarga qaramay, bu sohada olib borilayotgan ishlarda jiddiy yaxshilanishiga erishilmagan. Sudyalar tomonidan sudyalik qasamyodini buzish hollari, fuqarolarning sudlar harakatlari va qarorlari ustidan asosli shikoyatlar berilishi, shuningdek amaldagi sudyalar ichida o‘z shaxsiy, ma’naviy va kasbiy sifatlari bo‘yicha salbiy xususiyatga ega bo‘lganlari soni barqarorligicha qolmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, umumiy yurisdiksiya sudlarida kadrlar bilan ishlashni yanada yaxshilash va sudyalik qasamyodiga rioya etilishini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 17-moddasiga asoslanib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Viloyat va unga tenglashtirilgan sudlarning umumiy yurisdiksiya sudlarida kadrlar bilan ishlash sohasida olib borgan ishlari qanoatlantirarli emas deb topilsin.
2. Viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislaridan quyidagilar ustidan samarali nazorat o‘rnatish talab etilsin:
sudyalar tomonidan sudyalik qasamyodi, sud etikasi va jamiyatda yurish-turish qoidalariga rioya etilishi, shuningdek, kasbiy vazifalarini vijdonan bajarilishi;
sudyalar tomonidan odil sudlov obro‘yi, sudyalik sha’ni va qadr-qimmatini tushiruvchi yoki uning xolisligiga shubha tug‘diruvchi harakatlar sodir etilishi;
ijro intizomiga, jumladan ishlarni va fuqarolar shikoyatlarini ko‘rib chiqish muddatlariga qat’iy rioya etilishi.
3. Viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislari amaldagi sudya kadrlarning huquqiy bilim darajasi, kasbiy tayyorgarligi va ijtimoiy-siyosiy xabardorligi yuzasidan ishlarni kuchaytirsinlar.
4. Ta’kidlansinki, fuqarolarni qabul qilish bo‘yicha ishlarning to‘g‘ri tashkil etilishi aholining sud tizimiga nisbatan ishonchini mustahkamlaydi, uning obro‘sini oshiradi.
Shundan kelib chiqqan holda, viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislaridan fuqarolarni qabul qilish bo‘yicha ishlarni yaxshilash, ular ariza va shikoyatlarni belgilangan muddatlarda qonuniy hal etish talab etilsin.
Fuqarolarni qabul qilish grafiklariga qat’iy amal qilinsin. Fuqarolar sudlarning texnik xodimlari tomonidan qabul qilinishi va ularga tushuntirishlar berilishi hollariga yo‘l qo‘yilmasin.
5. Sudyalar malaka hay’atlari majlislarida ishlarni ko‘rish va fuqarolar shikoyatlarini hal etish muddatlarini qo‘pol tarzda buzish, sansalorlikka yo‘l qo‘yish, sud protsessi ishtirokchilarini asossiz ravishda sudga chaqirish, shuningdek sudning obro‘siga putur yetkazuvchi boshqa harakatlar sodir etish faktlarini aybdor shaxslarning intizomiy javobgarligi masalasi bilan bog‘lagan holda albatta muhokama etish amaliyotga joriy qilinsin.
6. Sudyalar malaka hay’atlari sudyalarning kasbiy, ma’naviy va shaxsiy sifatlariga baho berishda prinsipial yondashsinlar, xizmat yuzasidan noto‘g‘ri hatti-harakat sodir etganligi to‘g‘risida kelib tushgan va o‘z tasdig‘ini topgan shikoyatlar bo‘yicha sudyalarga nisbatan murosasizlik bilan qattiq choralar qo‘llasinlar.
Oldingi tahrirga qarang.
7. Ishlarni apellatsiya, kassatsiya tartibida ko‘ruvchi yuqori sud instansiyalariga quyi sud instansiyalari tomonidan yo‘l qo‘yilayotgan kamchilik va qonunbuzarliklarga nisbatan jiddiy munosabat bildirish.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
8. Viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar raislariga mazkur qaror talablari bajarilmasligi yoki yetarli bajarilmasligi uchun ularga nisbatan egallab turgan lavozimlaridan ozod etilishi masalasi qo‘yilishiga qadar qattiq intizomiy jazo choralari qo‘llanilishi ko‘rsatilsin.