1. Buxgalteriya hisobining ushbu milliy standarti (BHMS) O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan ishlab chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatdan tartibga solish tizimining bir qismi hisoblanadi.
2. Ushbu BHMSning maqsadi xo‘jalik yurituvchi bosh jamiyat (bundan buyon “bosh jamiyat” deb yuritiladi) nazorati ostidagi xo‘jalik yurituvchi jamiyatlar guruhining konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotini tuzish va taqdim etish tartibini belgilab berishdan iborat.
Ushbu standartda shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalarni bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotida hisobga olish tartibi ham ko‘rib chiqiladi.
3.1. Qo‘shma faoliyatdagi investitsiyalarni hisobga olishga (“Qo‘shma faoliyatdagi ishtirok ulushini moliyaviy hisobotda aks ettirish” buxgalteriya hisobi milliy standartiga qarang).
Ushbu standartning talablari vazirliklar, idoralar va budjet tashkilotlarining qo‘shma moliyaviy hisobotiga nisbatan ham qo‘llanilmaydi.
Nazorat (bu standartga nisbatan qo‘llanilganda) — xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy va xo‘jalik siyosatini uning faoliyatidan foyda olish maqsadida belgilash huquqi.
Shu’ba xo‘jalik jamiyati (bundan buyon “shu’ba jamiyat” deb yuritiladi) — bosh jamiyat tomonidan nazorat qilinadigan xo‘jalik yurituvchi subyekt.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar — hisobot sanasidagi moliyaviy ahvolni va xo‘jalik yurituvchi jamiyatlar guruhining hisobot davri uchun moliyaviy natijalarni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimi.
Kamchilik ulushi — shu’ba jamiyat xo‘jalik faoliyatining sof daromadlari (zararlari) hamda sof aktivlarining bosh jamiyatning bevosita yoki bilvosita shu’ba jamiyatlardagi ishtiroki ulushiga to‘g‘ri kelmaydigan qismidir.
5. Bosh jamiyat konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni taqdim etishi lozim, 6-bandda tavsiflangan bosh jamiyatlar bundan mustasnodir.
6. O‘z navbatida boshqa bir jamiyatga qarashli bo‘lgan va boshqa jamiyat mulki hisoblangan bosh jamiyat, agar o‘zining bosh jamiyati talab qilmasa va buning uchun kamchilik ulushi egalarining roziligi bo‘lsa, konsolidatsiyalashgan hisobot taqdim etmasligi mumkin.
v) konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot taqdim etadigan o‘zining bosh jamiyati nomi va uning ro‘yxatga olingan joyini.
Bosh jamiyat ham o‘zida qaram jamiyatlar mavjud bo‘lgan taqdirda konsolidatsiyalashgan hisobotni tuzmaydi.
Bunday hollarning har biri buxgalteriya balansiga va bosh jamiyat natijalari to‘g‘risidagi hisobotga izohlarda ochib berilishi kerak.
7. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzadigan bosh jamiyat barcha shu’ba jamiyatlarni (xorijiy va mahalliy) jipslashtirishi lozim, quyidagi hollar bundan mustasnodir:
7.1. Shu’ba korxona faqat yaqin kelajakda sotish maqsadida xarid qilingan va uni nazorat qilish vaqtincha bo‘lgan hollar;
7.2. Shu’ba jamiyat bosh jamiyat tomonidan belgilab qo‘yilgan uzoq muddatga mo‘ljallangan alohida sharoitda faoliyat ko‘rsatgan va bu sharoit uning mablag‘ni bosh jamiyatga o‘tkazish qobiliyatini ancha kamaytirgan hollar.
Bunday shu’ba jamiyatlar “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq investitsiyalar sifatida hisobga olinishi lozim.
8. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash chog‘ida bosh jamiyat va unga qarashli barcha shu’ba jamiyatlar moliyaviy hisobotlari aktivlarning bir xil moddalarini, majburiyatlarni, o‘z mablag‘i, daromadlari va xarajatlarini satrma-satr konsolidatsiyalash yo‘li bilan birlashtiriladi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar guruh to‘g‘risida yagona jamiyat sifatida moliyaviy axborotdan iborat bo‘lishi uchun:
har bir shu’ba jamiyatga bosh jamiyat investitsiyalarining balans qiymati va bosh jamiyatning har bir shu’ba jamiyatning o‘z sarmoyasidagi ulushi;
daromadlar, xarajatlar, dividendlar bo‘yicha guruh ichidagi operatsiyalar, shuningdek shu operatsiyalar natijasida vujudga keladigan amalga oshmagan foyda va zararlar, qoplanishi mumkin bo‘lmagan zararlar bundan mustasno;
8.2. Shu’ba jamiyat sof daromadida kamchilik ishtirokining bosh jamiyatga tegishli sof daromad miqdorini aniqlash chog‘ida guruhning daromadini kamaytiradigan ulushni aniqlash;
8.3. Shu’ba jamiyat sof aktivlaridagi kamchilik ulushini aniqlash va hisobot davri uchun konsolidatsiyalashgan buxgalteriya balansida bosh jamiyatning majburiyatlari va o‘z sarmoyasini alohida ko‘rsatish:
9. Bosh jamiyatning, shu’ba jamiyatlarning bir hisobot davri uchun bir hisobot vaqtida tuzilgan moliyaviy hisobotlari hamda kamchilikning ulushlari konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda birlashtiriladi.
Agar biror shu’ba jamiyatning moliyaviy hisoboti (masalan, O‘zbekistondan tashqarida joylashgan shu’ba jamiyatning moliyaviy hisoboti) konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzilgan hisobot davri uchun, lekin konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning hisobot vaqtidan farq qiladigan hisobot sanasida tuzilgan bo‘lsa, bunday shu’ba jamiyat o‘sha hisobot vaqti uchun oraliq moliyaviy hisobot tuzadi.
Shu’ba jamiyat oraliq moliyaviy hisobot tuzish imkoniyatiga ega bo‘lmasa, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga shu’ba jamiyatning boshqa hisobot davri uchun tuzilgan moliyaviy hisoboti ma’lumotlari, bu hisobotlarni tuzish o‘rtasida o‘tgan vaqt uch oydan oshmagan taqdirda, qo‘shiladi.
Turli hisobot davrida tuzilgan moliyaviy hisobotlar jamlanayotganda shu sanalar o‘rtasida yuz beradigan muhim operatsiyalar yoki boshqa voqealar natijasi hisoblangan o‘zgartishlar kiritiladi.
10. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar o‘xshash operatsiyalar va moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining boshqa voqealari uchun yagona hisob siyosatidan foydalanish asosida tayyorlanadi.
Guruh ishtirokchilaridan biri o‘xshash operatsiyalar bo‘yicha konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzish chog‘ida qabul qilingan hisob siyosatidan farq qiladigan hisob siyosatidan foydalangan taqdirda, bu moliyaviy hisobotlarga konsolidatsiyalash chog‘ida tegishli o‘zgartishlar kiritiladi. Agar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash chog‘ida yagona hisob siyosatidan foydalanishning imkoniyati bo‘lmasa, bu fakt konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning turli hisob siyosati qo‘llanilgan moddasi qismida ochib berilishi kerak.
11. Shu’ba jamiyatlar xo‘jalik faoliyatining natijalari uni xarid qilgan vaqtdan boshlab konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga qo‘shiladi, xaridor sotib olgan shu’ba jamiyat ustidan nazorat qilishni o‘z qo‘liga olgan vaqt xarid qilingan vaqt hisoblanadi, nazorat qilish topshirilgan vaqt esa shu’ba jamiyat bosh jamiyatdan chiqarilgan vaqt hisoblanadi. Shu’ba jamiyat realizatsiyasidan tushum bilan uning aktivlari balans qiymati o‘rtasidagi tafovut realizatsiya vaqtidagi majburiyatlar chiqarib tashlanib, moliyaviy natijalarning konsolidatsiyalashgan hisobotida shu’ba jamiyat realizatsiyasidan olingan foyda va zarar sifatida aks ettiriladi.
12. Jamiyatdagi investitsiyalar kichik shu’ba qaram bo‘lmagan va shu’ba jamiyat ta’rifiga mos kelmaydigan paytdan boshlab “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” BHMSiga muvofiq hisobga olinishi lozim.
13. Kamchilikning ulushi konsolidatsiyalashgan buxgalteriya balansida majburiyatlar va o‘z sarmoyasidan alohida ko‘rsatilishi kerak. Guruhlar daromadida kamchilik ulushi ham alohida ko‘rsatilishi lozim.
14. Bosh jamiyatning alohida (mustaqil) moliyaviy hisobotlarida shu’ba jamiyatlarga konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzish chog‘ida hisobga olingan investitsiyalar quyidagilardan foydalanib aks ettiriladi:
14.2. Bosh jamiyatning uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga olish bo‘yicha foydalaniladigan usuli (“Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” BHMSiga qarang).
15. Bosh jamiyatning alohida moliyaviy hisobotida shu’ba jamiyatlarga yo‘naltirilgan, lekin konsolidatsiyalashgan hisobotga kiritilmagan investitsiyalar “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq ravishda hisobga olinishi lozim.
16. 6 va 10-bandlarda talab qilingan axborotni ochib berishga qo‘shimcha ravishda quyidagi axborotlarni ham ko‘rsatib berish lozim:
16.1. Yirik shu’ba jamiyatlar ro‘yxati, ular joylashgan yoki ro‘yxatga olingan mamlakatlar, o‘z mulki ulushi yoki ular mulk ulushiga egalik qilmasa, ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan aksiyalar miqdori ham ko‘rsatiladi;
16.3. Bosh va shu’ba jamiyat o‘rtasidagi bosh jamiyatga shu’ba jamiyat ustidan bosh jamiyat bevosita yoki shu’ba jamiyat orqali bilvosita ovozlar miqdorining yarmidan ko‘prog‘iga ega bo‘lmagan hollarda uni nazorat qilishga imkon beradigan o‘zaro munosabatlar tabiati;
16.4. Bevosita yoki shu’ba jamiyatlar orqali bilvosita ovozlarning yarmidan ko‘prog‘iga egalik qiladigan, lekin nazorat yo‘qligi sababli shu’ba jamiyat hisoblanmaydigan jamiyatlarning nomlari;
16.5. Jamiyatni sotib olish (barpo etish) va sotish (tugatish)ning hisobot yilidagi moliyaviy ahvolga, natijalarining hisobot davridagi ahvolga va oldingi davrga tegishli miqdorga ta’siri;
16.6. Bosh jamiyat alohida moliyaviy hisobotida shu’ba jamiyatga yo‘naltirilgan investitsiyalarni hisobga olish uchun foydalanilgan usul.