Bitimlar bilan bog‘liq nizolarni sudda ko‘rish amaliyotini umumlashtirish shuni ko‘rsatadiki, sudlar bitimlarga oid munosabatlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini asosan to‘g‘ri tatbiq qilmoqdalar. Shu bilan birga sud amaliyotida nizoli huquqiy munosabatlarga nisbatan qo‘llanishi lozim bo‘lgan moddiy qonun normalarini noto‘g‘ri aniqlash, mohiyatiga ko‘ra nizoli bitimga nisbatan bir-birini istisno qiluvchi da’vo talablarini qabul qilish va ko‘rish, ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni har tomonlama tekshirmaslik kabi xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilmoqda.
Yuqorida bayon etilgan kamchiliklarni bartaraf etish, shuningdek, bitimlarni tartibga soluvchi qonunchilik normalarini to‘g‘ri tatbiq qilishni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 17-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Bitimlarni tartibga soluvchi qonun normalarini to‘g‘ri tatbiq qilish, yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishda muhim ahamiyatga ega ekanligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
2. Bitimlar tuzish va ularning haqiqiy emasligi bilan bog‘liq nizolarni ko‘rishda sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, ushbu toifadagi ishlar FKning 9-bobida nazarda tutilgan, ya’ni fuqarolik huquq va burchlarini vujudga keltiruvchi bitimlar haqidagi qoidalar hamda ayrim bitim turlarini tartibga soluvchi FK va maxsus qonun normalari asosida hal qilinadi. Bunda:
a) FKning 103-moddasiga muvofiq bir taraflama bitimlarga nisbatan ham majburiyatlar va shartnomalar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar qo‘llaniladi;
b) FKning 9-bobida nazarda tutilgan ikki va ko‘p tomonlama bitimlar (shartnoma)ga taalluqli qoidalar FKning 26, 27, 28-boblarida nazarda tutilgan shartnomalar tuzish, o‘zgartirish va bekor qilish haqidagi qoidalar bilan to‘ldiriladi.
3. O‘zbekiston Respublikasi FKning 101-moddasiga muvofiq bitimlar deb fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va burchlarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlari tushuniladi. Bitimlarni haqiqiy deb topish haqidagi da’volarni ko‘rishda sudlar haqiqatan ham, taraflar o‘rtasida bitim tuzish haqida kelishuv bo‘lganligi, bitim shartlarining to‘liq yoki qisman bajarilganligi va bitimni notarial tasdiqlashga monelik qilgan sabablarni aniqlashlari lozim.
4. O‘zbekiston Respublikasi FKning 112-moddasiga muvofiq bitimning qisman yoki to‘liq bajarilganligi haqidagi yozma dalillar mavjud bo‘lganda yoxud javobgar tomonidan bitim tuzilganligi tan olinganda sudlar har qanday bitimlarni emas, faqatgina qonunda notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi talab qilinadigan bitimlarni haqiqiy deb topishlari mumkinligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
5. Basharti qonun yoki majburiyatlarning ayrim turlarini tartibga soluvchi FK normalarida boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa, bitimlarni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi talablar bo‘yicha umumiy da’vo muddati – uch yil.
Bunda FKning 160-moddasi talabiga muvofiq da’vo muddatining to‘xtatilishi, uzilishi va tiklanishi haqidagi FKning 156, 157, 159-moddalari qoidalari, agarda qonunda boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa, majburiyatlarning ayrim turlariga ham taalluqlidir.
6. Bitimlarga oid nizolarni ko‘rishda shartnomani haqiqiy emas deb topish va shartnomani bekor qilish tushunchalarini bir-biridan farqlash lozim. Sudlar shuni nazarda tutishlari kerakki, O‘zbekiston Respublikasi FKning 9-bobi 113-126- moddalarida ko‘zda tutilgan bitimlarning haqiqiy emasligini tartibga soluvchi normalarda bayon etilgan asoslar bo‘yicha shartnomalarni haqiqiy emas deb topilishiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi FKning 114-moddasi 1-qismiga muvofiq haqiqiy bo‘lmagan bitim uning haqiqiy emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan oqibatlardan tashqari boshqa yuridik oqibatlarni vujudga keltirmaydi va u tuzilgan paytdan boshlab haqiqiy emas deb hisoblanadi. Shartnomani bekor qilish esa to‘liq yoki qisman bajarilmagan shartnomani va uning oqibatida vujudga kelgan taraflarning huquq va majburiyatlarini kelgusida bekor qilishga qaratilgan harakatdir.
a) bitimning haqiqiy emasligiga asos uning noqonuniyligidir. Bekor qilishga esa — uning qonuniyligi nizolashilmasdan shartnomani bekor qilishga sabab bo‘ladigan holatlarning yuzaga kelishi asos bo‘ladi;
b) shartnomani bekor qilish u amalda bo‘lgan vaqtdagi o‘zaro huquq va majburiyatlarga ta’sir etmasdan, faqatgina kelgusidagi huquq va majburiyatlarga taalluqlidir.
7. Sudlarga tushuntirilsinki, bitimlarni haqiqiy emas deb topish haqidagi talabdan farqli ravishda shartnomani bekor qilish haqidagi talabda da’vo muddati cheklanmagan bo‘ladi va bunday da’vo bilan murojaat qilishga shartnoma harakatda bo‘lgan butun davr mobaynida yo‘l qo‘yiladi.
8. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, bir tomonlama bitimlarning haqiqiy emasligi FKning 9-bobida belgilangan umumiy qoidalar bilan, uni bekor qilish shartlari esa aynan shu turkumdagi bitimlarga oid qoidalar bilan tartibga solinadi (masalan, ishonchnoma va vasiyatnomani bekor qilish FK 141, 142, 1127-moddalari).
9. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, FKning 9- bobida qayd etilgan qoidalar bitimlarni haqiqiy emas deb topishning qat’iy asoslari hisoblanadi.
Ayrim toifadagi bitimlarni tuzish tartibi va shartlari majburiyatlarning ayrim turlari to‘g‘risidagi FK qoidalari va maxsus qonunlar bilan tartibga solinishini hisobga olib, sudlar shuni nazarda tutishlari kerakki, bitim shakli va tuzilishi tartibi qoidalariga rioya qilmaslik, to‘g‘ridan to‘g‘ri qonun qoidalarida va qonunchilik aktlarida ko‘rsatilgan holatlardagina FKning 115-116-moddalari asosida bitimning haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi.
O‘zbekiston Respublikasi FKning 114-moddasi 2-qismiga muvofiq, bitim haqiqiy bo‘lmaganida taraflarning har biri boshqasiga bitim bo‘yicha olgan hamma narsani qaytarib berishi, olingan narsani aslicha qaytarib berish mumkin bo‘lmaganida esa, agar bitim haqiqiy emasligining boshqa oqibatlari qonunda nazarda tutilmagan bo‘lsa, uning qiymatini pul bilan to‘lashi shart. Sudlar “bitim bo‘yicha olingan narsa”ni aniqlashda haqiqiy emas deb topilgan shartnoma shartlaridan kelib chiqib, shuni nazarda tutishlari lozimki, bitim haqiqiyligi nizolashilganda taraflarning bitim shartlari doirasidan tashqaridagi munosabatlari huquqiy ahamiyatga ega emas.
10. FKning 122-123-moddalarida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha bitimni haqiqiy emas deb topish haqidagi nizolarni ko‘rishda sudlar yanglishish ta’sirida, aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish, bir taraf vakilining ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi yoki og‘ir holatlar yuz berishi ta’sirida tuzilgan bitim tushunchalarini bir-biridan farqlashlari lozim.
Yanglishish ta’sirida tuzilgan bitim deb, bitim yuzasidan kelib chiquvchi taraflarning huquq va majburiyatlari to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish, ya’ni taraflarning haqiqiy xohish-irodasini aks ettirmasdan, bitim tuzilgan vaqtda taraflar tomonidan nazarda tutilmagan huquqiy oqibatlarga olib kelgan bitim tushuniladi. Yanglishish har xil holatlarda ko‘rinishi mumkin, masalan, muzokara vaqtida taraflar bir-birlarini tushunmaganliklari, qonunlarni noto‘g‘ri talqin qilganliklari, bitimning haqiqiy oqibatlarini noto‘g‘ri tasavvur etganliklari va boshqalar. Shu bilan birga qonunni bilmaslik bitimning ushbu asos bilan haqiqiy emasligini keltirib chiqarmaydi.
Aldash bu bir tarafning bitim tuzilishida nazarda tutilgan holatlarning yuzaga kelmasligini bila turib, atayin ikkinchi tarafni bitim tuzishga undashga qaratilgan aybli harakatidir. Aldash bitimning elementlariga, uning doirasidan tashqaridagi holatlarga, shuningdek, bitimni amalga oshirish yuzasidan bitim ishtirokchisi xohish-irodasini shakllantirish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan sabab va motivlarga qaratilgan bo‘ladi.
Zo‘rlik deb, bitim ishtirokchisiga (uning yaqin kishilariga) jismoniy yoki ruhiy azob berish natijasida bitim tuzishga majbur qilish tushuniladi. Zo‘rlik noqonuniy xatti-harakat bo‘lib, jinoiy javobgarlikka tortish shart bo‘lmagan harakatlarda ham ko‘rinishi mumkin. Masalan, xizmat vakolatidan foydalangan holda shartnoma yuzasidan majburiyat oluvchining erkiga ta’sir qilish.
Qo‘rqitish deb, bitim ishtirokchisining erkiga ruhiy ta’sir ko‘rsatish natijasida uning uchun noqulay bo‘lgan bitim tuzishga majburlash tushuniladi. Bunda shuni nazarda tutish lozimki, qayd etilgan asos bo‘yicha bitimni haqiqiy emas deb topishning zarur shartlaridan biri qo‘rqitishning realligi hisoblanadi.
Bir taraf vakilining ikkinchi taraf vakili bilan yomon niyatda kelishuvi deb, vakilning boshqa taraf bilan vakolat beruvchi manfaatlariga zid shartlar asosida kelishuvi tushuniladi.
Og‘ir holatlarning yuz berishi ta’sirida tuzilgan bitim deganda, bir tarafning o‘zi uchun o‘ta noqulay shartlar asosida bitim tuzayotganligini anglashi (bu yerda yanglishish ham, aldash ham bo‘lmaydi), lekin uni tuzishga majbur bo‘lishi tushuniladi.
Bunda quyidagi ikki shartning mavjud bo‘lishi bitimni og‘ir holatlar yuz berishi ta’sirida tuzilganligi uchun haqiqiy emas deb topishga asos bo‘ladi:
a) og‘ir holatlar yuz berishi tufayli bir tarafning o‘zi uchun o‘ta noqulay shartlar bilan bitim tuzishga majbur bo‘lishi;
b) ikkinchi tarafning bunday holatdan foydalanib, bitim tuzishga qaratilgan harakatining mavjudligi.
Yuqorida qayd etilgan asoslar bo‘yicha bitimlarning haqiqiy emasligini isbotlash majburiyati da’vogarga yuklatiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
11. O‘z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaro tomonidan tuzilgan bitimning haqiqiy emasligi bo‘yicha nizolashilganda, sudlar isbotlash vositalariga yo‘l qo‘yilishi haqidagi FPK 74-moddasi qoidalaridan kelib chiqib, ish bo‘yicha tegishli (psixologik))ekspertiza tayinlash masalasini muhokama qilishlari lozim.
(11-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Sudlar yuqorida qayd etilgan asos bo‘yicha nizolashilayotgan bitimni muomalaga layoqatsiz fuqaro tomonidan tuzilgan bitimdan farqlashlari lozim, bunda birinchi holatdan farqli ravishda da’vo muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxsning manfaatini ko‘zlab uning homiysi yoki prokuror tomonidan qo‘zg‘atilishi mumkin.
12. Bitimni amalga oshirgan shaxsning yoki ikki tomonlama bitim (shartnoma) ishtirokchilaridan birining imzosi haqiqiyligiga shubha tug‘ilib, bitim nizolashilganda, arz qilingan talab asosli bo‘lsa, bitim FKning 116-moddasiga muvofiq haqiqiy emas deb topiladi.
13. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, FKning 126-moddasida belgilangan vakolat doirasidan chetga chiqib tuzilgan bitimni haqiqiy emas deb topishning asosiy sharti — bitimni haqiqiy emas deb topish haqidagi talab faqat bitimni cheklash belgilanishidan manfaati bor bo‘lgan shaxs tomonidan taqdim etilishidir.
14. FKning 128-moddasida ko‘zda tutilgan bitimning bir qismi deganda, bitimning mazmuniga taalluqli bir yoki bir necha shartlarning mavjud bo‘lmaganligi ushbu bitimni amalga oshirish imkoniyatini istisno qilmasligi tushuniladi. Qonun talablariga ko‘ra, jiddiy ahamiyatga ega bo‘lgan va ular mavjud bo‘lmaganda bitimning qolgan shartlari bitim ishtirokchilari uchun huquq va majburiyatlar keltirib chiqarmaydigan shartlar bundan mustasno.
Bitimning bir qismi haqiqiy sanalmasligi uning o‘z-o‘zidan haqiqiy bo‘lmaganligidan, shuningdek, undagi muayyan shartlarning FKda belgilangan bitimlarning haqiqiy emasligi to‘g‘risidagi asoslar bo‘yicha nizolashuvi oqibatida kelib chiqishi mumkin.
FKning 119—121-moddalaridagi asoslar bo‘yicha bitimning bir qismi haqiqiy sanalmasligi nizolashilganda bu uning butunlay haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi.
Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, bitimning bir qismi haqiqiy sanalmasligi uning boshqa qismlarining haqiqiy sanalmasligiga sabab bo‘lmasligi qonunda alohida ko‘rsatilishi mumkin. Bunga FK majburiyatning bajarilishini ta’minlash to‘g‘risidagi (garov, kafillik, kafolat kabi) kelishuvning haqiqiy emasligi majburiyatning (asosiy majburiyat) haqiqiy emasligiga olib kelmasligi to‘g‘risidagi qoidalarini misol qilib keltirish mumkin.
15. Majburiyatlarning ayrim turlari, jumladan, garov, oldi-sotdi, aksiyalarni o‘zganing egaligiga o‘tkazish to‘g‘risidagi bitimlarni haqiqiy emas deb topish bilan bog‘liq nizolarni ko‘rishda sudlar ishni to‘g‘ri hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bitimni haqiqiy emas deb topish asosini aniqlashlari lozim.
16. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, O‘zbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunining 52-moddasi talabiga asoslanib, garov shartnomasini haqiqiy emas deb topishga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki mazkur qonun majburiy ijro davomida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.
17. Oldi-sotdi shartnomasi uning ishtirokchilari uchun o‘zaro huquq va majburiyatlarni vujudga keltirishi bois mazkur shartnomaning haqiqiyligini qonunda belgilangan asoslar bo‘yicha faqatgina shartnoma ishtirokchilari hamda shartnoma obyektining mulkdorlari nizolashishga haqlidirlar. Shartnomaning haqiqiyligi manfaatdor shaxs tomonidan oldi-sotdi shartnomasida kelishilgan summaning u tomonidan to‘langanligi asosi bo‘yicha nizolashilayotganda, bu holat oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topish uchun asos bo‘la olmaydi.
18. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, oldi-sotdi shartnomasida mulk bahosi shartnomaning majburiy shartlaridan biri bo‘lib, bu faqat mazkur bitimning haq evaziga tuzilganligidan dalolat beradi. Shu sababli mulkning haqiqiy qiymati oldi-sotdi shartnomasida ko‘rsatilgan qiymatdan yuqori bo‘lishi notarial tartibda rasmiylashtirilgan oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topish uchun asos bo‘la olmaydi, FKning 123-moddasida ko‘rsatilgan og‘ir holatlarning yuz berishi ta’sirida tuzilgan oldi-sotdi shartnomasi bundan mustasno.
19. Qarz shartnomasi yuzasidan nizolashish jarayonida qarz beruvchi tomonidan qarz oluvchiga pul va boshqa ashyolar haqiqatda shartnomada belgilanganidan kam berilganligi aniqlansa, shartnoma o‘sha miqdordagi pul yoki ashyoga nisbatan tuzilgan deb hisoblanishiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
20. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, kimoshdi savdosini o‘tkazish qoidalarining buzilganligi kimoshdi savdosi natijasi bo‘yicha tuzilgan oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topish uchun asos bo‘ladi. Bunda sud bitimni FKning 116-moddasiga asosan haqiqiy emas deb topadi.
Oldingi tahrirga qarang.
21. Bir vaqtning o‘zida sotib oluvchining huquqini o‘tkazish va oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topish haqida talablar arz qilinganda, sud arz qilingan talablarga aniqlik kiritishi lozim, chunki umumiy ulushli mulkda bo‘lgan mulkni sotishda oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotib oluvchining huquq va majburiyatlarini o‘tkazish to‘g‘risidagi talablar imtiyozli sotib olish huquqi buzilganligi yoki boshqa asoslar bo‘yicha shartnomani haqiqiy emas deb topishni istisno qiladi.
(21-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
22. Umumiy mulkdagi ulushini sotuvchi boshqa mulkdorga o‘z ulushini sotmaslik maqsadida mulk bahosini atayin yuqori ko‘rsatishi va u sotib olishni rad etganidan keyin boshqa shaxsga past bahoda sotganligi holatining aniqlanganligi imtiyozli sotib olish huquqi buzilganligiga olib keladi va uning oqibati O‘zbekiston Respublikasi FKning 224-moddasi 4-qismini qo‘llash uchun asos bo‘ladi.
Sudlarning e’tibori umumiy mulkda bo‘lgan ulushni kimoshdi savdosi orqali sotish hollariga nisbatan FKning 224-moddasi qoidalari qo‘llanilmasligiga qaratilsin.
23. Sudlarga tushuntirilsinki, FKning 224-moddasi 3-qismida belgilangan, imtiyozli sotib oluvchi ko‘chmas mulkni sotib olish uchun bir oy davomida, boshqa mol-mulkka nisbatan esa o‘n kun davomida mulkni sotib olish to‘g‘risidagi taklifni qabul qilishi mumkin, bu muddat unga, xabar qilingan kundan hisoblanib, huquqiy mohiyatiga ko‘ra umumiy da’vo muddatidan farq qilib, to‘xtatilishi, uzaytirilishi va tiklanishi mumkin emas.
24. Er yoki xotindan biri qimmatli qog‘ozlar (taqdim etuvchiga deb berilgan aksiyalardan tashqari) bilan bog‘liq bitimlarni uning roziligi olinmasdan tasarruf etilganligi asosida nizolashganda, sudlar er-xotinning mulk huquqlari va majburiyatlarini tartibga soluvchi Oila kodeksi qoidalarida er-xotinning umumiy birgalikdagi mulki obyekti sifatida aksiyalarni tasarruf qilish tartib va shartlari ko‘rsatilmaganligini nazarda tutishlari lozim.
Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risidagi qonunchilik aktlariga muvofiq qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazish bo‘yicha bitimlarni tuzish tomonlarning xohish-irodalarini qayd etishga imkon beradigan hujjat shaklida bo‘lib, u mohiyatiga ko‘ra, faqatgina qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha huquqni ro‘yxatdan o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Oldingi tahrirga qarang.
25. Sudlarga bitimlarni tartibga soluvchi qonunchilikni qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan nizolar bo‘yicha ishlarni ko‘rish amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirib borishlari tavsiya qilinsin.