LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007-yil 15-iyundagi 161-sonli “Sudning hal qiluv qarori haqida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
Xo‘jalik sudlarining oldida turgan iqtisodiy munosabatlar sohasida qonunchilikni mustahkamlash va odil sudlovni amalga oshirishni takomillashtirish masalasi qabul qilinayotgan sud qarorlarining qonun talablariga to‘liq javob berishini talab etadi. Bu esa sudyalarga alohida masuliyat va e’tibor yuklaydi. Har bir ish bo‘yicha qarorlar qonuniy va asoslangan bo‘lishi lozim. Sud amaliyotini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik ishlar bo‘yicha chiqarilayotgan qarorlar moddiy huquq va protsessual talablarga binoan chiqarilayapti.
Shu bilan birga xo‘jalik sudlari tomonidan ayrim ishlar bo‘yicha qabul qilinayotgan qarorlar hamma vaqt ham Xo‘jalik protsessual kodeksi qonunchiligi talablariga va ishning moxiyatiga to‘la, aniq javob bermaydi. Ish jarayonida obyektiv tahlillar va aniq holatlar bo‘yicha yig‘ilgan dalil-isbotlar qarorlarda ba’zi paytlarda to‘liq ko‘rsatilmaydi. Ko‘pchilik qarorlarda da’vogarning talablari va javobgarning vajlari aniq bayon etilmaydi, tomonlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarning mohiyati chuqur ochilmaydi, aniqlangan faktlarga huquqiy baho berilmaydi. Ba’zi hollarda esa, sud nizoni mohiyati bo‘yicha hal qilishda ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan qonunlarni ko‘rsatmaydi. Qarorlarning tuzilish tartibida ham bir qancha kamchiliklar uchramoqda.
Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarning oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 42, 46-moddalariga asoslanib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Xo‘jalik sudlarining e’tibori sud hokimiyati aktlari bo‘lgan — qarorlarni chiqarishda har bir alohida ish bo‘yicha chiqarilgan qaror O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual qonunchiligining talablariga to‘liq javob berishiga, qonuniy va asosli bo‘lishiga qaratilsin.
Sudyalar qarorlarni o‘zlarining huquqiy ongiga tayanib, tashqi muhitlar ta’sirisiz, qonunlarga va ishdagi mavjud holatlarga asoslangan holda qabul qilsinlar.
Chiqarilgan qaror chuqur asoslantirilgan, da’voning mohiyati bo‘yicha qo‘yilgan barcha savollarga javob beradigan bo‘lishi kerak. Da’vo yuzasidan hamma masalalarni hal qilmasdan, asoslanmagan yuzaki, taraflar tomonidan taqdim qilingan iltimosnoma va qo‘shimcha dalil-isbotlarni huquqiy baholamasdan, qaror chiqarilishi mumkin emas. Qonun talablarini buzib chiqarilgan qaror O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 98-moddasiga binoan bekor qilinadi.
2. Mazkur nizolar bo‘yicha huquqiy munosabatlarni hal qilishda protsessual huquq talablari va moddiy huquq talablari to‘liq va aniq qo‘llangan bo‘lsa, qarorlar qonuniy deb hisoblanadi. Agar ba’zi hollarda, shartnomada yoki qonun osti normativ aktlaridagi holatlar qonunga zidligi aniqlansa, xo‘jalik sudlari qaror chiqarishda qonunga asoslangan ravishda qaror chiqaradilar.
Nizoli munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar bo‘lmagan taqdirda, sud Xo‘jalik protsessual kodeksining 1-moddasi 3-bo‘limiga asoslanib, shunga o‘xshash munosabatlarni tartibga soluvchi qonunni qo‘llashlari kerak.
3. Ish bo‘yicha muhim bo‘lgan hamma holatlar, keltirilgan dalil-isbotlarni tasdiqlovchi fikrlar tomonlarning huquq va majburiyatlarini ko‘rsatuvchi holatlarni tasdiqlasa, qaror asoslantirilgan bo‘ladi. Qarorlar ish holati bo‘yicha taxminlarga asoslangan bo‘lishi mumkin emas.
Qarorlar O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 30, 40-moddalari talablarini hisobga olgan holda to‘la va aniq, shu ish bilan bog‘liq ishonchli va yetarli dalillarga asoslangan bo‘lishi kerak. Ish bo‘yicha ekspertning xulosasi, yozma va ashyoviy dalillar, tomonlar vakillarining va ish protsessida qatnashayotgan boshqa shaxslarning tushuntirishlari isbotlash vositalari bo‘lib hisoblanadi. Faqat tekshirilgan va baholangan dalil-isbotlar sud qarorining asoslari bo‘la oladi. Sudlar o‘z qarorlarida dalil-isbotlarni ko‘rsatish emas, balki bu dalil-isbotlarning mazmunini qisqacha ko‘rsatib o‘tishlari kerak.
Agar, dalillarning har birini alohida va jami keltirilgan u yoki bu hujjatlar, taraflar vakillarining ko‘rsatmalari o‘zlarining da’vo yoki e’tirozlarini tasdiqlamasligini aniqlasa, qaror chiqarishda sud bu haqda o‘z xulosasini asoslab ko‘rsatishi lozim.
Hech qanday dalil-isbotlar sud uchun oldindan belgilangan kuchga ega emas, shuning uchun javobgar da’voni tan olganda ham, ish ko‘rish jarayonida aniqlangan holatlar qarorda ko‘rsatilishi kerak.
Ekspert xulosasiga havola qilinganda, shu xulosa bilan qanday holatlar tasdiqlanishi qarorda ko‘rsatilishi lozim. Ekspertning xulosasidan norozi bo‘lgan sud ish bo‘yicha qarorda o‘zining e’tirozini asoslantirgan holda ko‘rsatishi kerak.
4. Xo‘jalik sudlari qarorlarining ijrosi bo‘yicha tushunmovchiliklar va nizolar bo‘lmasligi uchun XPKning 80-moddasi talabi bo‘yicha qarorning kirish, ta’riflash, asoslantirish va xulosa qismini aniq izohlashi kerak.
4.1 Qarorning kirish qismida ko‘rsatilgan sana, sud majlisida qaror e’lon qilingan kun hisoblanadi. Bu tartib sud majlisida qarorning xulosa qismi e’lon qilinayotganda ham amalda bo‘ladi. Shuning uchun, sudyalar tomonidan imzolangan va sud majlisida e’lon qilingan qarorning asoslantirilgan va xulosa qismlariga ham, qaror qabul qilingan bir xil sana qo‘yiladi.
4.2. Qarorning ta’riflash qismida da’vo arizasiga bildirilgan fikr, tushuntirishlar hamda iltimosnomalarning qisqacha bayoni ko‘rsatilishi kerak.
4.3. Qarorning asoslash qismi xo‘jalik sudlarining huquqiy va faktik holatlariga asoslantirib ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Qaror matnida asoslarning (sud fikrlari va tayangan holatlar) bayon etilishi sudning xulosasini yanada tushunarli va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Qarorning faktik asoslanish qismi sudning da’vo asoslari haqidagi mulohazasidan, shu jumladan, qarshi da’vo va uchinchi shaxs da’vosidan, shuningdek da’voga qarshi e’tirozlarning asosiga qo‘yilgan faktlariing mulohazasidan va mazkur ishni hal etish uchun xo‘jalik sudi tomonidan ma’qullangan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa faktlardan tarkib topishi lozim.
Asoslovchi qismda xo‘jalik sudi qarori huquqiy asoslantirilishi ham kerak. Bu yerda ishni hal qilish jarayonida sud tomonidan qo‘llanilgan moddiy huquq me’yorlari va u amal qilgan protsessual huquq me’yorlari ko‘rsatilishi lozim. Shu bilan bir qatorda qayd etilgan u yoki bu huquq me’yorlarini tadbiq etish masalalari bo‘yicha tushuntirishlarni o‘zida mujassam etgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenum qarorlariga ham murojaat etishlari kerak.
Agar xo‘jalik sudi ishda qatnashayotgan shaxslar ko‘rsatayotgan qonun yoki boshqa normativ-huquqiy aktlarni qo‘llamasa, u holda nizoni hal etishda mazkur qonunlarni nima sababdan qo‘llamaganligining sabablarini ko‘rsatib o‘tishi lozim.
4.4. Xo‘jalik sudi qarorlarining xulosa qismida tomonlarning har bir talabi qondirilganligi yoki qondirilmaganligi ko‘rsatilishi lozim.
Bir necha da’vogar va javobgarlar qatnashayotgan ishni qarorida, ularning har biriga nisbatan nizo qanday hal qilinganligi ko‘rsatib o‘tiladi. Dastlabki va qarshi da’volarni to‘la yoki qisman qanoatlantirib qabul qilinayotgan qarorning xulosa qismida hisob qilinib, undirilishi kerak bo‘lgan summa ko‘rsatiladi.
Ayni paytda sud ish bo‘yicha jalb qilinmagan shaxslarning huquq va majburiyatlari haqidagi masalani echishga haqli emas.
Qarorlar qabul qilishda, ularning ijrosini ma’lum shartlar kelib chiqishi yoki kelib chiqmasligi bilan bog‘liq qilib qo‘ymaslik kerak.
5. Xo‘jalik protsessual kodeksining 79-moddasi 1-qismiga muvofiq, sud hal qiluv qarorini qabul qilishda, tashkilotlar va tadbirkor fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun da’vo talablaridan chetga chiqishi mumkin. Ayni paytda, XPKning 23-moddasi 2-bandiga asosan, da’vo predmeti yoki asosi sudning tashabbusi bilan, javobgarning protsessual huquqlarini buzmasdan va sud tomonidan unga yangi holatlar bo‘yicha dalil va isbotlar keltirish, shuningdek sud majlisida o‘zining vajlarini bayon etish imkoniyatlarini bergan holda, da’vogarning bevosita sud majlisida bergan roziligi asosida o‘zgartirilishi mumkin.
6. Xo‘jalik sudlari hal qiluv qarorini chiqarishda davlat bojini taraflar o‘rtasida taqsimlash haqidagi O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 43, 48-moddalari talabiga so‘zsiz rioya qilishlari kerak. Asosan bunday qilish davlat bojini avvaldan to‘lanmay qo‘zg‘atilgan ishlar bo‘yicha majburiydir.
7. O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 81-moddasiga muvofiq, sudya yoki hay’at ishni sud majlisida mohiyati bo‘yicha ko‘rib chiqib, tugallangan hal qiluv qarorini chiqaradi. Shu bilan birga sudya yoki hay’at hal qiluv qarorining faqat xulosa qismini e’lon qilishi mumkin. Bunday hollarda sud majlisida taraflar va ularning vakillari tugallangan hal qiluv qarori bilan qachon tanisha olishlari mumkinligi e’lon qilinishi kerak. Hal qiluv qarorining to‘la matni 5 kun mobaynida tayyor bo‘lishi kerak.
8. Sudning hal qiluv qarori nizoni qaysi sudya yoki hay’at hal qilgan bo‘lsa, faqat ular tomonidan chiqarilishi lozim.
Ish ko‘rish jarayonida sudyani o‘zgartirish lozim bo‘lib qolsa, ish boshqatdan ko‘rilishi va bu haqda shu sud raisining yoki o‘rinbosarining qarori bo‘lishi zarur.
Ish ko‘rishda ishtirok etmagan sudya (hay’at) tomonidan chiqarilgan hal qiluv qarori bekor qilish uchun asosdir.
9. XPKning 114-moddasida ko‘rsatilgan hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish yoki o‘zgartirish lozim bo‘lganda, hamda uni ijro etish usuli yoki tartibini o‘zgartirish zaruriyati kelib chiqsa, buni hal qiluv qarorini chiqarishda ham amalga oshirish mumkin.
Hal qiluv qarorini ijro etishni kechiktirish yoki cho‘zish hamda usulini yoki tartibini o‘zgartirishga javobgarning mulkiy holatidagi o‘zgarishlarni, javobgarning bank hujjatlari tekshiruvi va nazorat qiluvchi bo‘limlar ixtiyorida ekanligi, hal qiluv qarorini taraflar tomonidan darhol qayta ko‘rish uchun ariza berilganligi (qaror ijrosini qaytarishga imkoniyat berilmaslik uchun ) va boshqa e’tiborga loyiq vaziyatlarni asos qilib olish mumkin.
Bu protsessual harakat taraflar arizasiga yoki sud tashabbusiga binoan qo‘zg‘atiladi va ijro etiladi hamda bu harakatlar yuzasidan asoslangan ajrim chiqariladi.
Shu bilan birga sud O‘zbekiston Respublikasi XPKning 9-bobida ko‘zda tutilgan, hal qiluv qarorini ijro etishni ta’minlovchi choralarni ko‘rishi mumkin.
10. Sudlar Xo‘jalik protsessual kodeksining 81-moddasi talabi bo‘yicha hal qiluv qarorini qayta ko‘rish uchun ariza berish tartibini tushuntirishi lozimligini ko‘zda tutishi kerak. Taraflarning ariza berish huquqlarini buzmaslik uchun hal qiluv qarorining xulosa qismida bunday ariza berish tartibi va muddatlari ko‘rsatilishi kerak.
11. Xo‘jalik sudlarining e’tibori ish ko‘rishda ishtirok etgan, etmagan taraflar va boshqa ishtirokchilarga hal qiluv qarorining nusxalarini qabul qilingan kundan keyin 5 kun muddat ichida yuborish lozimligini talab qiluvchi O‘zbekiston Respublikasi XPKning 68, 84-moddalariga qatiy rioya qilishga qaratishi lozim.
12. Hal qiluv qarorini chiqargan sud o‘z tashabbusi bilan yoki ish ko‘rishda ishtirok etgan taraflar iltimosiga ko‘ra, da’vo arizasida ko‘rsatilgan biron-bir talab ko‘rilmay qoldirilgan bo‘lsa yoki davlat boji masalasi hal qilinmagan bo‘lsa, qo‘shimcha qaror chiqarishi mumkin.
Qo‘shimcha qaror, sudlov ishlarini yuritish bo‘yicha ishda ishtirok etgan taraflarning va boshqa ishtirokchilarning protsessual huquqiy talablarini buzmagan holda chiqariladi. Chiqarilgan qo‘shimcha qaror asosiy hal qiluv qarori singari taraflar talabi, prokuror protestiga binoan qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Qayta ko‘rib chiqish uchun berilgan arizani qabul qilmasdan chiqarilgan ajrim ustidan ham shunday tartibda ariza berilishi mumkin.
Agar asosiy hal qiluv qarorida davlat bojini taraflar o‘rtasida taqsimlash masalasi hal qilingan bo‘lsa-yu, lekin u ish mohiyati bo‘yicha sud xulosasiga to‘g‘ri kelmagan bo‘lsa, bunday chiqarilgan hal qiluv qaroriga qo‘shimcha qaror chiqarishga, shuningdek to‘ldirish yoki tuzatishga sud xaqli emas. Sudning bunday xatosini to‘g‘rilash, belgilangan tartibda hal qiluv qarorini qayta ko‘rib chiqish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Qo‘shimcha qarorda shu qaror chiqarish uchun asos bo‘lgan sababni ko‘rsatish, xulosa qismida qo‘shimcha masala yuzasidan o‘z yakunini izhor etib, qo‘yilgan, lekin sud tomonidan hal etilmay qoldirilgan talab bo‘yicha yoki javobgardan da’vogarga davlat bojining undiriladigan qismini yoxud sud harajatlarini undirish va boshqalar ko‘rsatilib qaror chiqarilishi lozim.
13. XPKning 86-moddasiga binoan sudya taraflar talabiga binoan qaror mohiyatini o‘zgartirmay mazmunini tushuntirish, hamda taraflar iltimosiga yoki o‘z tashabbusi bilan qaror mazmunini o‘zgartirmay yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni tuzatishi mumkin. Bunday prodessual harakatlar ajrim chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Sud shuningdek hal qiluv qarorini bevosita ijro etuvchi idoralar (umumiy sudlar ijrochisi, bank, tugatish komissiyasi, moliya bo‘limi, mablag‘ni davlat daromadiga o‘tkazuvchi soliq nazorati) iltimosiga binoan ham hal qiluv qarorini izohlashi mumkin.
Hal qiluv qarorini izohlashdan maqsad yaqqol bo‘lmagan qismlarini yaqqol va to‘la izohlashdir. Bu holda sud hal qiluv qarorining mazmunini o‘zgartirishi, sud qarorida ko‘rsatilmagan masalalarni izohlashi mumkin emas. Faqat hal qiluv qarorini chiqargan sudgina shu qarorni izohlashi mumkin.
Agar hal qiluv qarori ijro etilgan bo‘lsa yoki hal qiluv qarorini ijro etish uchun belgilangan muddat o‘tgan bo‘lib, bu muddat tiklanmagan bo‘lsa, qarorni izohlashga yo‘l qo‘yilmaydi.
Undirilgan mulk qiymati, vaqti va ko‘rilgan choralarga o‘zgartirishlar kiritish sud tomonidan yozuvdagi xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan taqdirdagina ruxsat beriladi.
14. Sud hal qiluv qarorlarining qonuniyligi va asosliligini tekshirish bo‘yicha sudlov hay’atlari raislari qayta ko‘rish uchun ariza berilgan hal qiluv qarorlarining qonun talablariga to‘la rioya qilinishini mukammal tekshirishlari va yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni o‘z vaqtida tuzatish choralarini ko‘rishlari lozim. Qonunga muvofiq bo‘lmagan va asossiz chiqarilgan hal qiluv qarorlarining sabablarini doim tahlil qilib borish, ularning oldini olish, sud xodimlarining malaka mahoratini oshirish tadbirlarini ko‘rishlari zarur.