Oldingi tahrirga qarang.
Iqtisodiy sudlar tomonidan majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlikni belgilovchi fuqarolik qonun hujjatlarini qo‘llash bo‘yicha sud amaliyotini bir xilda shakllantirish maqsadida “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 47-moddasiga asosan Oliy xo‘jalik sudi Plenumi qaror qiladi:
(muqaddima O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
1. Majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik choralarini qo‘llash haqidagi nizolarni hal qilishda iqtisodiy sudlar O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (bundan buyon matnda FK deb yuritiladi), “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni va boshqa qonun hujjatlariga qat’iy amal qilishlari lozim.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
2. Shartnomada jarima yoki penya shaklida belgilanadigan neustoyka taraflar tomonidan qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullaridan biri hisoblanadi. Sudlar neustoykani undirish to‘g‘risidagi da’volarni hal qilishda neustoyka miqdorining qonun talablariga muvofiq hisoblanganligi, uning asosliligi, majburiyat buzilishi oqibatlariga mutanosibligi kabi holatlarni har tomonlama va chuqur muhokama qilib, talab qilingan neustoykaning adolatli miqdorini belgilashlari shart.
3. Agar shartnomada aynan bitta majburiyatning buzilishi uchun neustoykani ham jarima, ham penya ko‘rinishida to‘lash nazarda tutilgan bo‘lsa, sudlar shuni e’tiborga olishlari lozimki, qonunchilikda boshqacha hollar nazarda tutilmagan bo‘lsa, da’vogar faqatgina bir shakldagi neustoyka qo‘llashni talab qilishga haqli.
4. FKning 326-moddasiga muvofiq sud qarzdor tomonidan majburiyatlarning bajarilish darajasini, majburiyatda ishtirok etuvchi taraflarning mulkiy ahvolini, shuningdek kreditorning manfaatlarini e’tiborga olib, neustoyka miqdorini kamaytirishga haqli.
Shu bilan birga sudlar shuni e’tiborga olishlari lozimki, neustoykaning eng kam miqdori FKning 327-moddasida ko‘rsatilgan foizlar miqdoridan kam bo‘lmasligi lozim.
FKning 263-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq taraflarning kelishuvi bilan qonunda aniqlangan neustoyka (qonuniy neustoyka) miqdorining oshirilishi o‘z-o‘zidan undirilayotgan neustoykani kamaytirishga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas.
5. FKning 327-moddasida nazarda tutilgan boshqa shaxslarning pul mablag‘larini g‘ayriqonuniy ushlab qolish, ularni qaytarib berishdan bosh tortish, ularni to‘lashni boshqacha tarzda kechiktirish yoxud boshqa shaxs hisobidan asossiz olish yoki jamg‘arish pul majburiyatini bajarmaganlik uchun qo‘llaniladigan mulkiy javobgarlik bo‘lib hisoblanadi.
Mazkur moddada qarzdorga pul to‘lash majburiyatini yuklash kuchiga ega bo‘lgan pul majburiyatlarini bajarmaganlik yoki kechiktirganlik oqibatlari ko‘zda tutilganligini inobatga olib, ushbu moddada belgilangan qoidalar, agar ular puldan to‘lov vositasi, pullik qarzni qoplash vositasi sifatida foydalanish bilan bog‘liq bo‘lmasa, taraflar o‘rtasidagi munosabatlarga tatbiq qilinmaydi.
Xususan, pul belgilaridan pullik qarzni qoplash vositasi sifatida foydalanilmaydigan (kassa xizmati ko‘rsatish shartnomasi bo‘yicha mijozning bankka naqd pulni topshirish majburiyati, pul belgilarini tashiydigan yuk tashuvchining majburiyati va h.k.), majburiyatlar pul majburiyatlari hisoblanmaydi.
Pul majburiyati bo‘lib, majburiyat bir butun holda (qarz shartnomasida) bo‘lgani kabi majburiyatdagi taraflardan birining tovarlarga (ish yoki xizmatlar) haq to‘lash majburiyati ham bo‘lishi mumkin.
Oldingi tahrirga qarang.
6. Iqtisodiy sudlarda soliq, moliyaviy va ma’muriy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni ko‘rib chiqishda fuqarolik qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
(6-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Binobarin, yuridik shaxslarning soliq, bojxona va boshqa davlat organlari tomonidan mulkiy jarimalar sifatida asossiz undirilgan pul mablag‘larini qaytarish to‘g‘risidagi talablari qanoatlantirilganda, bu mablag‘lardan foydalanilganlik uchun foizlar hisoblanmaydi va bunday hollarda pul majburiyatlarini bajarmaganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi FKning 327-moddasi qoidalari qo‘llanilmaydi.
Bunday hollarda yuridik shaxslar FKning 14-moddasiga muvofiq pul mablag‘larini asossiz undirish oqibatida ularga yetkazilgan zararlarni qoplashni talab qilishga haqli.
7. FKning 327-moddasida nazarda tutilgan foizlar boshqa shaxslarning pul mablag‘lari shartnomaga asosan yoxud shartnomaviy munosabatlarsiz qabul qilinganligidan qat’i nazar, to‘lanishi shart, ushbu qarorning 6-bandida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
8. Sudlar shuni e’tiborga olishlari kerakki, agar taraflarning kelishuvida, taraflar uchun majburiy bo‘lgan qoidalarda, shuningdek ish muomalasi odatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlarni hisoblashda yildagi (oydagi) kunlar 360 (30) kunga teng deb qabul qilinadi.
9. Foizlar to‘lov tartibi, hisob-kitob shakli va FKning 246-moddasidagi pul majburiyatlarini bajarish joyi haqidagi qoidalar to‘g‘risidagi shartlaridan kelib chiqib, agar qonunda yoxud taraflar o‘rtasidagi bitimda boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa va majburiyat mohiyati yoki ish muomalasi odatlaridan yoxud boshqa qo‘yilgan oddiy talabdan kelib chiqmasa, pul majburiyati haqiqatda bajarilgan vaqtga qadar hisoblanadi.
Qarz summasi sud tartibida undirilganda va shartnomada foizlar to‘g‘risida kelishuv bo‘lmaganda, sud FK 327-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq da’vo taqdim etilgan kundagi yoki qaror chiqarilgan kundagi bank foizi hisob stavkasini qo‘llashga haqli.
Bunday hollarda tegishli bank foizi hisob stavkasini tanlashda, xususan pul majburiyati qancha vaqt ichida bajarilmaganligi, bu davr mobaynida hisob stavkasining miqdori o‘zgarganligi, hisob stavkasining o‘zgarmasdan qolganligiga uzoq vaqt bo‘lganligi kabilar e’tiborga olinishi zarur.
Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, agarda pul majburiyatlari bajarilmagan vaqtlarda bank foizi hisob stavkasi o‘zgargan bo‘lsa, to‘lov kechiktirilgan barcha davr mobaynida mavjud bo‘lgan hisob stavkasiga ahamiyati bo‘yicha yaqinroq bo‘lgan (da’vo taqdim etilgan yoki qaror chiqarilgan kundagi) bank foizi stavkasiga afzallik berish maqsadga muvofiq.
Agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, foizlar faqat tegishli pul mablag‘lariga to‘lanishi mumkin, pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun o‘rnatilgan foizlarga esa foizlar hisoblanmasligi lozim.
10. FKning 327-moddasida nazarda tutilgan foizlar o‘z tabiatiga ko‘ra, qarz shartnomasi (FKning 734-moddasi), kredit shartnomasi (FKning 744-moddasi) yoxud tijorat krediti shartnomasi (FKning 748-moddasi) bo‘yicha berilgan pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlardan farqlanadi. Shu sababli, sud bank foizlarini undirish haqidagi nizolarni hal qilishda da’vogar qarz yoki kredit yoxud tijorat krediti sifatida berilgan pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun foizlar undirishni talab qilyaptimi yoxud talabning mohiyati pul majburiyatlarini bajarmaganlik uchun yoki ijroni kechiktirganlik uchun javobgarlikni (FKning 327-moddasi) qo‘llashdan iboratmi, shularni aniqlashi lozim.
11. Agar pul majburiyatini bajarmaganlik yoki uning bajarilishini kechiktirganlik uchun FKning 327-moddasiga muvofiq belgilangan foizlar miqdori (stavkasi) pul majburiyati bajarilishini kechiktirish oqibatlariga ochiqdan-ochiq nomutanosib bo‘lsa, sud foizlarning qoplash tabiatini hisobga olib, FKning 326-moddasiga mos holda, FKning 335-moddasiga asosan foizlar miqdorini (stavkasi) kamaytirishga yoki kreditorga uni undirishni butunlay rad etishga haqli.
12. Sudlar shunga e’tibor berishlari lozimki, FKning 333-moddasiga asosan, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqa tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, qarzdor aybi bo‘lgan taqdirda majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun javob beradi. Qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan hamma choralarni ko‘rganligini isbotlasa, u aybsiz deb topiladi.
Majburiyatlar bo‘yicha qarzni to‘lash uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larining qarzdorda mavjud emasligi, uning shartlashuvchi sheriklari tomonidan majburiyatlarning buzilishi, majburiyatni bajarish uchun kerak tovarlarning bozorda yo‘qligi qarzdorni FKning 327-moddasida nazarda tutilgan foizlarni yoki qonun hujjatlarida yoxud shartnomada kelishilgan neustoykalarni to‘lashdan ozod etish uchun asos bo‘la olmaydi.
13. Shartnomalardan kelib chiquvchi pul majburiyatlarida, xususan qarzdorning tovarlar, ishlar, xizmatlar to‘lovini amalga oshirish yoxud pul mablag‘larini qaytarish, to‘lov kechiktirilgan summani to‘lash sharti bilan olingan majburiyatlarda FKning 327-moddasiga asosan foizlar hisoblanishi lozim.
Qonunda yoxud taraflar kelishuvida pul majburiyatlarini bajarishni kechiktirganlik uchun qarzdorning neustoyka (penya) to‘lash majburiyati ko‘zda tutilishi mumkin. Bunday holatlarda sud shundan kelib chiqishi kerakki, agar qonunda yoki shartnomada to‘g‘ridan to‘g‘ri boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, kreditor pul majburiyatini bajarmaganligi uchun zarar yetkazilganligi holatini va zararning miqdorini isbotlamasa ham, ushbu choralardan birini qo‘llash haqidagi talabni qo‘yishga haqli.
14. FK 419-moddasining uchinchi qismiga muvofiq, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, sotib oluvchi oldi-sotdi shartnomasi asosida unga topshirilgan tovar haqini o‘z vaqtida to‘lamasa, sotuvchi tovar haqini va FKning 327-moddasiga asosan boshqa shaxsning pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun foizlar to‘lashni talab qilishga haqlidir.
15. Tovarlarni ularning qiymatidan kamida 15 foizi oldindan to‘lanmasdan berib yuborilganligi (ishlar va xizmatlar bajarilishining boshlanganligi) berib yuborilgan tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar to‘lovining kechiktirilganligi uchun talab qilingan neustoykani yoki bank foizini undirishni rad etish uchun asos bo‘la olmaydi.
16. Majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun penya, jarima yoki foizlarning hisoblanishi majburiyatni bajarish muddati tugagan kunning ertasidan, bunday muddat belgilanmagan hollarda esa, kreditor tomonidan majburiyatlarni bajarish talab qilingan kundan yetti kunlik muddat o‘tishi bilan boshlanadi.
17. Agar kreditor qarzdor tomonidan taklif qilingan lozim darajadagi ijroni qabul qilishdan bosh tortgan bo‘lsa yoki o‘zi amalga oshirishi kerak bo‘lgan va amalga oshirilgunicha qarzdor o‘z majburiyatini bajara olmagan harakatlarni bajarmagan bo‘lsa (mablag‘lar o‘tkazilishi lozim bo‘lgan hisob raqami haqidagi ma’lumotlarni xabar qilmagan bo‘lsa va h.k.), kreditorning o‘zi muddatni kechiktirib yuborgan hisoblanadi va FK 338-moddasining ikkinchi qismiga asosan, qarzdor pul majburiyati bo‘yicha kreditor kechiktirgan vaqt uchun foiz to‘lashga majbur emas.
18. Agar sotuvchi oldindan haqi to‘langan tovarni topshirish bo‘yicha majburiyatini bajarmasa va oldi-sotdi shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, oldindan to‘langan summa uchun tovarni topshirishi lozim bo‘lgan kundan boshlab tovar sotib oluvchiga topshirilgan yoki unga oldindan to‘lagan summasi qaytarib berilgan kungacha foizlar to‘lanishi lozim (FK 420-moddasining to‘rtinchi qismi).
Oldi-sotdi shartnomasida tovar haqini u sotuvchiga topshirilganidan keyin ma’lum vaqt o‘tgach to‘lash yoki tovar haqini bo‘lib-bo‘lib to‘lash nazarda tutilgan hollarda, sotib oluvchi topshirilgan tovar haqini to‘lash majburiyatini shartnomada belgilangan muddatda bajarmayotgan bo‘lsa, kechikib to‘langan summa uchun FKning 327-moddasiga muvofiq shartnomaga binoan tovar haqi to‘lanishi lozim bo‘lgan kundan boshlab sotib oluvchi tovar haqini to‘lagan kungacha foizlar to‘lanishi lozim.
19. Zararni qoplash bilan bog‘liq nizolarni hal etishda sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, zararga shartnoma majburiyatlari bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi munosabati bilan tarafning qilgan xarajatlari, mol-mulk yo‘qolishi yoki shikastlanishi, shuningdek agar ikkinchi taraf shartnoma majburiyatlarini bajarganda taraf olishi mumkin bo‘lgan, lekin uning ololmay qolgan daromadlari, huquqi buzilgan shaxsning huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilishi lozim bo‘lgan xarajatlari ham kiradi (FK 14-moddasining ikkinchi qismi). Bunday xarajatlarning zaruriyligi va ularning taxminiy miqdori asoslantirilgan hisob-kitob, tovar, ish, xizmat ko‘rsatishdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun ketadigan xarajatlar smetasi (kalkulatsiya) sifatidagi dalillar, majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik darajasini belgilovchi shartnoma va boshqalar bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak.
Ololmay qolgan daromadning miqdori (boy berilgan foyda), agar majburiyat bajarilganida, kreditor qilishi lozim bo‘lgan oqilona xarajatlarni hisobga olib aniqlanishi shart. Xususan, xomashyo yoki butlovchi buyumlarni yetkazib bermaslik natijasida ololmay qolgan daromad tarzidagi zararni qoplash haqidagi talab bo‘yicha bunday daromadning miqdori ushbu tovarlarning xaridorlari bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan tayyor mahsulotlarni sotish bahosidan kelib chiqqan holda, yetkazib berilmagan xomashyo yoki butlovchi buyumlar qiymati, transport-tayyorlash xarajatlari va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni chegirib tashlash yo‘li bilan aniqlanishi zarur.
Shartnoma majburiyatini buzganlik oqibatida yetkazilgan zararni qoplash alohida da’vo talabi asosida ko‘rib chiqilishi mumkin.
Oldingi tahrirga qarang.
Sudlarga tushuntirilsinki, qonunda yoki shartnomada boshqacha nazarda tutilmagan bo‘lsa, agar majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa, zararning neustoyka bilan qoplanmagan qismi to‘lanadi.
(19-bandning to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2019-yil 24-dekabrdagi 27-sonli qarori tahririda)
20. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining “Xo‘jalik sudlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining javobgarlik to‘g‘risidagi qoidalarini qo‘llashning ayrim masalalari haqida”gi 1999-yil 5-fevraldagi 77-sonli va “O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining boshqa shaxslarning pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun foizlar haqidagi qoidalarini sud amaliyotida qo‘llash haqida”gi 2001-yil 27-iyuldagi 97-sonli qarorlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.