LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli “O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksi qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek ayrimlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga muvofiq, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlangan.
Har qanday manfaatdor shaxs buzilgan yoki nizolashayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat qilishga haqli.
Ishlar taalluqliligiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksida (bundan buyon matnda FPK deb yuritiladi) hamda O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksida (bundan buyon matnda XPK deb yuritiladi) belgilangan normalar asosida fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar yoki xo‘jalik sudlari tomonidan ko‘riladi.
2015-yil 20-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga xususiy mulkni, tadbirkorlik subyektlarini ishonchli himoya qilishni yanada kuchaytirishga, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etishga qaratilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuni asosida amaldagi qonunlar, FPK va XPKga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilganligi, xususan XPK korporativ nizolar bo‘yicha ish yuritish to‘g‘risida alohida 204-bob bilan to‘ldirilganligi munosabati bilan ishlarning sudga taalluqliligi borasida kelib chiqayotgan masalalar yuzasidan tushuntirish berilishini, murojaatlarning to‘g‘ri hal qilinishini, xususiy mulkni, tadbirkorlik subyektlari huquqlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 17 va 47-moddalariga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori, jismoniy va yuridik shaxslarning xususiy mulkini, tadbirkorlik subyektlarining buzilgan huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish masalalari yuzasidan taqdim etgan arizalarini (da’vo arizalarini, shikoyatlarni) sud ish yurituviga qabul qilish va ish qo‘zg‘atish hamda ishni sudda ko‘rishga tayyorlashda ishlarning taalluqliligi bilan bog‘liq protsessual qonun talablariga qat’iy rioya etishga qaratilsin.
2. Ariza, shikoyat va da’vo arizalarini ish yuritishga qabul qilish paytida FPKning 31-moddasi, XPKning 23-moddasi talablariga hamda mazkur Plenum qarori tushuntirishlariga rioya etgan holda ishlarning qaysi sudga taalluqliligi masalasini qonuniy va uzil-kesil hal etish lozimligi sudlarga uqtirilsin.
3. Umumiy yurisdiksiya sudlarida fuqarolik ishi, o‘zining huquqi yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatini himoya qilishni so‘rab murojaat qilgan shaxsning arizasi bo‘yicha, prokurorning arizasi bo‘yicha, agar davlat boshqaruvi organlari, tashkilotlar va ayrim fuqarolar qonunga muvofiq boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etishga haqli bo‘lsalar, ularning bergan arizalari bo‘yicha; xo‘jalik sudlarida xo‘jalik ishi, manfaatdor shaxslarning, prokurorning, qonun bo‘yicha davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilish maqsadida xo‘jalik sudiga murojaat qilish huquqiga ega bo‘lgan hollarda davlat organlari va boshqa organlarning arizalari bo‘yicha qo‘zg‘atiladi.
4. Taraflardan hech bo‘lmaganda bittasi fuqaro bo‘lgan nizolarga doir ishlar, qonunda bunday nizolarni hal qilish xo‘jalik sudi yoki boshqa organlarga topshirilgan hollar bundan mustasno, FPK 279-moddasida sanab o‘tilgan alohida tartibda ko‘riladigan ishlar, qonun bilan sudlarning vakolatiga berilgan boshqa ishlar umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqli;
iqtisodiyot sohasida yuridik shaxslar (bundan buyon matnda tashkilotlar deb yuritiladi), yuridik shaxs tuzmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan fuqarolar o‘rtasidagi (bundan buyon matnda fuqarolar deb yuritiladi) fuqaroviy, ma’muriy va boshqa huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarga doir, iqtisodiyot sohasida tashkilotlar va fuqarolarning huquqlari vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishi uchun yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi, tashkilotlar va fuqarolarning bankrotligi to‘g‘risidagi, korporativ nizolar bo‘yicha ishlar, bundan mehnatga oid nizolar mustasno, yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo‘qotgan fuqarolar ishtirokidagi nizolarga doir ishlar, agar tegishli talablar ularning avvalgi tadbirkorlik faoliyatidan kelib chiqsa, xo‘jalik sudlari sudloviga taalluqli ekanligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari xo‘jalik sudiga, boshqalari esa umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqli bo‘lgan bir necha talab birlashtirilgan taqdirda, hamma talablar umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan;
korporativ nizolar bo‘yicha ishlar, nizo vujudga kelgan huquqiy munosabatlar ishtirokchisi tashkilotlar yoki jismoniy shaxslar bo‘lishidan qat’i nazar, xo‘jalik sudlari tomonidan ko‘rib chiqiladi.
Meros mol-mulkni yoki er-xotinning umumiy mol-mulkni bo‘lish bilan bog‘liq holda yuzaga keladigan nizolar tarafi yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lishidan qat’i nazar, umumiy yurisdiksiya sudlari sudloviga taalluqli.
5. XPKning 15519-moddasida ko‘rsatilgan korporativ nizolar ro‘yxati tugal emasligi sababli, qonun hujjatlarida xo‘jalik sudlari vakolatlariga kiritilgan boshqa korporativ nizolar ham xo‘jalik sudlariga taalluqli bo‘ladi.
6. O‘zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunining 42-moddasida ko‘rsatilgan faoliyatni tugatish;
6. O‘zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunining 42-moddasida va XPK 15513-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan faoliyatni tugatish;
(6-bandining birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 27-dekabrdagi 25/309-sonli qarori tahririda)
atrof tabiiy muhitga zararli ta’sir ko‘rsatayotgan obyektlar faoliyatini tugatish va (yoki) qayta ixtisoslashtirish, faoliyatni cheklash, to‘xtatib turish va taqiqlash, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va sog‘lig‘i uchun boshqa haqiqiy xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog‘liq holda faoliyatni o‘n ish kunidan qo‘p bo‘lmagan muddatga cheklash, to‘xtatib turish hollari mustasno;
banklardagi hisobvaraqlar bo‘yicha operatsiyalarni to‘xtatib qo‘yish, bundan qonunda nazarda tutilgan hollar mustasno;
moliyaviy sanksiyalarni qo‘llash, bundan soliq va yig‘imlarni to‘lash muddatini o‘tkazib yuborganlik uchun penya hisoblab chiqarish, tashkilotning yoki fuqaroning sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo‘lganligi va moliyaviy sanksiya summalarini ixtiyoriy ravishda to‘laganligi hollari mustasno;
tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug‘ullanish uchun berilgan litsenziyalarning (ruxsatnomalarning) amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga to‘xtatib turish yoki ularning amal qilishini tugatish va litsenziyalarni (ruxsatnomalarni) bekor qilish, bundan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziyalar (ruxsatnomalar) mustasno, ishlar ham xo‘jalik sudlariga taalluqli.
7. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. FK 12-moddasining birinchi qismiga muvofiq davlat organining yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan hamda fuqaroning yoki yuridik shaxsning fuqarolik huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan hujjati sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin.
XPK 24-moddasining 9-bandiga muvofiq davlat organlari va fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan, tashkilotlar va fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan hujjatlarini (butunlay yoki qisman) haqiqiy emas deb topish, mansabdor shaxslarning shunday harakatlarini (harakatsizligini) qonunga xilof deb topish to‘g‘risidagi nizolar xo‘jalik sudlariga, FPKning 3-kichik bo‘limiga muvofiq davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlarga doir ishlar, notariusning, fuqarolik holati aktlarini qayd qilish organining muayyan harakatlarni bajarishni rad etganligi yoki noto‘g‘ri bajarganligi ustidan berilgan shikoyatlar, shuningdek prokurorning huquqiy hujjatni g‘ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasi umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqlidir.
Shunga ko‘ra davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakatlarini (qarorlarini) bekor qilish to‘g‘risidagi ariza (shikoyat) sudlar tomonidan ko‘rib chiqilmaydi, qonunda nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno va bunday arizalarni XPK 117-moddasi birinchi qismining 1-bandiga, FPK 152-moddasi birinchi qismining 1-bandiga asosan qabul qilish rad etiladi. Agar ko‘rsatilgan holatlar ariza (shikoyat) ish yuritishga qabul qilingandan keyin aniqlansa, ish yuritish XPK 86-moddasining 1-bandiga, FPK 100-moddasining 1-bandiga asosan tugatiladi.
Sudlarga tushuntirilsinki, fermer xo‘jaligi tashkil etish uchun fuqaroga yer uchastkasi ajratish haqidagi hamda fermer xo‘jaligiga qo‘shimcha yer uchastkasi ajratish haqidagi hokim qarorlarini haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi ariza (arizalar) fermer xo‘jaligi tomonidan berilgan bo‘lsa, u (ular) xo‘jalik sudida, fuqaro tomonidan berilgan bo‘lsa — umumiy yurisdiksiya sudida ko‘rib chiqiladi.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 27-dekabrdagi 25/309-sonli qaroriga asosan xatboshi bilan to‘ldirilgan)
8. Sudlarning e’tibori, hakamlik sudlari fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolarni, shuningdek yuridik shaxslar, tadbirkorlik subyektlari o‘rtasidagi xo‘jalik nizolarini hal etishidan kelib chiqib, hakamlik sudlari hal qiluv qarori bilan bog‘liq ishlarning taalluqlilik masalasi hakamlik sudida ko‘rilgan nizoning toifasiga bog‘liq hal etilishi lozimligiga qaratilsin.
Bunda, MKning 276-moddasiga asosan ayrim toifadagi davlat xizmatchilarining mehnat shartnomasini bekor qilish, boshqa ishga o‘tkazish, asossiz ravishda boshqa ishga o‘tkazish yoki mehnatga oid munosabatlarni bekor qilish bilan bog‘liq holda yetkazilgan zararni undirish va intizomiy jazo berish masalalariga taalluqli mehnat nizolari qonunda belgilangan tartibda ko‘rib chiqilishiga e’tibor qaratish lozim.
Ayrim toifadagi davlat xizmatchilari bilan bog‘liq mehnat nizolari deganda, ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi mehnat munosabatlari maxsus Nizom yoxud Qonun bilan o‘rnatilgan alohida qoidalar bilan belgilangan munosabatlar tushunilishi lozim (masalan, mudofaa vazirligi, milliy xavfsizlik xizmati, ichki ishlar vazirligi, uning tarkibida bo‘lgan jazoni ijro etish muassasalari, favqulodda vaziyatlar vazirligi, bojxona qo‘mitasi, prokuratura va boshqa davlat muassasalari).
O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunining 1-moddasiga asosan har bir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) bilan o‘z huquqlari yoki erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega ekanligini inobatga olib, ayrim toifadagi davlat xizmatchisi bilan mehnat shartnomasi tugatilganidan so‘ng belgilangan tartibda yuqori bo‘ysunuv muassasasi mansabdor shaxsining murojaatga nisbatan bergan rad javobi yuzasidan manfaatdor shaxsning buzilgan huquqlarini tiklash to‘g‘risidagi shikoyatlar FPK 269-moddasi talablari asosida umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan ko‘riladi.
10. Harbiy qismlar, qo‘shilmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining qo‘mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da’volari bo‘yicha fuqarolik ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning, harbiy xizmatchilarning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyatlar harbiy sudlarga taalluqli ekanligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
Mehnat munosabatlari tugagan harbiy xizmatchilar va mudofaa vazirligi tizimidagi muassasalari o‘rtasidagi ishga tiklash bilan bog‘liq va boshqa da’vo tartibida ko‘riladigan nizolar umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqli ekanligi sudlarga uqtirilsin.
11. Sudlarning e’tibori ijro ish yurituviga bog‘liq munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi masalasini hal etishda ijro hujjati qaysi sud tomonidan berilganligi aniqlanishi lozimligiga qaratilsin.
“Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 38-moddasiga ko‘ra xo‘jalik sudi tomonidan berilgan ijro hujjati asosida qo‘zg‘atilgan ijro ishi yuritishni to‘xtatib turish va tugatish masalasi ishni ko‘rgan xo‘jalik sudi yoki sud ijrochisi turgan joydagi xo‘jalik sudi tomonidan amalga oshiriladi.
Ijro ishi yuritishni to‘xtatib turish va tugatish masalasi quyidagi hollarda ham xo‘jalik sudi tomonidan amalga oshiriladi:
ijro xatlari ijro etilganda, agar undiruvchi va qarzdor yuridik shaxs yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan fuqarolar bo‘lsa;
sud ijrochisining ijro yig‘imini va ijro xarajatlarini undirish to‘g‘risidagi qarorlari ijro etilganda, agar qarzdor yuridik shaxs yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan fuqaro bo‘lsa.
Qonunning ushbu moddasi birinchi qismida nazarda tutilmagan ijro hujjatlari bo‘yicha ijro ishi yuritishni to‘xtatib turish va tugatish sud ijrochisi turgan joydagi umumiy yurisdiksiya sudi tomonidan amalga oshiriladi.
Sud ijrochisining xatti-harakatlari ustidan beriladigan shikoyatlarning sudga taalluqliligi masalasi ham yuqorida qayd etilgan Qonun normalari talablari hamda FPKning 31-moddasi va XPKning 23-moddalariga rioya etilgan holda hal etiladi.
Agar, xo‘jalik sudi va umumiy yurisdiksiya sudi tomonidan berilgan ijro varaqalar yagona ijro ishi yurituviga birlashtirilgan bo‘lsa, sud ijrochisining ushbu ijro varaqalarining ijrosi bilan bog‘liq xatti- harakatlari ustidan ijro joyidagi umumiy yurisdiksiya sudiga shikoyat qilinishi mumkin.
12. O‘zbekiston Respublikasi Bosh sud ijrochisi va uning o‘rinbosarlari, shuningdek sud ijrochilari tomonidan Qonunning 83-1 va 84-moddalarida nazarda tutilgan vakolatlarini amalga oshirish jarayonida qabul qilgan qarorlari va xatti-harakatlari ustidan berilgan ariza va shikoyatlarni ko‘rib chiqishning sudlarga taalluqliligi masalasi sudlar tomonidan ushbu qarorning 7, 10-bandlari talablaridan kelib chiqib hal etilishi lozim.