O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2006-y., 39-son, 386-modda) va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 10-iyuldagi 323-son “Sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2004-y. 28-son, 321-modda, O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to‘plami, 2004-y. 7-son, 64-modda) qaroriga muvofiq, buyuraman:
“Xavfli ishlab chiqarish obyektlarida xavflilik darajasini tahlil qilish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar” “O'ZKIMYOSANOATLOYINA” OAJda ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarini sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2006-y., 39-son, 386-modda) va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 10-dekabrdagi 271-sonli “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarini sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish bo‘yicha qo‘shimcha choralari haqida”gi Qarori (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2008-y., 50-son, 496-modda) asosida ishlab chiqilgan.
Masalan, xavf-xatarlarni identifikatsiyalash va xavfni dastlabki baholash bosqichida* xavfni tahlil qilish va baholashning puxta o‘ylangan tartibi, maxsus yordamchi vositalar (anketalar, blanklar, so‘rovnomalar, yo‘riqnomalar) va bajaruvchilarning amaliy tajribasiga tayanadigan sifat usullaridan foydalanish tavsiya etiladi.
2. “Buzilish turi va oqibatlari tahlili” (BTOT) ko‘rib chiqilayotgan texnik tizim* xavfining sifatiy tahlili uchun qo‘llaniladi. Ushbu usulning muhim jihati shundaki, bunda har bir apparat (qurilma, blok, buyum) yoki tizim (element)ning tarkibiy qismi u qanday nosoz holga kelganligi (buzilish turi va sababi) va buzilish texnik tizimga qanday ta’sir ko‘rsatishi bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.
Quyida (1-jadval) misol sifatida buzilishlarning sodir bo‘lish ehtimoli va oqibatlarining og‘irlik darajasi bo‘yicha kritiklik ko‘rsatkichlari (indekslari) va mezonlari keltirilgan. Tahlil uchun buzilishlar zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan to‘rtta guruh ajratilgan: xodimlar, aholi, mulk (uskunalar, inshootlar, binolar, mahsulot va h.), atrof-muhit.
5. Xavfning miqdoriy tahlil usullari, odatda, 1-ilovada ko‘rsatilgan bir nechta xavf ko‘rsatkichlarini hisoblash orqali amalga oshiriladi va yuqorida ko‘rsatilgan usullarning bir yoki bir nechtasini o‘z ichiga olishi (yoki ularning natijalaridan foydalanilishi) mumkin. Miqdoriy tahlil o‘tkazishda yuqori malakali bajaruvchilar, uskunaning avariyaviyligi, ishonchliligi bo‘yicha katta hajmda ma’lumotlar, ekspertiza ishlarini bajarilishi, atrof-muhitning o‘ziga xos jihatlari, ob-havo sharoitlari, odamlarning xavfli hududlarda bo‘lish vaqti va boshqa omillarni hisobga olish talab etiladi.
2-jadvalda quyidagi belgilar qo‘llanilgan:
3-jadvalda sovutish-kompressor qurilmalari sexining xavf-xatarlar va ishlash imkoniyati tahlili natijalaridan namuna berilgan. Tahlil jarayonida har bir qurilma, ishlab chiqarish liniyasi yoki blok uchun yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan chetga chiqishlar, ularning sabablari aniqlanadi va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar belgilanadi. Yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har qaysi chetga chiqish holatlarini tavsiflashda “yo‘q”, “ko‘p”, “kam”, “shuningdek”, “boshqacha”, “qaraganda boshqacha”, “teskari” va h. singari kalit so‘zlar qo‘llaniladi. Shuningdek, jadvalda ko‘rib chiqilayotgan chetga chiqishning yuzaga kelish ehtimoli V, oqibatlarning og‘irlik darajasi T va kritiklik ko‘rsatkichi K=V+T ga berilgan balli ekspert baholari ko‘rsatilgan. V va T ko‘rsatkichlar 4 balli shkalada belgilangan (4 ball maksimal xavfga to‘g‘ri keladi).
Neftni qayta ishlash qurilmasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli avariyalarning ssenariylarini miqdoriy tahlil qilish uchun hodisalar daraxti namunalari 2-rasmda berilgan. Hodisa nomining yonidagi raqamlar ushbu hodisa yuzaga kelishining shartli ehtimolini ko‘rsatadi. Bunda qo‘zg‘atuvchi hodisa (rezervuardan neftning to‘kilishi)ning yuzaga kelish ehtimoli 1 teng deb qabul qilingan. Alohida hodisa yoki ssenariyning yuzaga kelish chastotasi qiymati qo‘zg‘atuvchi hodisaning yuzaga kelish chastotasini avariyaning aniq ssenariy bo‘yicha rivojlanishning shartli ehtimoliga ko‘paytirish yo‘li bilan qayta hisoblanadi.
Idishlarga yoqilg‘i quyishda avariya vaziyatlarining sodir bo‘lishi sabablarini tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan buzilishlar daraxti* namunasi 3-rasmda keltirilgan. Buzilishlar daraxtining tuzilmasi sababli zanjirlar (avariyalar ssenariylari)ni hosil qiluvchi tegishli quyi hodisalar (xatolar, buzilishlar, noqulay tashqi ta’sirlar) to‘plami bilan bog‘langan bitta asosiy hodisa (avariya, noxush hodisa)ni o‘z ichiga oladi. Hodisalarni o‘zaro bog‘lash uchun daraxtlarning “tugunlari”da “VA” va “YoKI” belgilari ishlatiladi. “VA” mantiqiy belgisi yuqorida turuvchi hodisa quyi hodisalarning bir vaqtda yuzaga kelishi bilan sodir bo‘lishini bildiradi (yuqorida turuvchi hodisa ehtimolini baholash uchun ularning ehtimollarini ko‘paytirilishiga to‘g‘ri keladi). “YoKI” belgisi yuqorida turuvchi hodisaning quyi hodisalardan birining yuzaga kelishi natijasida sodir bo‘lishini bildiradi.
Shunday qilib, 3-rasmda ko‘rsatilgan daraxtda oraliq hodisalar (to‘g‘ri burchaklar) mavjud, uning pastki qismida esa raqamli doiralar bilan faraz qilinayotgan dastlabki hodisa-sabablar ko‘rsatilgan bo‘lib, ularning nomlari va raqamlari 4-jadvalda keltirilgan.
Buzilish daraxti tahlili signalning asosiy hodisaga (3-rasmda ular uchta) o‘tish tarmoqlarini belgilash, shuningdek ular bilan bog‘liq bo‘lgan: