Sudlanganlik holati tugallanishi va olib tashlanishiga oid qonunchilikni qo‘llash bo‘yicha sud amaliyotida masalalar kelib chiqayotganligi munosabati bilan, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarga tushuntirilsinki, sudlanganlik shaxsning, unga sud hukmi bilan jazo qo‘llanilishidan kelib chiqadigan huquqiy holati bo‘lib, mazkur shaxsga nisbatan jinoyat-huquqiy va umumhuquqiy xususiyatga ega muayyan salbiy oqibatlar kelib chiqishida namoyon bo‘ladi.
Jinoyat kodeksining (bundan buyon matnda — JK) 77-moddasiga muvofiq, sudlanganlik holati jazo tayinlangan sud hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab, u tugallangan yoki olib tashlangan paytgacha davom etadi.
2. Shuni nazarda tutish lozimki, jinoyat qonunida shaxs sudlanmagan hisoblanadigan hollar mavjud. Jumladan, quyidagi holda shaxs sudlanmagan hisoblanadi, agar unga nisbatan:
Oldingi tahrirga qarang.
jazo tayinlanmagan holda ayblov hukmi chiqarilgan (JK 70, 71, 76-moddalari) yoxud shaxs bir vaqtning o‘zida asosiy va qo‘shimcha jazodan birinchi, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan ozod qilingan (JK 69, 75, 76-moddalari) bo‘lsa;
(2-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
3. Sudlanganlik holatining jinoyat-huquqiy oqibatlari sudlanganligi tugallanmagan va olib tashlanmagan shaxs tomonidan yangi jinoyat sodir etilgan holda kelib chiqadi va quyidagilarda ifodalanadi:
sudlanganlik qator hollarda jinoyat kvalifikatsiyasiga ta’sir etuvchi, ya’ni jinoiy javobgarlikni kuchaytiruvchi holat hisoblanadi;
sudlanganlik muayyan hollarda shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topilishiga asos bo‘ladi (JK 34-moddasi);
sudlanganlik, agar shaxs muqaddam ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tagan bo‘lsa, jazoni ijro etish koloniyasi turini belgilash uchun ahamiyat kasb etadi (JK 50-moddasi);
ilgari sodir etilgan jinoyati uchun jazo o‘tayotgan shaxs tomonidan yangi jinoyat sodir etilgan hollarda, hukmlar majmui bo‘yicha jazo belgilashda sudlanganlik qattiqroq qoidalar qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi (JK 60-moddasi);
tugallanmagan va olib tashlanmagan sudlanganlik holatining mavjudligi ayrim asoslar bo‘yicha, masalan, aybdor o‘z qilmishiga amalda pushaymon bo‘lganligi (JK 66-moddasi), alohida hollarda esa (og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar uchun sudlanganlik holati mavjud bo‘lganda), jinoyat sodir etgan shaxs jabrlanuvchi bilan yarashganligi (JK 66-1-moddasi) munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod etilishiga to‘sqinlik qiladi.
Sudlanganlik holatining jinoyat-huquqiy oqibati jazodan ozod qilish (JK 71-moddasi), shartli hukm qilish (JK 72-moddasi), voyaga yetmagan shaxsga nisbatan majburlov choralarini qo‘llash (JK 87-moddasi) kabi choralarni qo‘llash uchun moddiy qonunda taqiq mavjudligida ham namoyon bo‘ladi.
4. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, qonun sudlanganlik holati barham topishining faqat ikki usulini — uning tugallanishi va olib tashlanishini nazarda tutadi (JK 77-moddasi to‘rtinchi qismi).
Oldingi tahrirga qarang.
Sudlanganlik holati tugallanishi shaxsning sudlanganligi fakti bilan bog‘liq barcha oqibatlarning jazo turi va muddatidan kelib chiqqan holda JK 78-moddasida nazarda tutilgan muddatlar o‘tganligi natijasida avtomatik tarzda (o‘z-o‘zidan) barham topishini anglatadi. Bunday hollarda sudlanganligi tugallangan shaxs, uning vorisi, qonuniy vakili yoki advokati iltimosiga ko‘ra mahkumning yashash joyidagi sud tomonidan sudlanganlik holati mavjud emasligi faktini tasdiqlovchi ma’lumotnoma beriladi. Buning uchun manfaatdor shaxs tomonidan sudga taqdim etilgan ichki ishlar organlari axborot markazi ma’lumotnomasi va jazo o‘talganligi (ijro etilganligi) faktini tasdiqlovchi hujjatlar asos bo‘ladi.
(4-bandining ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 31-sonli qarori tahririda)
Sudlanganlikning olib tashlanishi undan kelib chiqqan huquqiy oqibatlar sudlanganlik holati barham topishi uchun qonunda belgilangan muddatlar o‘tguniga qadar sud qaroriga asosan tugatilishini anglatadi. Sudlanganlik olib tashlanishi uchun shaxsning jazoni o‘tab chiqqandan keyingi benuqson xulq-atvori (unga nisbatan ma’muriy jazo yoki intizomiy ta’sir chorasi qo‘llanilmaganligi), jamoat birlashmasi, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organi, jamoa yoki shaxsning o‘zi JK 79-moddasining birinchi, ikkinchi va uchinchi qismlarida nazarda tutilgan muddatlar o‘tgandan so‘ng bergan iltimosnomasi asos bo‘lishi mumkin. Qonun sud tartibidan tashqari amnistiya akti yoki afv etish orqali sudlanganlikni olib tashlash imkoniyatini ham nazarda tutadi.
Sudlanganlik holatining tugallanishi va qonunda belgilangan tartibda olib tashlanishi jinoyatlar majmui, takroranligini va retsidiv jinoyatni istisno etuvchi holat hisoblanadi.
5. Sudlanganlik holati tugallangan yoki olib tashlangan paytdan boshlab shaxs sudlanmagan hisoblanib, ushbu shaxs tomonidan jinoyat sodir etilganligi fakti va uning uchun sudlanganlik bilan bog‘liq barcha huquqiy oqibatlar qat’iyan va so‘zsiz bekor bo‘ladi.
Sudlar, sudlanganlik holati olib tashlanishini shaxsni reabilitatsiya qilishdan farqlashlari lozim. Shaxs reabilitatsiya qilinganda, davlat u jinoyat sodir etganlikda xato aybdor deb topilganligini tan oladi. Sudlanganlik holati olib tashlanganda shaxs tomonidan jinoyat sodir etilganligi fakti inkor etilmay, faqat jinoiy javobgarlikka tortish oqibatlarini muddatidan ilgari tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.
6. Jinoyat kodeksi 13-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq, qilmishning jinoiyligini bekor qiladigan, jazoni yengillashtiradigan yoki shaxsning ahvolini boshqacha tarzda yaxshilaydigan qonun orqaga qaytish kuchiga ega.
Shu munosabat bilan, agar surishtiruv, dastlabki tergov olib borilayotgan, ish sudda ko‘rilayotgan yoki shaxs jazo o‘tayotgan davrda uning tomonidan sodir etilgan qilmish jinoiyligini bekor qiladigan qonun qabul qilinsa, bunday holda shaxs jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilinadi va qilmish jinoiyligini bekor qilgan qonun kuchga kirgan paytdan sudlanmagan hisoblanadi. Mazkur qoida jazoni o‘tab bo‘lgan, biroq sudlanganlik holatida bo‘lgan shaxslarga nisbatan ham tatbiq etiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
7. Qonunga muvofiq sudlanganlik holati tugallanishi yoki olib tashlanishi muddatlarini (JK 78, 80-moddalari) hisoblash asosiy va qo‘shimcha jazolar o‘tab bo‘lingan yoki sinov muddati o‘tib bo‘lgan kundan boshlanadi. Masalan, intizomiy qismga jo‘natish, ozodlikdan mahrum qilish jazolariga qo‘shimcha sifatida muayyan mansabni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlangan holda, bu jazo qayd etilgan asosiy jazolarni o‘tashning barcha vaqtiga tatbiq etilib, sudlanganlik holati tugallanishi yoki olib tashlanishi muddatlari esa qo‘shimcha jazo o‘tab bo‘lingan paytdan boshlab hisoblanadi.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2018-yil 19-maydagi 16-sonli qarori tahririda)
8. Jarima yoki axloq tuzatish ishi jazosiga hukm qilinib, boshqa jazo turiga almashtirilgan shaxsning sudlanganlik holati tegishlicha JK 78-moddasining “g, d, e, j” bandlarida ko‘rsatilgan muddat o‘tishi bilan tugallanadi. Bunday holda sudlanganlik holati muddatining tugashi JK 80-moddasi uchinchi qismiga muvofiq JK 44-moddasining uchinchi qismi yoki JK 46-moddasining to‘rtinchi qismiga ko‘ra belgilangan jazo turi o‘talgan kundan boshlab hisoblanadi.
9. Jinoyat kodeksi 80-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq, ozodlikdan mahrum qilish joylaridan muddatidan ilgari shartli ozod qilingan, shuningdek, jazosi yengilrog‘i bilan almashtirilgan (JK 73, 74-moddalari) shaxsning sudlanganlik holati tugallanishi masalasini hal etishda sud tomonidan belgilangan jazo muddatidan emas, balki ozodlikdan mahrum qilish joylaridan ozod qilingan paytga qadar amalda o‘talgan jazo muddatidan kelib chiqish lozim. Bunda sudlanganlik holatining tugallanish muddati ozodlikdan mahrum qilish joylaridan muddatidan ilgari shartli ozod qilingan shaxsga nisbatan JK 73-moddasi qo‘llanilgan paytdan, jazosi yengilrog‘i bilan almashtirilgan shaxsga nisbatan esa — JK 74-moddasiga muvofiq belgilangan yengilroq jazo o‘talgan paytdan boshlab hisoblanadi.
Jinoyat kodeksi 80-moddasida belgilangan sudlanganlik holati tugallanishini hisoblash tartibi (amalda o‘talgan jazo muddatidan kelib chiqqan holda jazo o‘tab bo‘lingan yoki jazoni o‘tashdan ozod qilingan paytdan boshlab) yengilroq jazoni nazarda tutuvchi yangi qonun normasiga asosan jazosi qisqartirilgan shaxslarga nisbatan ham qo‘llaniladi.
10. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, JK 80-moddasining to‘rtinchi qismi sudlanganlik holatini tugatuvchi muddatning o‘tishi to‘xtatilganda sudlanganlik holati tugallanilishiga oid qoidalarni belgilaydi.
Jazoni o‘tab chiqqan shaxs sudlanganlik holati muddati tugamay turib yana jinoyat sodir etgan hollarda, sudlanganlik holatini tugatuvchi muddat to‘xtatiladi.
Sudlanganlik holatini tugatuvchi muddatning o‘tishi to‘xtatilganda ilgari sodir etilgan jinoyat uchun sudlanganlik holati muddati shaxs yangi jinoyat uchun tayinlangan jazoni o‘tab bo‘lgandan so‘ng yangidan o‘ta boshlaydi, sudlanganlik holati o‘tayotgan davrda sodir etilgan yangi jinoyat uchun tayinlangan jazo og‘irroq bo‘lgan hollar bundan mustasno. Bunday holda sudlanganlik holatining tugallanish muddati yangi jinoyat uchun tayinlangan jazo muddatidan kelib chiqib aniqlanadi.
11. Jinoyat qonuni mazmuniga ko‘ra, sudlanganlik holatining tugallanish muddati jazo bilan, shu jumladan, bir necha jinoyatlar uchun (jinoyatlar yoki hukmlar majmui bo‘yicha) tayinlangan jazo bilan bevosita bog‘liq. Shaxsga jinoyatlar yoki hukmlar majmui bo‘yicha (JK 59, 60-moddalari) jazo belgilashda barcha qilmishlarning og‘irligini inobatga olib, uzil-kesil jazo tayinlanishi tufayli, bunday holda sudlanganlik holatining tugallanish muddati uzil-kesil jazo turi va muddatidan kelib chiqib hisoblanishi lozim.
Ayni paytda, agar jinoyatlar yoki hukmlar majmui bo‘yicha sud tomonidan har xil turdagi, har qaysisi alohida ijro etiladigan jazo (JK 61-moddasining ikkinchi qismi) tayinlangan bo‘lsa, sudlanganlik holatining tugallanish muddati jazo tizimida (JK 43-moddasi) nazarda tutilgan og‘irroq jazo muddatidan kelib chiqib hisoblanadi.
12. Jinoyat-protsessual kodeksi 544-moddasining birinchi qismiga muvofiq, sudlanganlikni muddatidan ilgari olib tashlash to‘g‘risidagi iltimosnoma sudlanganlik holati mavjud shaxs, uning himoyachisi yoki qonuniy vakilining yoxud jamoat birlashmasi yoki jamoa tomonidan jazoni o‘tab chiqqan shaxs yashash joyidagi tuman (shahar) sudiga berilishi mumkin.
Sudlanganlikni muddatidan ilgari olib tashlash masalasini hal etishda, sud sudlanganlik holati mavjud shaxsning qonunga itoatkor turmush tarzini tasdiqlovchi holatlarni (huquqbuzarlik mavjud emasligi, jazo o‘tashdan ozod qilingandan keyingi xulq-atvori, ishlash va yashash joyidan ijobiy tavsifnomalar, ichki ishlar organi axborot markazi ma’lumotnomasi mavjudligi va h.k.) aniqlashi zarur.
Jinoyat-protsessual kodeksi 544-moddasining to‘rtinchi qismiga muvofiq, sudlanganlikni muddatidan ilgari olib tashlash to‘g‘risida takroriy iltimosnoma uni rad etish to‘g‘risidagi ajrim chiqarilgan kundan boshlab kamida bir yil o‘tgandan keyin berilishi mumkin.
Sudlanganlikni muddatidan ilgari olib tashlash to‘g‘risidagi ajrim hukm chiqargan sudga va ichki ishlar organlarining axborot markaziga yuborilishi lozim.
13. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, sudlanganlik holati tugallanishi va olib tashlanishi muddatlarini to‘g‘ri hisoblash uchun sudlanuvchining shaxsiga oid ma’lumotlarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda, ishni sudda ko‘rish uchun tayinlash chog‘ida sudlar ish materiallarida ichki ishlar organlarining axborot markazidan, shu jumladan sudlanuvchining tug‘ilgan va doimiy yashash joyidan olingan ma’lumotnomalar mavjudligini tekshirishlari, sudlanuvchiga nisbatan muqaddam chiqarilgan hukmlar, muddatidan ilgari shartli ozod qilish, jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish va h.k.lar to‘g‘risidagi ajrimlarni talab qilib olishlari va sinchiklab o‘rganib chiqishlari lozim.
Sudlar hukm chiqarish vaqtida sudlanuvchining sudlanganlik holatiga oid ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sud hukmi to‘g‘risida”gi 2014-yil 23-maydagi qarorining 15-bandida berilgan tushuntirishlarga rioya etgan holda to‘g‘ri aks ettirishlari lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
14. Odil sudlov sifatini oshirish maqsadida, Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar, Toshkent shahar sudlari va O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi sudlanganlik holati tugallanishi va olib tashlanishiga oid qonunchilikni qo‘llash bo‘yicha sud amaliyotini vaqti-vaqti bilan umumlashtirishlari va natijasi bo‘yicha mavjud kamchiliklarni bartaraf etishga hamda ish va materiallarning sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘liq va xolisona ko‘rilishini ta’minlashga qaratilgan choralar ko‘rishlari lozim.