LexUZ sharhi
(Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007-yil 28-dekabrdagi 176-sonli qarori asosida kiritilgan o‘zgartirishlar bilan)
LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli “O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksi qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek ayrimlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi sud amaliyotining bir xilda bo‘lishini ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 47-moddasiga asoslanib, qaror qiladi:
1. Kartoshka va meva-sabzavot mahsulotini (keyingi matnlarda — mahsulot) yetkazib berish va temir yo‘l orqali tashish chog‘idagi kamomadi va buzilib qolishi bilan bog‘liq nizolarni hal qilishda xo‘jalik sudlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi, “Temir yo‘l transporti to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l Ustavi, Yuklarni tashish qoidalarining standartlar va texnik shartlarga mos keladigan, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga zid kelmaydigan qismi normalariga amal qilishlari kerak bo‘ladi.
(1-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 28-noyabrdagi 271-sonli qarori tahririda)
Xo‘jalik sudlari mahsulotning kamomadi va buzilib qolishidagi aybdorni aniqlash maqsadida yukni jo‘natuvchi, tashuvchi va yukni oluvchi tomonidan yuklab jo‘natish, tashish va berish, mahsulotni miqdori hamda sifati bo‘yicha qabul qilib olish yuzasidan belgilangan qoidalarga qay darajada rioya etilganligini tekshirishlari lozim. Ishning jihatlarini har tomonlama, to‘liq va xolis o‘rganib chiqishlari, O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksiga muvofiq taraflar tomonidan taqdim etilgan dalillarni baholashlari hamda ishning barcha jihatlari va materiallarini hisobga olgan holda hal qiluv qarorlari chiqarishlari zarur.
2. O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l Ustavi va Yuklarni tashish qoidalariga muvofiq temir yo‘l tez buziladigan yuklarni, shu jumladan kartoshka va meva-sabzavot mahsulotini belgilangan muddatlarda, tegishli hollarda esa izotermik vagonlarni muz bilan ta’minlashning belgilangan tartibiga yoxud mashinalashgan tarzda sovutiladigan yoki elektrda isitiladigan vagonlarni ishlatish tartibotiga (harorat rejimiga) rioya etgan holda yetkazib berishi shart.
(2-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 28-noyabrdagi 271-sonli qarori tahririda)
Shu boisdan mahsulot kamomadi va buzilib qolishi bilan bog‘liq nizolarni hal etishda xo‘jalik sudlari temiryo‘l yetkazib berish muddatlari va harorat rejimiga qay darajada rioya etganligini tekshirishlari, yetkazib berish muddatini kechiktirganlikda yoki harorat rejimini buzganlikda temiryo‘lning aybi aniqlanganda esa, bu mahsulot kamomadi va buzilib qolishi sodir bo‘lishiga qay darajada ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olgan holda hal qiluv qarori chiqarishlari lozim bo‘ladi.
Basharti, temiryo‘l yetkazib berish muddatlarini yoki harorat rejimini buzgan bo‘lsa-yu, oluvchi yukni uning vazni va holatini tekshirgan holda berishni, tegishli hollarda esa tijorat dalolatnomasi tuzishni talab qilmagan taqdirda mahsulotning kamomadi yoki buzilib qolishi tufayli keltirilgan zarar, javobgarlik temiryo‘l zimmasiga yuklatilishi mumkin bo‘lgan qismida yetkazib beruvchi (jo‘natuvchi)ga yuklatilishi mumkin emas.
Basharti mahsulotning kamomadi yoki buzilib qolishida temiryo‘l ham, yukni jo‘natuvchi ham aybdorligi isbotlansa, nizo bo‘yicha hal qiluv qarorini ulardan har birining aybi darajasini hisobga olgan holda chiqarish kerak bo‘ladi.
3. Bir qator standartlar va texnik shartlarda nazarda tutilganki, mahsulot sifatini aniqlash uchun vagondan mahsulotni tushirib olish jarayonida namunalar (probalar) tanlab olinishi lozim. Bu holda namunalar (probalar)ni tanlab olishning boshlanishi va oxiri, qoida tariqasida, mahsulotni vagondan tushirib olishning boshlanishi hamda oxiriga to‘g‘ri kelishi lozim. Basharti, namunalar (probalar) tanlab olish mahsulot tushirib bo‘linishidan oldin tugallangan bo‘lsa, mahsulotning vagonda qolgan qismidan namunalar (probalar) tanlab olish tartibi dalolatnomada bayon qilinishi kerak.
Agar oluvchi mahsulot sifatini tekshirishning belgilangan muddatlarini buzgan bo‘lsa, xo‘jalik sudlari bunday buzishlar mahsulot sifatiga qay darajada ta’sir etishini tekshirishlari va uni hisobga olgan holda hal qiluv qarorlari chiqarishlari kerak bo‘ladi.
Mahsulot sifatini tekshirish muddatlari vagon yukini tushirib olish uchun keltirib qo‘yilgan vaqtdan e’tiboran hisoblana boshlanishi sababli, sotib oluvchi (oluvchi) vagonlarni yukini tushirib olishga keltirib qo‘yilgan vaqtni tasdiqlovchi dalillarni (vagonlarni keltirib qo‘yish va yig‘ishtirib olish qaydnomalari, qabul qilib oluvchi-topshiruvchilarning qo‘llanmalari kabilarni) taqdim etishi lozim.
4. Xo‘jalik sudlari nizolarni hal etishda mahsulotning standartlar yoki texnik shartlar bilan belgilangan sifatini tanlab tekshirish uchun uni tanlab olish tartibiga rioya etilgani yoki etilmaganini tekshirishlari lozim. Tanlab olishning belgilangan tartibi buzilgan taqdirda (masalan, nazarda tutilganidan oz o‘lchamdagi namuna (proba) tanlab olinganda) tanlab tekshirish natijalari olingan butun turkumga tatbiq etish mumkin emas. Bunday holda tekshirish natijalari o‘rtacha namuna (proba)ni hosil qilish uchun faqat bevosita olingan joylarga, meva-sabzavot mahsulotini idishsiz to‘kilgan holda tashishda esa mahsulotning namuna (proba) tanlab olingan miqdoriga nisbatangina tatbiq etiladi.
Agar turkumning bir qismi oluvchiga shikastlangan idishda kelgan bo‘lsa va idishning shikastlanish xususiyati bunday shikastlanish mahsulot sifatiga ta’sir etishi mumkinligidan dalolat bersa, shuni nazarda tutish kerakki, mahsulot sifatini tekshirish uchun namunalar (probalar) shikastlangan idishda va shikastlanmagan idishda kelgan mahsulotdan alohida olinishi lozim.
Mahsulotni sifati bo‘yicha qabul qilib olishda belgilangan tartibga oluvchi qay darajada rioya etganligi masalasini hal etishda shuni nazarda tutish kerakki, mahsulotning sifati lozim darajada emasligi to‘g‘risidagi dalolatnomada namunalar (probalar) tanlab olish tartibi, masalan, tanlab olish joyi va vaqti bayon qilinmagan, balki faqat namunalar (probalar) standartga, texnik shartlarga muvofiq tanlab olingani ko‘rsatilgan hollarda, bu dalolatnomani dalil bo‘luvchi kuchdan mahrum etmaydi, agarki unda olingan namuna (proba) o‘lchami to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lsa.
5. Yuklarni berish Qoidalarning 12-paragrafiga muvofiq idishsiz to‘kilgan holda tashiladigan kartoshka, sabzavot va poliz ekinlarini temiryo‘l yukni oluvchining talabi bo‘yicha cheklovlarsiz vaznini tekshirib beradi.
Mahsulot kamomadi bilan bog‘liq nizolarni hal etishda xo‘jalik sudlari shuni hisobga olishlari kerakki, yukni oluvchi shikastlanishlarsiz tashishda temiryo‘ldan yuqorida zikr etilgan yuklarning vaznini tekshirib berishni talab qilmagan, mahsulotni sifati bo‘yicha qabul qilib olishni unga temiryo‘l tomonidan Mahsulot va mollarni miqdori bo‘yicha qabul qilib olish Yo‘riqnomasiga muvofiq berilgandan keyin amalga oshirgan, bu haqda kamomadda jo‘natuvchining (yetkazib beruvchining) aybi borligini tasdiqlovchi tegishli dalolatnoma tuzilgan hollarda, bunday dalolatnomalar oluvchi temiryo‘ldan yukning vaznini tekshirgan holda berishni talab qilmaganigagina asoslanib dalil bo‘lish kuchidan mahrum qilinishi mumkin emas.
Yukni buzilmagan holda tashish va tekshirmasdan berishda temir yo‘l yuk xatida O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l Ustavining 65-moddasiga muvofiq belgi qo‘yilishi shart. Temir yo‘l yuk xatida bunday belgining yo‘qligi kamomad tufayli ko‘rilgan zararni undirish to‘g‘risidagi da’voni rad etishga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
(5-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014-yil 28-noyabrdagi 271-sonli qarori tahririda)
6. Sudlar tarozilar joylashgan manzil haqidagi ma’lumotlar bo‘lmagan mahsulot kamomadi to‘g‘risidagi dalolatnomalarni baholashda tarozilar mahsulotni tushirib olish joyidan qanchalik uzoqlikda bo‘lganini va mahsulotni tarozida tortiladigan joyga tashish chog‘ida asralishi ta’minlangan yoki ta’minlanmaganini tekshirishlari lozim bo‘ladi. Agar oluvchi mahsulotni tushirib olish joyidan tarozida tortish joyiga tashishda uning asralishi ta’minlanganini tasdiqlovchi dalillarni taqdim etmasa, kamomad uchun javobgarlikni yetkazib beruvchi (jo‘natuvchi) zimmasiga yuklash uchun asos yo‘qdir.
Yukni yetkazib berish muddati o‘tkazib yuborilgan hollarda xo‘jalik sudlari mahsulot sifatida oluvchi tomonidan aniqlangan kamchiliklarning yuzaga kelish sabablarini sinchiklab oydinlashtirishlari lozim.
Mahsulotning o‘lchami, ifloslanganligi va boshqa shu kabilar standartlarning talablariga nomuvofiqligi kabi kamchiliklar yetkazib berishni kechiktirish natijasi bo‘la olmaydi va bunday mahsulotni yuklab jo‘natish oqibatlari uchun javobgarlik uni yetkazib berish muddati kechiktirilganda ham yetkazib beruvchi (yuk jo‘natuvchi) zimmasiga yuklanishi lozim.
7. Sifati lozim darajada bo‘lmagan mahsulotni yetkazib berish bilan bog‘liq nizolarni hal qilishda, mahsulotni qabul qilib olish yetkazib beruvchining vakili ishtirokida amalga oshirilgan hollarda xo‘jalik sudlari bunday qabul qilib olish standartlar, texnik shartlar, mahsulot va mollarni sifati bo‘yicha qabul qilib olish Yo‘riqnomalarining barcha talablariga rioya etilgan holda amalga oshirilishi lozimligini nazarda tutishlari zarur.
8. Mahsulot sifati lozim darajada emasligi to‘g‘risidagi dalolatnomada mahsulot nostandart yoxud ancha sorti (sifati) past deb e’tirof etilishiga sabab bo‘lgan, sifatga doir guvohnomada (sertifikatda) ko‘rsatilganidan o‘zga belgilar bayon qilinmagan hollarda, yetkazib beruvchining vakili ishtirokida tuzilgan dalolatnomalarni istisno etganda, bunday dalolatnoma amaldagi qonun hujjatlarida yoki shartnomada belgilangan javobgarlikni yetkazib beruvchining zimmasiga yuklash uchun asos bo‘lib xizmat qilmaydi.
9. Sifat bo‘yicha qabul qilib olish dalolatnomalarida mahsulotning buzilib qolishi sabablari haqida xulosaning yo‘qligi, agar dalolatnomalarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlardan buzilib qolish sabablari xususida ishonchli xulosa chiqarish mumkin bo‘lsa, o‘z holicha ularni dalil bo‘lish kuchidan mahrum etmaydi.
Zarurat bo‘lganda xo‘jalik sudi mahsulot sifatini tekshirish natijalari va mahsulotning buzilishi sabablari haqida “O‘zstandart” agentligi tomonidan tegishli tartibda akkreditatsiya qilingan mutaxassislar, tashkilotlar (sertifikatlash, yukni ortib jo‘natishdan oldin inspeksiya qiladigan organ) qo‘shimcha ma’lumot so‘rab olishga haqlidir.
10. Agar temiryo‘l mahsuloti tashish chog‘ida belgilangan tashish shartlariga, shu jumladan yetkazib berish muddatlariga rioya etgan bo‘lsa-yu, lekin sotib oluvchi (oluvchi)da qabul qilib olish chog‘ida mahsulotning sifati lozim darajada emasligi to‘g‘risidagi dalolatnomada mahsulot sifatining pasayishi tashish davrida uning tabiiy xossalari oqibatida sodir bo‘lganligi xususida xulosa mavjudligi asosidagina javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin emas.
11. Mahsulot yaxlatilgan holatda yetib kelgan, uni defrostatsiyalash uchun muayyan muddat talab qilingan taqdirda, mahsulot sifatini tekshirish muddati mahsulotni defrostatsiyalash muddati tugagunga qadar uzaytiriladi. Mahsulot defrostatsiyalashtirilganidan keyin mahsulot sifatini qayta tekshirish amalga oshirilishi lozim. Bunda mahsulotning defrostatsiyadan keyingi haqiqiy sifati to‘g‘risidagi dalolatnomada defrostatsiya amalga oshirilgan shart-sharoit albatta ko‘rsatilishi zarur.