Keyingi tahrirga qarang.
Ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash bo‘yicha sud amaliyotini umumlashtirish natijalarini muhokama etib, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
Keyingi tahrirga qarang.
1. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, qonunga ko‘ra, jinoiy javobgarlikka faqat aqli raso, ya’ni jinoyat sodir etish vaqtida o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan va o‘z harakatlarini boshqara olgan shaxs tortiladi. Aqli noraso holatda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxs javobgarlikka tortilmaydi (JK 18-moddasi).
Keyingi tahrirga qarang.
boshqa tarzdagi ruhiy kasalligi sababli o‘z harakatlarining ahamiyatini anglay olmagan yoki harakatlarini boshqara olmagan bo‘lsa, u ijtimoiy xavfli qilmishni aqli noraso holatda sodir etgan deb topiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
3. Aqli raso holatda jinoyat sodir etgan, biroq keyinchalik o‘z harakatlari ahamiyatini anglash yoki ularni boshqara olish imkoniyatidan mahrum qiladigan ruhiy kasallikka chalingan shaxs jazodan yoki uni o‘tashdan ozod etiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
4. Aqli noraso holatda jinoyat sodir etgan yoki keyinchalik o‘z harakatlari ahamiyatini anglash yoki ularni boshqara olish imkoniyatidan mahrum qiladigan ruhiy kasallikka chalingan (bundan buyon matnda — ruhiy kasallik) shaxsga nisbatan sud tomonidan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari (JK 18-moddasi uchinchi qismi, 67-moddasi ikkinchi qismi, 75-moddasi ikkinchi qismi) qo‘llanilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Qonunga ko‘ra (JK 2-moddasi ikkinchi qismi), tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari boshqa tarzdagi jinoyat-huquqiy ta’sir chorasi sifatida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan va ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan davlat majburlovi ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday choralar faqat shaxs u tomonidan sodir etilgan qilmishning xususiyati va o‘zining kasallik holatiga ko‘ra jamiyat uchun xavfli bo‘lgan hollardagina qo‘llaniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Shaxs jamiyat uchun xavflimi va u tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilishiga muhtojmi, degan masala sud-psixiatriya ekspertizasi xulosasi inobatga olingan holda hal qilinadi. Bunda sud JPK 187-moddasiga asoslanib, taraflar iltimosnomasiga ko‘ra yoki o‘z tashabbusi bilan ish bo‘yicha qo‘shimcha (qayta) sud-psixiatriya ekspertizasi yoki kompleks (psixologiya-psixiatriya, seksologoiya-psixiatriya va h.k.) ekspertizasi o‘tkazilishini tayinlashi mumkin.
5. Jinoyat kodeksi 93, 94-moddalariga muvofiq tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari quyidagi turlarda tayinlanishi mumkin:
psixiatr huzurida majburiy ambulatoriya kuzatuvi va davolash-kasallik zo‘rayganligidan dalolat beruvchi alomatlar bo‘lmagan ruhiy kasallar, shuningdek ruhiy holati vaqtincha buzilgan shaxslarga nisbatan;
umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida majburiy davolash — ijtimoiy xavfliligi davolash talab etiladigan ruhiy holat bilan bog‘liq ruhiy kasallarga nisbatan, agar davolash umumiy asoslarda o‘tkazilishi mumkin bo‘lsa;
umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasining maxsus reabilitatsiya bo‘limida majburiy davolash — ijtimoiy xavfliligi ko‘proq reabilitatsiya choralari o‘tkazilishini talab etadigan holat bilan bog‘liq ruhiy kasallarga nisbatan, agar ularni ixtiyoriy tartibda o‘tkazish imkoniyati bo‘lmasa;
kuzatuv kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasi (bo‘limi)da majburiy davolash — o‘ta ijtimoiy xavfli bo‘lgan yoki xulqida buzilish aniqlangan ruhiy kasallarga nisbatan, agar zaruriy davolash va reabilitatsiya choralarini umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida o‘tkazish imkoniyati bo‘lmasa;
Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari turini belgilashda har doim shaxsning ruhiy holati (ruhiy buzilish xususiyati) va u tomonidan keyinchalik ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishi ehtimoli mezon hisoblanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
6. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, aqli noraso holatda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari tayinlanganda jinoyat ishi jinoyat belgilari tarkibiga kiruvchi element — subyekt yo‘qligi tufayli tugatiladi (JPK 83-moddasi ikkinchi bandi).
7. Jinoyat sodir etgandan so‘ng, biroq hukm chiqarilganga qadar ruhiy kasalga chalingan shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari tayinlanganda jinoyat ishini yuritish ruhiy holat buzilgan paytdan boshlab, sog‘aygunga qadar to‘xtatiladi (JPK 366, 569-moddalari).
Keyingi tahrirga qarang.
Shaxs tuzalgandan so‘ng jinoyat ishini yuritish qayta tiklanadi va shaxs umumiy asoslarda jinoiy javobgarlikka yoki jazoga tortilishi mumkin, basharti jinoiy javobgarlikka tortish muddatlari (JK 64-moddasi) o‘tib ketmagan yoki shaxsni jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish uchun boshqa asoslar yuzaga kelmagan bo‘lsa.
Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini bekor qilish va jinoyat ishini yuritishni qayta tiklash uchun shaxs davolangan psixiatriya muassasasi shifokorlar komissiyasining xulosasi asos bo‘ladi. Agar shaxsning aqli rasoligi yoki ruhiy holati yuzasidan asosli gumon kelib chiqsa, sud JPK 568-moddasida ko‘rsatilgan talablarga rioya etgan holda sud-psixitriya ekspertizasi tayinlashi mumkin.
8. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, jinoyat ishi bo‘yicha tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash bilan bog‘liq masalalar JPK 61-bobida belgilangan qoidalarga muvofiq ko‘rib chiqiladi.
Alohida ish yurituvga o‘tish to‘g‘risidagi qaror (ajrim) jinoyat protsessi bosqichidan kelib chiqib, dastlabki tergov organi, prokuror yoki sud tomonidan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchida ruhiy buzilish borligi to‘g‘risida sud-psixitriya ekspertizasi xulosasi olingandan so‘ng qabul qilinadi.
Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash bo‘yicha ish yurituv boshlanganligi va sud-psixitriya ekspertizasi tayinlanganligi to‘g‘risidagi qaror (ajrim), JPK 570-moddasi ikkinchi qismida nazarda tutilgan hollarda, o‘ziga nisbatan bunday ish yurituv olib borilayotgan shaxsga va uning himoyachisiga e’lon qilinadi.
Keyingi tahrirga qarang.
9. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risida JPK 566 — 573-moddalarida nazarda tutilgan tartibda sudga yuborilgan ish sudlovga tegishlilikka doir umumiy qoidalarga rioya etilgan holda ko‘riladi.
JPK 534-moddasiga muvofiq jazoni o‘tashdan ozod qilinayotgan shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalalariga doir materiallar, shuningdek JPK 578 — 580-moddalarida nazarda tutilgan tartibda sudga kelib tushgan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini o‘zgartirish yoki bekor qilishga doir materiallar tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llagan sud yoki psixiatriya kasalliklari shifoxonasi joylashgan joydagi sud tomonidan ko‘riladi.
Keyingi tahrirga qarang.
10. Shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalasi qo‘yilgan ishlar bo‘yicha sud majlisi JPK 575-moddasida belgilangan tartibda olib boriladi. Sud majlisida prokuror va himoyachining ishtiroki shart. Sud majlisiga jabrlanuvchilar, guvohlar, qonuniy vakillar, shuningdek ekspertlar chaqirilishi kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
Sud ekspert-psixiatrning fikrini inobatga olgan holda sud majlisiga unga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalasi qo‘yilgan shaxsni (u jabrlanuvchi yoki guvohlar tomonidan tanib olinishi uchun, sud-psixiatriya ekspertizasi xulosasi to‘g‘riligi yuzasidan shubha tug‘ilgan holda va h.k.) chaqirishi mumkin. Bunda shuni inobatga olish lozimki, JPK 95-moddasiga ko‘ra, bunday shaxsning ko‘rsatuvlari ish bo‘yicha dalil manbai sifatida tan olinishi mumkin emas.
11. Jinoyat-protsessual kodeksi 51 va 571-moddalariga ko‘ra, aqli noraso holatida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan, shuningdek jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud-psixiatriya ekspertizasi tayinlash to‘g‘risida qaror chiqarilgan paytdan boshlab himoyachining ishtiroki majburiy hisoblanadi.
Bunday toifadagi ishlar bo‘yicha himoyachi ishtirokining majburiyligi to‘g‘risidagi protsessual qonun talablariga rioya etmaslik, JPK 487-moddasiga muvofiq, jinoyat-protsessual qonunning jiddiy tarzda buzilishi sifatida baholanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
12. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha himoyachining ishtirokidan qat’i nazar, bu toifa ishlar bo‘yicha unga nisbatan bunday masala ko‘rilayotgan shaxsning qonuniy vakili ishtirok etishi mumkin. Qonuniy vakil sifatida, jumladan, bolalikka oluvchilar, homiylar, vasiylar, yaqin qarindoshlar, shuningdek vasiylik va homiylik organlari vakillari tan olinishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Sud qonuniy vakilga ishdagi materiallar bilan tanishish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, dalillar taqdim etish, iltimosnoma va raddiyalar berish, qonunda nazarda tutilgan hollarda esa, sud ajrimi ustidan shikoyat berish (JPK 581-moddasi) uchun imkoniyat yaratib berishi shart. Zarurat bo‘lganda, sud qonuniy vakilni guvoh sifatida so‘roq qilishi mumkin.
13. Jinoyat-protsessual kodeksi 566-moddasiga ko‘ra, bunday toifa ishlar bo‘yicha sudlar shaxs tomonidan jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilganligini tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi dalillarni, shuningdek ishni hal etish uchun muhim bo‘lgan boshqa holatlarni sinchiklab tekshirishlari shart.
Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari, faqat, ishi ko‘rilayotgan shaxs tomonidan muayyan jinoyat belgilari mavjud ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilganligi isbotlangan, shuningdek sud-psixiatriya ekspertizasining shaxs o‘zining kasallik holati va u tomonidan sodir etilgan qilmishning xususiyatiga ko‘ra jamiyat uchun xavfli ekanligi hamda unga nisbatan u yoki bu turdagi tibbiy yo‘sindagi majburlov chorasi qo‘llanilishiga muhtojligi to‘g‘risida JPK 568-moddasi talablariga javob beradigan xulosasi mavjud bo‘lgan hollarda qo‘llanilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Ruhiy kasallikka chalingan shaxsning sodir etilgan jinoyatga daxldor emasligi aniqlanganda sud tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ish yuritishni tugatib, ishni jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlash uchun dastlabki tergov organiga qaytaradi.
Keyingi tahrirga qarang.
14. Aqli norasolik, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash, shifoxona turini belgilash, shuningdek shaxsni sog‘liqni saqlash organlariga umumiy asoslarda davolash yoki ijtimoiy ta’minot psixiatriya muassasasiga yuborish masalasini hal qilish uchun berish to‘g‘risidagi masalalar bo‘yicha uzil-kesil qaror qabul qilish vakolati sudga tegishlidir. Shuning uchun ekspert-psixiatrlar xulosasi sud tomonidan ishda mavjud barcha materiallar majmuidan kelib chiqqan holda, sinchiklab baholanishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
15. Agar ayblov xulosasi bilan kelib tushgan ish bo‘yicha sud muhokamasi vaqtida ishi ko‘rilayotgan shaxsni aqli noraso yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalingan deb topish mumkinligi xususida asoslar kelib chiqsa, sud, agar bunga boshqa asoslar bo‘lmasa, ishni qo‘shimcha tergov yuritish uchun qaytarmasdan, JPK 61-bobida belgilangan tartibda ko‘rib chiqishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
16. Jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish bir necha shaxs tomonidan sodir etilgan hollarda, sud ulardan ayrimlarining aybdorligi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqish bilan bir paytda boshqalariga — ushbu qilmishni aqli noraso holatda sodir etgan yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risida ajrim chiqarishga haqli.
Keyingi tahrirga qarang.
Agar qayd etilgan shaxslarga nisbatan ishni birga ko‘rib chiqish imkoniyati bo‘lmasa, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi materiallar alohida ish yurituvga ajratilishi lozim.
17. Sudlarga tushuntirilsinki, aqli noraso shaxs harakatiga faqat sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavflilik xususiyatini tasdiqlovchi ma’lumotlar asosida huquqiy baho berilishi mumkin. Bunda ko‘rib chiqilayotgan voqeaga bevosita aloqador bo‘lmagan holatlar (shaxsning sudlanganlik holati, unga nisbatan muqaddam tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llanganligi va h.k.) inobatga olinmasligi kerak.
18. Agar qonunda muayyan qilmish uchun jinoiy javobgarlik ma’muriy jazo qo‘llanilgandan so‘ng kelib chiqishi belgilangan bo‘lib, biroq uni sodir etishda aqli noraso deb topilgan shaxs muqaddam aynan shunday qilmishi uchun ma’muriy javobgarlikka tortilmagan bo‘lsa, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilmaydi. Bunday ish jinoyat hodisasi bo‘lmaganligi sababli tugatilishi lozim. Qabul qilingan qaror to‘g‘risida sud sog‘liqni saqlash organlariga O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 31-avgustdagi “Psixiatriya yordami to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq shaxsga umumiy asoslarda psixiatriya yordami ko‘rsatilishi uchun xabar beradi.
Keyingi tahrirga qarang.
19. Shaxs aqli noraso holatida ijtimoiy xavfli harakat sodir etganligi yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalinganligi isbotlangan deb topilgan holda, ajrimning tavsif qismida qilmishning sud tomonidan aniqlangan holatlari tekshirilgan dalillar asosida bayon etilishi, bunday shaxsning harakatlariga huquqiy baho berilishi va qabul qilingan qaror motivlari ko‘rsatilishi lozim. Ajrimning qaror qismida shaxs jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilinganligi va muayyan turdagi tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilganligi yoxud ish tugatilganligi va bunday choralar qo‘llanilmaganligi to‘g‘risida ko‘rsatmalar yoritilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
20. Qonunga muvofiq, kuzatuv kuchaytirilgan psixiatriya kasalliklari shifoxonasi yoki bo‘linmasida faqat o‘zining ruhiy holati va sodir etgan qilmishiga ko‘ra jamiyat uchun o‘ta xavfli bo‘lgan ruhiy kasallar saqlanishini inobatga olib, bunday choralar qo‘llayotganda sudlar ekspertlar kasalning ruhiy holati to‘g‘risida bergan xulosaga hamda u tomonidan sodir etilgan qilmishning xususiyati (ijtimoiy xavfliligi, sodir etilish usuli, kelib chiqqan oqibatlar og‘irligi) to‘g‘risida sudda aniqlangan ma’lumotlarga asoslanishlari shart.
Keyingi tahrirga qarang.
21. Aqli noraso holatida ijtimoiy xavfli harakat sodir etgan yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalingan shaxs tomonidan moddiy zarar yetkazilgan holda, zararni undirish masalasi fuqarolik sudlov ishlarini yuritish tartibida ko‘rib chiqilishi lozim bo‘lib, bu haqda ajrimda ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
22. Aqli noraso yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalingan deb topilgan shaxslarga doir ishlar bo‘yicha ashyoviy dalillar masalasi sudlar tomonidan JPK 211-moddasi talablariga monand hal etilishi lozim.
Sud xarajatlari, jumladan, huquqiy yordam ko‘rsatganlik uchun haq bunday shaxslardan JPK 320-moddasiga ko‘ra undirilmaydi va davlat hisobidan to‘lanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
23. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilgan shaxsning yaqin qarindoshlari iltimosnomasiga ko‘ra bunday choralarni bekor qilish yoki o‘zgartirish masalasi hal qilinayotganda (JPK 580-moddasi) sudlar “yaqin qarindoshlar” tushunchasiga kiritilgan shaxslar doirasi Jinoyat kodeksining sakkizinchi bo‘limida qayd etilganligiga e’tibor berishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
24. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini bekor qilish yoki o‘zgartirish masalasi hal qilinayotganda, sudlar tibbiyot muassasasi ma’muriyati taqdimnomasi yoki qo‘zg‘atilgan iltimosnoma asoslantirilganligini sinchkovlik bilan tekshirishlari shart. Buning uchun sudlar amalga oshirilgan davolash natijalarini va tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari bekor qilingandan so‘ng bu shaxs uchun yaratiladigan shart-sharoitni, shuningdek kelgusida tibbiy kuzatuv va davolashga zarurat bor-yo‘qligini aniqlashlari kerak. Bunday maqsadlarda sud majlisiga tibbiyot muassasalari vakillarini, shaxsning qonuniy vakillari yoki yaqin qarindoshlarini chaqirish zarur.
25. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llash masalasi hal qilinayotgan shaxslarga doir ishlarni ko‘rish vaqtida ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlar aniqlanishi va ularni bartaraf etishga qaratilgan choralar ko‘rilishi shart.
26. Apellatsiya, kassatsiya, nazorat instansiya sudi tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanilishi to‘g‘riligini tekshira turib, bunga asos bo‘lgan taqdirda, birinchi instansiya sudi ajrimini bekor qilishi yoki o‘zgartirishi, shu jumladan, qo‘llanilgan tibbiy yo‘sindagi majburlov chorasi turini almashtirishi mumkin.
Agar ishni apellatsiya, kassatsiya, nazorat instansiya sudida ko‘rish paytida ayblov hukmi chiqarilgan shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishni aqli noraso holatda sodir etganligi yoki jinoyat sodir etilganidan so‘ng ruhiy kasallikka chalinganligi aniqlansa, bunday shaxsga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov chorasini qo‘llash masalasi tegishli instansiya sudi tomonidan hal etiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
27. Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyatlar, Toshkent shahar sudlari tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha sud amaliyotini vaqti-vaqti bilan umumlashtirishlari, bu toifadagi ishlar bo‘yicha sud qarorlari qonuniyligi va asosliligini chuqur tekshirishlari, yo‘l qo‘yilgan qonun buzilishlarini o‘z vaqtida bartaraf etishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.