LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 10-sonli qaroriga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish va o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasining valyuta yakka hukmronligiga putur yetkazadi, ular ko‘pincha talon-toroj qilish, poraxo‘rlik, bojxona qonunchiligini buzish kabi jinoyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi.
Sud amaliyotini o‘rganish sudlar mazkur toifadagi ishlarni asosan to‘g‘ri hal etilishini ta’minlayotganliklarini ko‘rsatdi. Shuning bilan birgalikda, valyuta qimmatliklari tushunchalarini turlicha talqin qilish, jinoyatlarni noto‘g‘ri tavsiflash kabi xatoliklarga ham yo‘l qo‘yilmoqda.
Jazo tayinlashda alohida yondashuv qoidasiga rioya etish, valyuta qimmatliklarini musodara etish zarurligi haqidagi qonun talablari har doim ham bajarilmayapti, ba’zan esa jinoiy yo‘l bilan orttirilgan pul va boshqa qimmatliklar davlat tasarrufiga o‘tkazilmayapti, valyuta qimmatliklarining qonunga xilof qanday yo‘llar bilan va qaysi manbalardan qo‘lga kiritilayotganligini, jinoyatlarning sabablari va ularning sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlarni aniqlash masalalariga lozim darajada e’tibor qaratilmayapti.
Keyingi tahrirga qarang.
Shu munosabat bilan hamda valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazishga doir ishlar yuzasidan sud amaliyotida vujudga kelayotgan masalalarni tushuntirish zaruriyatidan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi qaror qiladi:
1. Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazishga doir ishlar bo‘yicha isbotlanishi lozim bo‘lgan barcha holatlar sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘la va xolisona tekshirib chiqilishi, valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda qo‘lga kiritish manbalari, o‘tkazish yo‘llari, usullari, jinoyatlarning barcha ishtirokchilari aniqlanishi va javobgarlikka tortilishiga alohida e’tibor qaratilishi, jinoyatlarning sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlarni bartaraf etish uchun barcha choralar ko‘rilishi lozim.
2. E’tibor qaratilsinki, valyuta qimmatliklarining ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi 1993-yil 7-maydagi Qonunining 1-moddasi 2-bandida berilgan bo‘lib u kengaytirilib talqin etilishi mumkin emas. Bunday qimmatliklarga quyidagilar kiradi:
b) chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlar — fond boyliklari (aksiyalar, obligatsiyalar va boshqalar);
g) qimmatbaho metallar — har qanday ko‘rinish va holatdagi oltin, kumush, platina hamda platina guruhiga kiruvchi (palladiy, iridiy, rodiy, ruteniy va osmiy) metallar (shunday metallardan ishlangan zargarlik va boshqa ro‘zg‘or buyumlari hamda ularning parchalari bundan mustasno);
d) tabiiy qimmatbaho toshlar — sayqal berilgan va sayqal berilmagan shakldagi olmos, la’l, zumrad, yoqut hamda aleksandrit, shuningdek marvarid (shunday toshlardan ishlangan zargarlik va boshqa ro‘zg‘or buyumlari hamda ularning parchalari bundan mustasno).
Yuqorida qayd etilgan “a” va “g” bandlarga ko‘ra har qanday ishlab chiqarishlarda va laboratoriyada mo‘ljallangan ashyolar, yarim fabrikatlar va shunga o‘xshash qismlar, ishlab chiqarish chiqindilari (apilkalar, qirindilar, shlamlar va boshqalar), shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida muomalada bo‘lgan qimmatli metallardan tanga shaklida ishlangan “so‘m” pul birligidan tashqari qimmatli metallardan tayyorlangan tangalar, valyuta qimmatliklariga kiradi.
Purkalgan oltin va tish protezlarini yasashda ishlatiladigan qimmatli metallardan ishlangan qoliplar valyuta qimmatliliklariga kirmaydi.
Davlat tamg‘asi bor yoki yo‘qligidan qat’i nazar, sanoat yoki hunarmandchilik uslubi bilan qimmatbaho metallardan va tabiiy qimmatbaho toshlardan tayyorlangan buyumlarni qimmatbaho metallardan va tabiiy toshlardan yasalgan zargarlik va boshqa ro‘zg‘or buyumlari qatoriga kiritish lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
tegishli ajnabiy davlatda muomalada bo‘lgan va qonuniy to‘lov vositasi hisoblangan banknot ko‘rinishdagi chet el pul belgilari, shuningdek muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan, ammo O‘zbekiston Respublikasi pul belgilariga almashtirilishi lozim bo‘lgan chet el pul birliklari;
hisob raqamida va omonatlarda bo‘lgan xorijiy davlatlarning pul birliklaridagi va xalqaro hisob-kitob birliklaridagi mablag‘lar kiradi.
Keyingi tahrirga qarang.
4. Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish deb, O‘zbekiston Respublikasi hududida ushbu harakatlar sodir etilgan vaqtda valyuta qimmatliklarini o‘rnatilgan tartiblarni buzgan holda sotib olish, sotish yoki almashtirish tushuniladi.
5. Valyuta qimmatliklarini saqlash va tashish holatlari o‘zicha valyuta qimmatliklarini noqonuniy olish yoki o‘tkazishni tashkil etmaydi.
Valyuta qimmatliklariga nisbatan bo‘lgan egalik huquqi boshqa shaxsga qonunga xilof ravishda o‘tgan vaqtdan boshlab jinoyat tamom bo‘lgan deb hisoblanadi.
6. Tayyorlovchi yoki buyurtmachiga qonuniy ravishda qarashli bo‘lgan, valyuta qimmatligi hisoblanuvchi, qimmatbaho metallar va toshlardan zargarlik buyumlarining, yasama tishlar va boshqa maishiy buyurtmalarning tayyorlanishi, shu jumladan bunday narsalarning qimmatbaho metallar va toshlardan, hamda ularning rezgilaridan iborat boshqa zargarlik va maishiy buyumlardan tayyorlanishi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish sifatida baholanishi mumkin emas.
Keyingi tahrirga qarang.
7. Chet el valyutasining ancha, ko‘p va juda ko‘p miqdorda ekanligini belgilash masalasini hal etish tergov va sud organlari vakolatiga kiradi. Ular bu masalani hal etishda bitimlar amalga oshirilgan kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan chet el valyutasining O‘zbekiston Respublikasining pul birligiga nisbatan kursidan kelib chiqishlari lozim.
8. Birinchi marotaba sodir etilgan ancha miqdordan oshmaydigan miqdordagi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 170-moddasida belgilangan ma’muriy javobgarlikka asos bo‘luvchi ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanadi.
Ancha miqdordagi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish shunday harakatlari uchun ilgari ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin bir yil davomida sodir etilgan bo‘lsa, bunday harakatlar Jinoyat kodeksining 177-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyat deb hisoblanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Agar shaxs ko‘p miqdordagi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish maqsadida harakat qilgan bo‘lib, o‘zining bu maqsadini bir necha marotaba oz miqdordan valyuta qimmatliklarini olish yoki o‘tkazish orqali bo‘lib-bo‘lib amalga oshirsa, u Jinoyat kodeksining 177-moddasi bilan javobgarlikka tortilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
9. Qilmishni Jinoyat kodeksining 177-moddasi ikkinchi va uchinchi qismi bilan tavsiflashda jinoyat ishida ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish to‘g‘risidagi qarorda, ayblov xulosasi va hukmda aybdorning qilmishi aynan qanday belgisiga ko‘ra javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat sifatida qaralayotganligi albatta ifodalangan bo‘lishi lozim. Bu o‘rinda shuni inobatga olish kerakki, valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazishning takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan ko‘p miqdorda, bir guruh shaxslar tomonidan, oldindan til biriktirib, juda ko‘p miqdorda, uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilganligi jinoiy javobgarlikka, ya’ni qilmishni Jinoyat kodeksining 177-moddasi tegishli qismi bilan tavsiflashga asos bo‘ladi va shunday harakatlar uchun muqaddam ma’muriy jazo qo‘llanilgan bo‘lishi talab etilmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
10. Valyuta qimmatliklarini bosqinchilik, tovlamachilik, talonchilik, o‘zlashtirish yoki rastrata qilish, firibgarlik, o‘g‘rilik yo‘li bilan talon-toroj qilish, shuningdek, valyuta qimmatliklarida pora olish, pora berish, pora olish-berishda vositachilik qilish, xizmatchini pora evaziga og‘dirish, tovlamachilik yo‘li bilan haq berishni talab qilish Jinoyat kodeksining faqat ana shunday jinoyatlar uchun javobgarlikni ko‘zda tutuvchi moddasi bilan tavsiflanishi lozim va Jinoyat kodeksining 177-moddasi bilan qo‘shimcha tavsiflash talab qilinmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
11. Bojxona nazoratini chetlab yoki bojxonadan yashirib yoxud bojxona hujjatlari va vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalangan holda yoki deklaratsiyasiz yoxud boshqa nomga yozilgan deklaratsiyadan foydalanib, ko‘p miqdorda, juda ko‘p miqdorda xizmat lavozimidan foydalangan holda, chegarani buzib o‘tish yo‘li bilan, uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab valyuta qimmatliklarini O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, keyinchalik ular bilan O‘zbekiston Respublikasi hududida bitimlar (sotish, almashtirish) amalga oshirilganda bojxona qonunlarini buzish va valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda o‘tkazish sifatida baholanishi va shu jinoyatlar majmui bo‘yicha tavsiflanishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
12. Agar qalbakiligi aybdorga ayon bo‘lgan valyuta qimmatliklari ko‘rinishidagi, pul muomalasida qo‘llanishini istisno qiladigan darajada haqiqiysiga ro‘y-rost o‘xshamaydigan kupyuralar o‘tkazilgan bo‘lsa, shuningdek, aybdorda jabrlanuvchini qo‘pol ravishda aldash niyati bo‘lganligidan guvohlik beruvchi boshqa holatlar mavjud bo‘lsa, bunday qilmish Jinoyat kodeksi 176-moddasining tegishli qismi bo‘yicha tavsiflanib, Jinoyat kodeksining 168-moddasi (firibgarlik) bilan qo‘shimcha tavsiflash talab qilinmaydi. Qalbaki pul yoki qimmatli qog‘ozlarni olgan shaxsning qilmishi esa valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olishga suiqasd sifatida tavsiflanishi lozim.
Qalbakiligini bilmagani holda qalbaki valyuta qimmatliklarini olgan va keyinchalik ularni o‘tkazgan shaxsning qilmishi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda o‘tkazish sifatida tavsiflanishi lozim.
13. Gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga qarashli bo‘lgan jinoyat narsalari deb topilgan valyuta qimmatliklarining davlat egaligiga o‘tkazilishi masalasi Jinoyat-protsessual kodeksining 211, 284, 285-moddalari tartibida hal qilinishi lozim.
14. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 401, 471-moddalariga muvofiq hukm chiqarilganda va jinoyat ishini harakatdan tugatish haqida ajrim (qaror) qabul qilinganida ishga qo‘shilgan ashyoviy dalillar masalasi to‘g‘ri hal etilishi kerak. Bundan shuni nazarda tutish kerakki, egasining yoki foydalanuvchining tasarrufidan g‘ayriqonuniy ravishda begonalashtirilgan valyuta qimmatliklari, qonunda nazarda tutilgan holatlardan tashqari tegishliligi bo‘yicha qaytarilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Egasining xohishi bilan jinoiy bitimning obyekti bo‘lgan valyuta qimmatliklari, ularning egasi qaysidir asoslarga ko‘ra jinoiy javobgarlikka tortilmagan taqdirda ham davlat daromadlari hisobiga o‘tkazilishi kerak.
Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish orqali orttirilgan pul va boshqa qimmatliklar davlat daromadlari hisobiga o‘tkaziladi. Agar jinoiy yo‘l bilan orttirilgan pul yoki boshqa qimmatliklar topilmasa, olingan summa yoxud qimmatliklarning qiymati davlat foydasiga undiriladi.
15. Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish bilan bog‘liq ishlarni ko‘rishda sudlar jazoni individuallashtirish masalasiga alohida e’tibor berishlari zarur.
Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish bilan muntazam, ko‘p va juda ko‘p miqdorda shug‘ullanuvchi, boshqalarni ham jinoyatga jalb qiluvchi yoki shunday jinoyat uchun muqaddam sudlangan shaxslarga jazo tayinlashda sudlar javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash bilan bir qatorda asossiz yengil jazo chorasini tayinlash hollariga chek qo‘yishlari lozim.
Shuning bilan birga, sudlar xotin-qizlarga, voyaga yetmaganlarga va jamiyatdan ajratmagan holda qayta tarbiyalash mumkin bo‘lgan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazo choralarini qo‘llash haqidagi masalani muhokama qilishga majburdirlar.
Keyingi tahrirga qarang.
16. Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudlari va O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat ishlarining sudlarda to‘g‘ri ko‘rib chiqilishi ustidan nazoratni ta’minlasinlar.
Keyingi tahrirga qarang.