LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2006-yil 3-fevraldagi 1-sonli “Sudlar tomonidan jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi respublika sudlari tomonidan jinoiy jazo choralarini qo‘llash bo‘yicha asosan qonuniylik ta’minlanganligini ta’kidlaydi.
Og‘ir jinoyatlar sodir etganlar, retsidivistlar, jinoiy guruhlarning tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga nisbatan jazo tayinlashda qonun kuchidan to‘la foydalanish, javobgarlikning muharrirligini ta’minlash jinoyatchilik darajasining, ayniqsa o‘ta og‘ir va boshqa turdagi xavfli jinoyatlarning kamayishiga olib keldi. Shuning bilan birgalikda, keyingi vaqtlarda ko‘p hollarda sudlanganlarga nisbatan asossiz ravishda ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanmoqda.
Ijtimoiy xavflilik darajasi katta bo‘lmagan jinoyatlar sodir etgan, jamiyatdan ajratilmagan holda axloqan tuzatilishi mumkin bo‘lgan shaxslar, ayniqsa ayollar va voyaga etmaganlarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llash holatlari kuzatilmoqda. Bunday holat qonunda belgilangan odillik prinsipining buzilishiga olib kelmoqda.
Ayrim sudyalarning qat’iyatsizligi dastlabki tergov jarayonida hibsda saqlangan shaxslarga, qoida tariqasida, ozodlikdan mahrum qilish jazosining tayinlanishiga sabab bo‘lmoqda. Sudyalar ko‘pincha qonunga xilof ravishda aybdorlarga nisbatan jarima, qamoq, axloq tuzatish ishlari kabi jazo turlarini qo‘llash, ularni shartli hukm qilish masalalarini muhokama qilmayaptilar. Zararning ixtiyoriy ravishda qoplanganligi jazoni yengillashtiruvchi holat hisoblanishi haqidagi qonun talabi har doim ham aybdorlarga tushuntirilmayapti.
Ko‘pgina sudyalar jazo tayinlashda Jinoyat kodeksining odillik va insonparvarlik kabi muhim prinsiplariga rasman yondashmoqdalar.
Jinoiy ishlarni sud muhokamasiga tayinlashda Jinoyat-protsessual kodeksining 396-moddasi talablariga xilof ravishda ayblanuvchilarga nisbatan ehtiyot choralarining to‘g‘ri tanlanganligi masalasini muhokama qilmaslik oqibatida shaxslarning yetarli asoslarsiz hibsda saqlanib kelganliklari yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holatdir. Ayblanuvchi (sudlanuvchi)larga nisbatan ehtiyot choralarini tanlashda ularni jamiyatdan ajratmagan holda o‘z majburiyatlariga rioya qilishlarini ta’minlovchi samarali usullardan biri hisoblangan garov ehtiyot chorasi to‘g‘risidagi qonun talabi tergov organlari va sudlar tomonidan bajarilmayapti.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudlari, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi jazo choralarining to‘g‘ri qo‘llanishi yuzasidan nazoratni susaytirganlar. Ular ishlarni apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rishda qonun buzilishlarini bartaraf qilish o‘rniga, ko‘p hollarda o‘zlari ham kamchiliklarga yo‘l qo‘ymoqdalar.
(muqaddimaning yettinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 10-sonli qarori tahririda)
Ko‘rsatilgan va boshqa jiddiy kamchiliklar asosan sudlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996-yil 19-iyuldagi “Jinoiy jazo choralarini tayinlash amaliyoti haqida”gi 16-sonli qarorining yetarli darajada bajarilmasligi oqibatidir.
Qonun buzilishi holatlarini bartaraf qilish, jinoiy jazo choralarini qo‘llashda alohida yondashish prinsipini amalga oshirish maqsadida, Plenum qaror qiladi:
1. Jinoiy jazo choralarini qo‘llashda qonun talablariga so‘zsiz rioya etilishi odil sudlovning eng muhim vazifalaridan biri ekanligi va faqat odilona jazo qo‘llashgina inson huquqlari bo‘yicha demokratik institutlarni rivojlantirishning kafolati bo‘lib xizmat qilishi uqtirilsin.
2. Sudlar respublikada barqaror vaziyatni buzmoqchi bo‘lganlar, ekstremistlar, shuningdek jamoat xavfsizligiga tahdid soluvchi o‘ta og‘ir jinoyat sodir qilganlar va boshqa xavfli retsidivistlar, jinoiy guruhlarning tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga nisbatan jazo tayinlashda qonun kuchidan to‘la foydalanishi kerak.
Shuning bilan birgalikda, jamiyatdan ajratilmagan holda axloqan tuzatilishi mumkin bo‘lgan shaxslarga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni tayinlash holatlarini bartaraf etish uchun sudlov asosiga insonparvarlik va odillik prinsiplari qo‘yilmog‘i lozim.
3. Shaxsni ozodlikdan mahrum qilish masalasi jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi barcha holatlarni inobatga olgan holda sud hukmida har tomonlama va batafsil asoslantirilmog‘i lozim. Jinoyat qonuni sanksiyasida ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa jazo turlari ham nazarda tutilgan bo‘lsa, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qanday holatlarni inobatga olgan holda qo‘llanilganligi hukmda albatta ko‘rsatilishi shart. Bu talablar ayollar va voyaga etmaganlarga va oltmish yoshdan oshgan erkaklarga jazo tayinlashda yanada ko‘proq e’tibor berishni taqozo qiladi.
(3-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003-yil 19-dekabrdagi 20-sonli qarori tahririda)
4. Sudlar jazo tayinlashda aybdorlarga nisbatan dastlabki tergov jarayonida hibsda saqlash tariqasidagi ehtiyot chorasi qo‘llanilganligi holatiga bog‘lanib qolmasliklari zarur.
Jinoiy ishlarni sud muhokamasiga tayinlashda, Jinoyat-protsessual kodeksining 396-moddasi talabiga ko‘ra, har bir jinoyat ishi bo‘yicha ayblanuvchilarga nisbatan ehtiyot choralarining to‘g‘ri tanlanganligini aniqlash majburiyati og‘ishmay bajarilishi shart.
Ehtiyot chorasi sifatida hibsda saqlash asossiz qo‘llanilgan har bir holat yuzasidan sudlar tegishli munosabat bildirishlari zarur.
5. Jinoyat-protsessual kodeksining 249-moddasida belgilangan va ehtiyot chorasining bir turi hisoblangan garov, ya’ni pul mablag‘i yoki qimmatbaho buyumlarning tergov organi yoki sudning depozit hisob raqamiga topshirilishi ayblanuvchi (sudlanuvchi)larni jamiyatdan ajratmagan holda o‘z majburiyatlariga rioya qilishlarini ta’minlovchi samarali usul ekanligi dastlabki tergov organlari va sudlarga tushuntirilsin. Shunga ko‘ra, ishlarning tergov qilinishi va sudda ko‘rilishi chog‘ida tergov organi va sud ayblanuvchi(sudlanuvchi), uning qarindoshlari, boshqa fuqarolar yoki yuridik shaxslarga garovga qo‘yish huquqlarini tushuntirishga majburdir.
Garovni ehtiyot chorasi tariqasida qo‘llashni qabul qilishni rad etish haqidagi tergov organi va sudning xulosasi, jarayonning har qanday bosqichida tegishli qaror yoki ajrim chiqarish yo‘li bilan asoslantirilgan bo‘lishi kerak.
6. Jarima, qamoq, axloq tuzatish ishlari va boshqa turdagi ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jinoiy jazo choralarini qo‘llash sudlanganlarni axloqan tuzatishning samarali usuli ekanligiga e’tibor qaratilsin.
Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlariga, davlat va jamiyat manfaatlariga zarar yetkazgan boshqa jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda sudlar aybdor shaxslarga yoki ularning vakillariga moddiy zararning ixtiyoriy ravishda qoplanishi jazoni yengillashtiruvchi alohida holat hisoblanib, ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llamaslikka asos bo‘la olishini tushuntirishga majburdirlar.
7. Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudlari, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudining faoliyati eng avvalo odil sudlovni amalga oshirishda qonuniylik ta’minlanganligini, shu jumladan jinoiy jazo choralarining asosli tayinlanganligini nazorat qilishga qaratilmog‘i kerak. Bu yo‘nalishdagi ishlar doimo tahlil qilib borilishi, aniqlangan xatolar tezlikda bartaraf qilinishi zarur.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 10-sonli qarori tahririda)
8. Konstitutsiyaning 82-moddasiga binoan qonunchilik tashabbusi tartibida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga taqdim etish uchun tayyorlangan Jinoyat kodeksining ba’zi normalarini liberallashtirishga yo‘naltirilgan Oliy sudning takliflari ma’qullansin.