17.04.1998 yildagi 12-son
Hujjat kuchini yo‘qotgan 20.11.2023
Hujjat 19.12.2003 sanasi holatiga
Amaldagi versiyaga o‘tish
 LexUZ sharhi
 LexUZ sharhi
1995-yil 21-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi qabul qilinishi munosabati bilan mehnat qonunlarining to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini ta’minlash va mehnat nizolarini ko‘rishda sudlarda vujudga keladigan masalalarni tushuntirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi qaror qiladi:
1. Mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda, shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi (kontrakt)* bo‘yicha ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlari mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinishiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
MKning 270-moddasida belgilangan muddatlar prokuror, kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoxud xodimlarning boshqa vakillik organlari tomonidan beriladigan da’volarga nisbatan ham tatbiq qilinadi.
FPKning 8-moddasi hamda FKning 153-moddasining 2-qismi mazmuniga ko‘ra, fuqarolik sud ishlarini yuritish taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi asosida amalga oshirilishi tufayli da’vogarning sudga murojaat etish muddatini o‘tkazib yuborganligi masalasi sud tomonidan faqat nizodagi tarafning bergan arizasiga muvofiq qo‘llaniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
4. Mehnat shartnomasining muddati tugaganligi (MK 105-modda) sababli bekor qilinishining qonuniyligi to‘g‘risidagi nizolarni ko‘rishda sudlar quyidagi holatlarga e’tiborini qaratmog‘i lozim:
5. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, muddatli mehnat shartnomalari faqat MKning 76-moddasida belgilangan holatlar bo‘lganligi sababli nomuayyan muddatga mo‘ljallangan mehnat shartnomalarini tuzish mumkin bo‘lmagan hollarda tuzilishi mumkin.
Nazarda tutish kerakki, MKning 76-moddasida keltirilgan xodim bilan muddatli mehnat shartnomasini tuzish to‘g‘risidagi ro‘yxat qat’iy chegaralangan. Agar xodim bilan tuzilgan muddatli mehnat shartnomasi MKning 76-moddasi talablarini hisobga olmagan holda tuzilgan bo‘lsa, bunday holda shartnomaning muddati haqidagi shartlari haqiqiy emas deb topiladi, xodim esa ishga nomuayyan muddatga birinchi ish kunidan boshlab qabul qilingan hisoblanadi.
6. MKning 105-moddasi birinchi qismiga binoan mehnat shartnomasining bekor qilinishiga uning muddati tugashi kunida, shuningdek shartnomadagi muddatning oxirgi haftasi mobaynida yo‘l qo‘yiladi.
7. Muddatli mehnat shartnomasi taraflarning kelishuviga binoan muddati tugamasdan (MK 97-moddasi 1-qismi), xodimning tashabbusi bilan (MK 99-modda), ish beruvchining tashabbusiga ko‘ra (MK 100-moddasi 2-qismi), taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan holatlar bo‘yicha (MK 106-moddasi) bekor qilinishi mumkin.
muddatli mehnat shartnomasi muddatidan oldin xodimning (MK 99-moddasi), shuningdek xodimning aybli xatti-harakatlariga bog‘liq asoslarga ko‘ra, ish beruvchining tashabbusi bilan (MK 100-moddasi 3 va 4-bandlari) bekor qilingan bo‘lsa, xodim ish beruvchiga neustoyka to‘laydi. Muddatli mehnat shartnomasida xodimning neustoyka to‘lash majburiyatining ko‘rsatilishi, muddatli mehnat shartnomasining muddatidan oldin boshqa asoslarga ko‘ra bekor qilinishi g‘ayriqonuniy deb hisoblanadi;
9. Agar mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bilan bekor qilinishi haqidagi ariza u o‘z ishini davom ettirishining imkoni yo‘qligi (o‘quv yurtiga qabul qilinganligi, pensiyaga chiqqanligi, saylab qo‘yiladigan lavozimga saylanganligi va boshqa hollar bilan bog‘liq bo‘lsa) sababli berilgan bo‘lsa, xodim neustoyka to‘lashdan ozod qilinishiga sudlarning e’tibori qaratilishi lozim. Mehnat kodeksi (99-moddasi 5-qismi)da xodimning ushbu korxonada o‘z ishini davom ettirishining imkoni yo‘qligini aks ettirgan taxminiy ro‘yxati ko‘rsatilganligi sababli sudlar ishdagi aniq hujjatlarni hisobga olgan holda boshqa holatlarni (xodim sog‘lig‘ining holati, nogiron oila a’zosiga qarashi zaruriyati, turmush o‘rtog‘ining harbiy xizmatni o‘tash uchun boshqa joyga yuborilishi va b.) e’tiborga olib, ushbu holatlar mavjud bo‘lganda xodim neustoyka to‘lashdan ozod qilinadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Ogohlantirish muddati tugagach, kiritilgan yangi shartlarda ishlashni davom ettirishdan bosh tortgan xodim bilan mehnat munosabatlarini bekor qilish MK 89-moddasining 4-qismi asosida amalga oshiriladi. Bunday asoslarga ko‘ra, mehnat shartnomasining bekor qilinishi yangi mehnat shartlarining joriy etilishi munosabati bilan emas, balki xodimning bunday shartlarda ishlashni davom ettirishdan bosh tortishi sabab bo‘lishligiga sudlarning e’tibori qaratilsin. Shuni hisobga olgan holda, MK 89-moddasining 4-qismiga binoan mehnat shartnomasi bekor qilinganining qonuniyligini tekshirishda sudlar xodimning yangi ish shartlarida ishlashdan haqiqatdan bosh tortganligini aniqlashlari lozim.
Agar mehnat nizosini hal qilishda, xodimning yangi ish shartlarida ishlashga rozi bo‘lsada, u bilan mehnat munosabatlari MK 89-moddasining 4-qismiga asosan bekor qilingani aniqlansa, bunday asoslar bo‘yicha mehnat shartnomasining bekor qilinishi qonunsiz deb topiladi.
Agar sud muhokamasi davomida xodim yangi mehnat shartlarida ishlashdan bosh tortgani, lekin mehnat shartnomasi u bilan MK 89-moddasining 4-qismiga ko‘ra ogohlantirish muddati tugagunga qadar uning roziligisiz bekor qilingani yoki umuman mehnat shartlari o‘zgarishi haqida dastlabki ogohlantirishsiz bekor qilingani aniqlansa, sud ish beruvchi tomonidan yuqoridagi asos bo‘yicha mehnat shartnomasini bekor qilishning boshqa qonuniy shartlariga to‘la amal qilinganligini aniqlab, mehnat shartnomasini bekor qilish kunini ogohlantirish muddatining tegishli tugash kuniga o‘tkazish va shu vaqt uchun xodimga ish haqi undirish masalasini hal qiladi.
14. Sudlar taraflar kelishuviga ko‘ra (MK 97-moddasi 1-bandi) mehnat shartnomalarining barcha turlarini va ularning har qanday vaqtda bekor qilinishi mumkinligini e’tiborga olishlari kerak.
Mehnat shartnomasini MK 97-moddasining 1-bandiga binoan bekor qilish bilan bog‘liq nizolarni ko‘rishda xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida haqiqatdan mehnat munosabatlarini bekor qilishga kelishuv bo‘lgan-bo‘lmaganini aniqlamoq zarur. Ushbu asosga ko‘ra, taraflar belgilagan muddatda shartnoma bekor qilinadi.
MK 97-moddasi 1-bandi bo‘yicha mehnat shartnomasini tugatish haqidagi kelishuvni bekor qilishga, shu asosga ko‘ra mehnat munosabatlarini tugatish sanasini o‘zgartirishga xodim va ish beruvchining kelishuvi bo‘yicha yo‘l qo‘yiladi.
Agar xodimning tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi arizada u tomonidan ishni davom ettirishning imkoniyati yo‘qligi asoslantirilgan (o‘quv yurtiga qabul qilinganligi, pensiyaga chiqqanligi, saylanib qo‘yiladigan lavozimga saylanishi va h.k.) bo‘lsa, ish beruvchi mehnat shartnomasini xodim iltimos qilgan muddatda bekor qilishi kerak. MK 99-moddasining 5-qismida ishni davom ettira olmaslik holatlarining taxminiy ro‘yxati ko‘rsatilganligi munosabati bilan, sud nizoni ko‘rishda boshqa holatlar (tibbiy xulosaga ko‘ra sog‘lig‘ining ahvoli muayyan ishni bajarishga to‘sqinlik qilishi, birinchi guruh nogironi bo‘lgan oila a’zosiga qarashligi va b.)ni e’tiborga olishi mumkin.
MK 100-moddasining 2-qismida belgilangan mehnat shartnomasini bekor qilishning qonuniyligi shartlari va tartibiga rioya etilganmi;
alohida toifadagi xodimlar bilan mehnat shartnomalarini bekor qilishda qonunlarda belgilangan qo‘shimcha kafolatlar, jumladan, homilador va uch yoshgacha bolasi bor ayollar bilan ish beruvchining tashabbusiga binoan mehnat shartnomasining bekor qilinishiga yo‘l qo‘yilmasligi, korxonaning butunlay tugatilishi hollarida mehnat shartnomasini boshqa ishga joylashtirish sharti bilan bekor qilish (MK 237-moddasi 1-qismi) bundan mustasnodir; o‘n sakkizga to‘lmagan shaxslar bilan faqat mahalliy mehnat organlari roziligi bo‘lganda mehnat shartnomasini bekor qilish mumkinligi (MK 246-moddasi); kasaba uyushmasiga yoki boshqa vakillik organiga saylangan va ishlab chiqarish ishidan ozod etilmagan hamda shu organlarga saylangan xodimlar saylangandagi vakolatlari tugagach, ikki yil davomida mahalliy mehnat organining oldindan roziligini olmay turib ular bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga yo‘l qo‘ymasligi va boshqalar hisobga olinganmi;
17. Sudlarning e’tibori ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida xodimning ogohlantirilgani (xabardor qilgani)ni, MKning 102-moddasida belgilangan ogohlantirishning muddatlari va tartibiga rioya etilgan-etilmagani masalasini aniqlashga qaratilsin. Bunda ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida xodimni yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirishi shart:
xodimlar soni (shtati), ish xususiyatining o‘zgarishi yoxud korxonaning tugatilganligi (MK 100-moddasining 2-qismi 1-bandi), shuningdek korxona egasining o‘zgarishi munosabati bilan (MK 100-moddasining 2-qismi 6-bandi) korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, bosh buxgalter lavozimi bo‘lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganda kamida ikki oy oldin;
xodimning bajarayotgan ishiga noloyiqligi oqibatida (MK 100-moddasining 2-qismi 2-bandi) mehnat shartnomasini bekor qilishda kamida ikki hafta oldin. Agar xodimning bajarayotgan ishiga noloyiqligiga uning sog‘lig‘i sabab bo‘lib, tibbiy xulosaga ko‘ra bu mazkur ishni bajarishga to‘sqinlik qilsa, mehnat shartnomasi xodim ogohlantirilmasdan bekor qilinadi, lekin ogohlantirish evaziga unga albatta ikki haftalik pul kompensatsiyasi to‘lanadi.
MK 102-moddasining 6-qismi korxonaning tugatilishi munosabati bilan mehnat shartnomasining bekor etilishidan tashqari hollarda xodimning faqat mehnatga qobiliyatsizlik vaqti, shuningdek davlat yoki jamoat majburiyatlarini bajarishga ketgan muddatlari xodimni ogohlantirish muddatiga kirmasligini ko‘zda tutgani sababli xodimning ishda bo‘lmagan boshqa barcha muddatlar (ish haqi to‘lanadigan va ish haqi saqlanmaydigan ta’tillarda bo‘lishi, otgulda yurishi va h.k.) mehnat shartnomasini bekor qilish bo‘yicha ogohlantirish muddatiga kiradi.
18. MK 100-moddasi 2-qismining 1, 2-bandlariga binoan, xodim bilan ish beruvchining kelishuviga ko‘ra mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimni ogohlantirish uning muddatiga muvofiq keladigan pullik kompensatsiya bilan almashtirilishi mumkin. Mehnat shartnomasini bekor qilish haqida ogohlantirish o‘rniga xodimga pul kompensatsiyasi to‘langanlik mehnat shartnomasini bekor qilishda xodimga beriladigan boshqa xil to‘lovlarni (foydalanilmagan ta’til uchun kompensatsiya to‘lash, dam olish nafaqasi, MKning 67-moddasiga binoan ishga joylashish muddatida o‘rtacha ish haqi saqlash va b.) berishdan ish beruvchini ozod qilmasligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
Xodim bilan mehnat shartnomasi MK 100-moddasi 2-qismining 1, 2-bandlari bo‘yicha ogohlantirish muddati tugamay, xodimning roziligisiz bekor qilingan hollarda, sud:
19. Korxonaning egasi almashishi munosabati bilan korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo‘lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim o‘rtasida mehnat shartnomasini bekor qilishda (MK 100-moddasi 2-qismining 6-bandi) ogohlantirish muddatini unga muvofiq keladigan pul kompensatsiyasiga almashtirish masalasi korxonaning yangi egasi xohishiga qarab hal qilinadi. Shunga muvofiq mehnat shartnomasi bunday asoslarga ko‘ra ogohlantirish muddati tugamasdan bekor qilinsa va Mehnat kodeksi 100-moddasi ikkinchi qismining 6-bandida ko‘rsatilgan xodimga pul kompensatsiyasi to‘lanmagan bo‘lsa, u ogohlantirish muddatiga mos keladigan pul kompensatsiyasi to‘lashni talab qilishga haqli. Mehnat kodeksi 100-moddasi ikkinchi qismining 6-bandida ko‘rsatilgan xodimning mehnat shartnomasini bekor qilish sanasini ko‘chirish haqidagi talabi qanoatlantirilmasdan qoldiriladi.
20. Ish beruvchi xodimning aybli harakatlar sodir etganligi munosabati bilan mehnat shartnomasini bekor qilishi haqida uni kamida uch kun oldin xabardor qilishga majbur (MK 100-moddasi 2-qismining 3, 4-bandlari). Bunda, qonun MK 100-moddasi 2-qismining 1, 2 va 6-bandlari asosida mehnat munosabatlarini bekor qilishdan farqli o‘laroq xodim bilan mehnat shartnomasini MK 100-moddasi 2-qismi 3 yoki 4-bandlari bo‘yicha bekor qilishda xodimni albatta yozma shaklda xabardor qilishni ko‘zda tutmaydi. Shunga ko‘ra, bunday asoslar bo‘yicha xodim bilan mehnat munosabatlarini bekor qilishda xodim yozma yoki og‘zaki xabardor qilinishi mumkin.
Mehnat shartnomasini MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlari asosida bekor qilish intizomiy chora bo‘lib, xodimni xabardor qilish va u bilan mehnat munosabatlarining bunday asoslarda bekor qilinishiga faqat intizomiy choralarni qo‘llash uchun belgilangan muddatlardagina yo‘l qo‘yiladi.
Sudlar shuni hisobga olishlari lozimki, ish beruvchi o‘z xohishiga qarab, mehnat shartnomasini MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlari bo‘yicha bekor qilish haqidagi xabarni unga muvofiq keladigan pul kompensatsiyasi to‘lashga almashtirishga haqli. Shunga ko‘ra, agar ishni ko‘rish jarayonida MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlari bo‘yicha mehnat shartnomasi bekor qilingan xodimni ishga tiklashga asoslar mavjud emasligi aniqlansa, ammo ish beruvchi xodimga u bilan mehnat shartnomasini bekor qilinishi haqida xabar bermagan yoki unga mos keladigan pul kompensatsiyasi to‘lamagan bo‘lsa, sud ish beruvchiga xodim uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan kompensatsiyani to‘lash majburiyatini yuklaydi.
21. Tushuntirilsinki, MKning 101-moddasiga ko‘ra, jamoa kelishuvi yoki jamoa shartnomasida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish uchun kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining oldindan roziligini olish nazarda tutilgan bo‘lsa, shartnomani bunday rozilikni olmay turib bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Biroq, korxona tugatilishi munosabati bilan yoki MK 100-moddasining 2-qismida nazarda tutilgan asoslardan biriga ko‘ra, jumladan korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo‘lmagan taqdirda bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mulkdorning almashishi sababli ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilingan taqdirda kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining roziligini olish talab etilmasligi e’tiborda tutilishi lozim.
Bunda shuni nazarda tutish lozimki, MK 100-moddasi 2-qismining 3 va 4-bandlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining bekor qilinishiga intizomiy jazolar qo‘llash (MK 182-moddasi) uchun belgilangan muddatlar o‘tgach, yo‘l qo‘yilmaydi.
23. Mehnat shartnomasi xodimlar soni (shtati), ishning xususiyati o‘zgarishi yoki korxonaning tugatilishi (MK 100-moddasi 2-qismining 1-bandi) munosabati bilan bekor qilingan shaxslarning ishga tiklash haqidagi da’volarini hal qilishda sudlar:
Mehnat shartnomasini xodimlar soni (shtati), ish xususiyati o‘zgarishi, korxonaning tugatilishi asosida mehnat shartnomasining bekor qilinishi o‘rtasida xodimlarga o‘rnatilgan kafolatlar har xilligi sababli (mehnat shartnomasining xodimlar soni yoki ish xususiyati o‘zgarishi asosida bekor qilinishida xodimlar uchun kafolatlarning turli darajasi belgilangani kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi roziligini olishning zarurligi, agar bunday rozilik olinishi jamoa kelishuvi yoki jamoa shartnomasida ko‘zda tutilgan bo‘lsa; ushbu asoslarga ko‘ra mehnat shartnomasini bekor qilayotgan ishda qoldirishda afzallik huquqi to‘g‘risidagi MKning 103-moddasi talablarini hisobga olishning majburiyligi, xodimning vaqtinchalik mehnatga qobiliyatsiz yoki mehnat ta’tilida bo‘lgan vaqtida korxonaning tugatilishi sababli mehnat munosabatlarining bekor qilinishi mumkinligi va b.) sudlar ish beruvchining korxonani tugatilganligi xususidagi vajlarini tekshirmog‘i lozim. Agar korxonaning alohida bo‘lmagan tarmog‘ining (xizmatlar, bo‘limlar, uchastkalar, sexlar va b.) faoliyati tugatilayotganda korxona o‘z faoliyatini to‘liq davom ettirayotgan bo‘lsa, ko‘rsatilgan tarmoqda ishlovchi xodim bilan mehnat shartnomasining bekor qilinishiga faqat xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyati o‘zgarishi asoslari bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkinligini nazarda tutish lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Mehnat shartnomasining MK 100-moddasi 2-qismi 1-bandi bo‘yicha bekor qilinishiga mehnat shartnomasida belgilangan ishlarni bajarishni davom ettirishga imkon bermaslikka olib kelgan texnologiya, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar yoki ish xususiyati o‘zgarishining haqiqiy sababi bo‘lganini aniqlab, sud bunday o‘zgarishlarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi ishlab chiqarishga oid masalaga baho berishga haqli emas.
25. MKning 103-moddasi xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishi sababli mehnat shartnomasining bekor qilinishida ishda qoldirish uchun imtiyozli huquq beruvchi holatlarni mustahkamlashdan tashqari, bu holatlarni hisobga olish lozim bo‘lgan birin-ketinlikni o‘rnatishga ham sudlarning e’tibori qaratilsin.
Ikkinchi navbatda, agar xodimlarning malakasi va mehnat unumdorligi bir xil bo‘lsa, MK 103-moddasining 2-qismida ko‘rsatilgan holatlar hisobga olinishi lozim. Bunda ushbu holatlarning MKning 103-moddasida qay tartibda ko‘rsatilishining ahamiyati yo‘q. Malakasi va mehnat unumdorligi bir xil bo‘lgan taqdirda ikkinchi navbatda hisobga olinadigan, ko‘p sonli holatlar bo‘yicha afzallikka ega bo‘lgan xodim ishda qoldirilishi kerak.
Uchinchi navbatda, agar xodimlarning malakasi va mehnat unumdorligi bir xil bo‘lsayu, bir-birlariga nisbatan MK 103-moddasining 2-qismida belgilangan ishda qoldirishda afzallik huquqiga ega bo‘lmasalar, ishda qoldirish uchun imtiyozli huquq to‘g‘risidagi masalasini hal etishda jamoa shartnomasida ko‘rsatilgan holatlar hisobga olinadi.
Xodim bilan mehnat munosabatlarining xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishi sababli bekor qilinishi ishda qoldirish uchun imtiyozli huquqi to‘g‘risidagi MKning 103-moddasi talablariga xilof ravishda amalga oshirilganligi aniqlansa, sud mehnat shartnomasining bunday asoslar bilan bekor qilinishini g‘ayriqonuniy deb topib, xodimning avvalgi ishiga tiklash haqidagi talabini qanoatlantiradi.
27. Mehnat shartnomasi korxonaning tugatilishi sababli MK 100-moddasi 2-qismining 1-bandi bo‘yicha bekor qilingan shaxslarni ishga tiklash haqidagi nizolarni hal qilishda korxona mulkdorining almashishi yoki uning qayta tashkil etilishi (qo‘shilishi, bo‘linishi, yangidan tashkil topishi, ajralib chiqishi, birlashishi) korxonaning tugatilishi deb qaralmasligini va mehnat munosabatlarini bekor qilishni keltirib chiqarmasligini sudlar nazarda tutmoqlari zarur.
28. MK 100-moddasi 2-qismining 2-bandi bo‘yicha mehnat shartnomasi bekor qilingan shaxslarni ishga tiklash haqidagi da’volarni hal qilishda sudlar quyidagilarni nazarda tutishlari lozim:
Keyingi tahrirga qarang.
Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, sud tekshiruvi davomida FPKning 6-bobi (56-91-moddalar)da ko‘rsatilgan har qanday dalillarni, guvohlar ko‘rsatmalari, shuningdek mutaxassis va ekspertlar xulosalarini taqdim qilishga yo‘l qo‘yiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
29. Mehnat shartnomasini MK 100-moddasi 2-qismining 3 va 4-bandlari bo‘yicha bekor qilish intizomiy jazo chorasi ekanligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
Keyingi tahrirga qarang.
mehnat shartnomasini bekor qilishga asos bo‘lgan mehnat vazifalarini buzganlik aynan nimadan iboratligini va u MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlari bo‘yicha mehnat shartnomalarini bekor qilish uchun asos bo‘la olishi mumkin yoki mumkin emasligi;
Sud xodimga nisbatan intizomiy jazo chorasi qo‘llanishini, jumladan MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlari bo‘yicha mehnat shartnomasining bekor qilinishini nafaqat ish beruvchi tomonidan intizomiy jazo chorasi qo‘llash muddati va tartiblariga rioya qilinmagan hollarda, balki nojo‘ya xatti-harakat haqiqatdan ham sodir etilgan, ammo mehnat shartnomasini bekor qilish sodir etilgan nojo‘ya xatti-harakatning og‘irlik darajasi, xatti-harakat sodir etilgan holatlar, xodimning oldingi xulq-atvori va uning ishga bo‘lgan munosabati hisobga olinmagan holda (MK 184-moddasi 2-qismi) bekor qilingan degan xulosaga kelgan taqdirda ham g‘ayriqonuniy deb topishga haqli.
Intizomiy jazolar ishga qabul qilish huquqi berilgan shaxslar (organlar, MKning 82, 182-moddalari) tomonidan qo‘llash huquqi berilganini inobatga olib, nizoni to‘g‘ri hal etish uchun xodimga nisbatan jazo chorasi vakolatli shaxs (organ) tomonidan qo‘llanilganligini aniqlash lozimdir.
32. Xodimga nisbatan qo‘llanilgan intizomiy jazolarning, jumladan MK 100-moddasi 2-qismining 3 yoki 4-bandlariga ko‘ra, mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi masalasini muhokama qilishda sudlar ish beruvchi tomonidan intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan muddatlarga amal qilinganini aniqlaydilar.
qonun talabiga ko‘ra (MKning 182-moddasi 5-qismi), intizomiy jazo qo‘llash uchun belgilangan bir oylik muddatga faqat xodim kasal bo‘lgan yoki uning mehnat ta’tilida bo‘lgan davrlari kirmaydi. Xodimning boshqa sabablarga ko‘ra ishda bo‘lmagani, jumladan o‘z dam olish kunlari (otguli)dan uning davom etishidan qat’i nazar foydalangani (masalan: vaxta metodi bo‘yicha ishni tashkil qilganda) ko‘rsatilgan muddatning o‘tish hisobini to‘xtatmaydi;
33. MK 100-moddasi 2-qismining 3-bandiga ko‘ra, mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi masalasini hal etishda sudlarning e’tibori xodim tomonidan mehnat vazifalari haqiqatdan ham muntazam ravishda buzilganlik holatini aniqlashga qaratilsin.
Sud MK 100-moddasi 2-qismining 3-bandiga ko‘ra mehnat shartnomasi bekor qilinayotganda faqat intizomiy jazo choralarini qo‘llashning belgilangan muddatlari va tartibiga amal qilinganini aniqlash bilan chegaralanib qolmay, balki intizomiy jazo choralarini qo‘llashda ham belgilangan muddat va tartiblarga rioya qilingan-qilinmagani, xodimning moddiy javobgarlikka tortilishi yoki unga nisbatan boshqa ta’sir choralari (mukofotdan, uzoq xizmat yillariga to‘lanadigan ustama haqlardan mahrum etish va b.) qo‘llanishi asosli bo‘lgan-bo‘lmaganini ham tekshirib chiqishi kerak.
Agar sud muhokamasi davomida xodimga nisbatan ilgari qo‘llanilgan jazo bir yillik muddat o‘tmasdan oldin qonunda belgilangan tartibda (MKning 183-moddasi 2-qismi) olib tashlangani aniqlansa, MK 100-moddasi 2-qismining 3-bandiga asosan mehnat shartnomasining bekor qilinishi g‘ayriqonuniy deb topiladi.
34. MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga ko‘ra, xodim o‘z vazifalarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi uchun mehnat shartnomasining bekor qilinishiga faqatgina bu nojo‘ya xatti- harakatlar:
MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga ko‘ra, mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligi haqidagi nizolarni ko‘rishda:
Agar korxonada ichki mehnat tartibi qoidalari bo‘lmasa yoki bu qoidalarni qonunda belgilangan tasdiqlash tartibi (MKning 174-moddasi) buzilgan bo‘lsa yoxud xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo‘lgan mehnat vazifalarini bir marta qo‘pol ravishda buzish deb hisoblanishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlar ro‘yxati ichki mehnat tartib qoidalarida aniq sanab o‘tilmagan bo‘lsa, MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga ko‘ra xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Binobarin, MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga ko‘ra, tijorat sirini oshkor qilish munosabati bilan mehnat shartnomasi faqat tijorat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar mansab vazifasiga asosan ishonib topshirilgan xodim bilan va faqatgina ushbu ma’lumotlarning oshkor bo‘lishida aynan shu xodimning haqiqatda aybdorligini tasdiqlovchi ishonarli dalillar mavjud bo‘lsa bekor etilishi mumkin.
36. Agar korxonaning ichki mehnat tartib-qoidalaridagi o‘z mehnat vazifalarini bir marta qo‘pol ravishda buzish deb hisoblanadigan nojo‘ya xatti-harakatlar ro‘yxatida progul uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilinishi mumkin deb ko‘rsatilgan bo‘lsa, MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga ko‘ra bu xatti-harakat uchun mehnat shartnomasining bekor qilinishiga ko‘rsatilgan qoidalarda xodimning ish joyida uzrsiz sabablarga ko‘ra qancha vaqt bo‘lmaganligi (to‘la ish kuni, uch soatdan ortiq va shu kabi) progul deb topilishi belgilab qo‘yilgan taqdirda yo‘l qo‘yiladi.
MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandi bo‘yicha xodim ish joyida ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilangan muddatda ish vaqtida uzrsiz sabablarga ko‘ra bo‘lmagan hollarda ham progulga yo‘l qo‘yganligi sababli mehnat shartnomasining bekor qilinishiga olib keladi.
37. Agar uzrsiz sabablarga ko‘ra ishga chiqmayotgan (progulga yo‘l qo‘ygan) xodim mehnat shartnomasini MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandi bo‘yicha bekor qilish haqida buyruq chiqarilayotgan kuni ham ishlamayotgan bo‘lsa, u bilan mehnat munosabatlari ishga chiqmay qo‘ygan birinchi kunidan bekor qilinadi.
MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga asosan uzrsiz sabablarga ko‘ra chiqmaganligi (progul) sababli mehnat shartnomasi bekor qilingan xodimni ishga tiklash va noilojdan progulga yo‘l qo‘ygan davri uchun ish haqi undirish haqidagi nizoni hal qilish jarayonida xodim haqiqatdan ham uzrsiz sabablar bo‘yicha ishda bo‘lmagani, lekin ish beruvchi tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilish tartibi buzilgani ma’lum bo‘lsa, keltirilgan talablarni qanoatlantirishda, sud ishga tiklangan xodim foydasiga o‘rtacha ish haqini ishga chiqmagan birinchi kunidan boshlab emas, balki mehnat shartnomasini bekor qilish haqida buyruq chiqqan kundan boshlab undirishi lozim bo‘ladi, chunki xodim uchun progul shu kundan e’tiboran noilojlikdan yo‘l qo‘yilgan deb hisoblanadi.
38. Korxonaning ichki mehnat tartibi qoidalarida ishga alkogoldan, narkotik yoxud toksinli moddalardan mast holda kelishi yoki ish joyida shu holatda bo‘lgani uchun MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandiga asosan mehnat shartnomasini bekor qilish nazarda tutilgan taqdirda, bu asos ko‘rsatilgan holatda faqat korxona hududida paydo bo‘lgan xodimga nisbatan emas, balki o‘z mehnat majburiyatlarini bajarishi lozim bo‘lgan boshqa joylarda qayd etilgan holatda yurgan xodimga nisbatan ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda xodim ishdan chetlatilgan yoki chetlatilmaganligi ahamiyatga ega emas.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
O‘rindoshlik asosida ishlaydigan xodim bilan mehnat shartnomasi MK 100-moddasi 2-qismining 5-bandiga ko‘ra boshqa o‘rindosh bo‘lmagan xodimning ishga qabul qilinishi munosabati bilan bekor qilinishiga faqat o‘rindosh o‘rnida ishlash uchun qabul qilinayotgan xodim uchun bu ish asosiy ish bo‘lgan holdagina yo‘l qo‘yilishini sudlar nazarda tutishlari kerak.
40. Korxona mulkdorining almashuvi sababli MK 100-moddasi 2-qismining 6-bandiga ko‘ra mehnat shartnomasini bekor qilish faqat korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo‘lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodimga nisbatan amalga oshirilishi mumkin. Boshqa barcha xodimlar bilan mulkdor almashgan taqdirda ham ularning roziligiga ko‘ra mehnat munosabatlari davom ettirilaveradi (MK 98-moddasi 1-qismi). Shunga ko‘ra, korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo‘lmaganda, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodimdan tashqari har qanday xodim bilan Mehnat kodeksi 100-moddasi ikkinchi qismining 6-bandiga ko‘ra mehnat shartnomasining bekor qilinishi noqonuniy deb topiladi.
Korxona rahbari, uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo‘lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan mehnat shartnomasi MK 100-moddasi 2-qismining 6-bandiga ko‘ra bekor qilinishi bilan bog‘liq nizolarni hal qilishda haqiqatda korxona egasi almashgan-almashmaganini aniqlashi zarur. Jumladan, davlat korxonasining bo‘ysunish tizimi o‘zgarishini mulkdor almashuvi deb qarab bo‘lmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
41. MK 106-moddasining 2-bandi bo‘yicha mehnat shartnomasini bekor qilishlikka, qonunlarga asosan shu ishni ilgari bajarib kelgan xodimni ishga tiklashga ish beruvchining majburiyati hisoblangan hollarda yo‘l qo‘yiladi. Bunday hollarga quyidagilar kiradi:
Mehnat kodeksining 106-moddasi 2-bandi bo‘yicha mehnat shartnomasining bekor qilinishini taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga tegishli deb hisoblashi sababli, shunday asoslarga ko‘ra mehnat shartnomasini bekor qilishlik MK 106-moddasida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha ham kasaba uyushmasi yoki boshqa vakillik organining roziligisiz amalga oshiriladi.
42. Mehnat shartnomasi MK 100-moddasi 2-qismining 1, 2 va 6-bandlari, shuningdek 106-moddasining 2-bandi asosida bekor qilinayotganda ish beruvchi xodimni shu korxonaning o‘zida ishga joylashtirish choralarini ko‘rishga majbur.
Xodim bilan mehnat munosabatlari MK 100-moddasi 2-qismining 1 va 6-bandlari, 100-moddasi 2-qismining 2-bandiga asosan sog‘lig‘i holatiga ko‘ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo‘lib qolishi sababli va MK 106-moddasi 2-bandi bo‘yicha bekor qilingan taqdirda, unga mutaxassisligi va malakasiga mos ish, bunday ish bo‘lmasa, unga korxonada mavjud boshqa ish taklif etilmog‘i lozim. Bunda mehnat shartnomasi sog‘lig‘i holatiga ko‘ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo‘lib qolishi tufayli (MK 100-moddasi 2-qismining 2-bandi) bekor qilinganda, xodimga tibbiy xulosaga asosan u bajara oladigan ish taklif etiladi.
Agar xodim malakasi yetarli bo‘lmaganligi uchun bajarayotgan ishiga noloyiq deb topilganligi sababli MK 100-moddasi 2-qismining 2-bandiga ko‘ra mehnat shartnomasi bekor qilinayotgan bo‘lsa, unga mutaxassisligi bo‘yicha kamroq malakali ish taklif etilishi, u ham mavjud bo‘lmasa, korxonada mavjud bo‘lgan kamroq malakali boshqa ish taklif etiladi.
Mehnat shartnomasi MK 100-moddasi 2-qismining 1 (korxona tugatilgan holatlardan tashqari), 2 va 6-bandlari asosida bekor qilinishida ish beruvchi ushbu asoslarga ko‘ra mehnat shartnomalarini bekor qilish to‘g‘risidagi ogohlantirishning butun muddati davomida xodimni ishga joylashtirish choralarini ko‘rishi shart (MK 102-moddasi).
43. Mehnat shartnomasining MK 106-moddasining 4-bandiga asosan bekor qilinishiga ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi hollarida yo‘l qo‘yilishi mumkin.
bir davlat korxonasida o‘zaro yaqin qarindosh yoki quda-anda bo‘lgan shaxslarni, basharti ulardan biri ikkinchisiga bevosita bo‘ysunib yoki uning nazorati ostida xizmat qiladigan bo‘lsa, bunday xizmatchilarni ishga qabul qilish (MK 79-modda). Qarindoshlarning birgalikda xizmat qilishlarini taqiqlash haqidagi qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 11-martdagi 133-sonli qaroriga 3-sonli ilovada belgilangan (O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari, 1997-yil, 3-son, 11-modda);
44. Sudlarning e’tibori mehnat shartnomasining MK 106-moddasining 6-bandiga ko‘ra bekor qilinishiga, tegishli qonun hujjati mehnat munosabatlarining MK 106-moddasining 1-5 bandlarida sanab o‘tilmagan mehnat shartnomasi qatnashchilari ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan boshqa holatlar bo‘yicha bekor qilinishi mumkinligini ko‘zda tutgandagina yo‘l qo‘yilishiga qaratilsin. Bunday holatlarga, xususan o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslar bajarayotgan ishni davom ettirish ular sog‘lig‘iga ziyon qiladigan yoki ularga boshqacha tarzda zarar yetkazadigan bo‘lsa, bunday shaxslar bilan tuzilgan mehnat shartnomasi ota-onasi, vasiylar (homiylar) va vakolatli organlar (mehnatni muhofaza qilish ustidan nazorat qiluvchi organlar, voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar) talablariga ko‘ra bekor qilinishi (MK 247-modda), muqobil xizmat o‘tayotganlar bilan mehnat shartnomasini bekor qilish muqobil xizmat organlari talabiga ko‘ra bekor qilinishi kiradi.
45. Mehnat shartnomasi MK 97-moddasining 5-bandi asosida bekor qilingan shaxslarni ishga tiklash haqidagi nizolarni ko‘rishda sudlar umumiy qoidalarga ko‘ra xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomalarida mehnat shartnomalarining qonunda belgilanmagan qo‘shimcha asoslari qayd etilishi mumkin emasligini nazarda tutishlari kerak. Agar bunday shart mehnat shartnomasiga kiritilgan bo‘lsa, u MKning 5-moddasiga binoan haqiqiy emas deb topiladi, xodim bilan mehnat shartnomasini MKning 97-moddasi 5-bandi bo‘yicha bekor qilish g‘ayriqonuniydir.
Mehnat shartnomasining MK 97-moddasining 5-bandi asosida bekor qilinishining qonuniyligini tekshirishda sudlar quyidagilarni e’tiborga olishlari kerak:
Agarda, MKning 81-moddasi 2-qismi talablariga xilof ravishda xodimning mehnat daftarchasiga mehnat shartnomasining bekor qilinish asosi (sababi) ko‘rsatilgan bo‘lib, u xodimning ishga joylashishiga to‘sqinlik qilayotgan bo‘lsa, mehnat shartnomasi noqonuniy bekor qilinganda xuddi majburiy progul vaqti uchun haq to‘lash singari xodimni majburiy progul vaqti uchun unga haq to‘lash haqida hal qiluv qarori chiqarishga haqli.
MKning 110-moddasida belgilangan muddatlarda xodimga tegishli ish haqi berilganmi;
mehnat shartnomasi bekor qilinganda MKning 109-moddasiga binoan xodimga o‘rtacha oylik ish haqidan kam bo‘lmagan ishdan bo‘shatish nafaqasi berilganmi;
51. MKning 274-moddasiga binoan, sudlar mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilish yoki xodimni g‘ayriqonuniy boshqa ishga o‘tkazishda aybdor bo‘lgan mansabdor shaxs zimmasiga ana shu xodimga ish haqi to‘lanishi munosabati bilan ish beruvchiga yetkazilgan zarar o‘rnini qoplash majburiyatini yuklaydi.
MK 237-moddasining 1-qismida ko‘rsatilgan, ya’ni ish beruvchiga ayollar bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga yo‘l qo‘ymaydigan holatlar ma’lum bo‘lganda;
MK 84-moddasining 3-qismida ko‘rsatilgan xodimlarni ishga qabul qilishda dastlabki sinov muddati belgilanmasa-da, xodimlarning qoniqarsiz sinov natijasiga ko‘ra;
MK 100-moddasi 2-qismining 4-bandi bo‘yicha, korxonada ichki mehnat qoidalari tasdiqlanmagan bo‘lganda, shuningdek xodim qoidalarda belgilanmagan mehnat majburiyatlarini bir marta buzganligi uchun;
53. MKning 274-moddasi bo‘yicha mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy bekor qilish yoki noqonuniy boshqa ishga o‘tkazganlik uchun moddiy javobgarlik sud tomonidan faqat o‘ziga berilgan vakolat doirasida, ammo qonunni ochiq-oydin buzgan holda mehnat shartnomasini bekor qilish yoki boshqa ishga o‘tkazish to‘g‘risida buyruq chiqargan mansabdor shaxsga yuklatilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
55. Nizolarni ko‘rishda O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi amalga kiritilgan vaqtdan, ya’ni 1996-yil 1-aprel kunidan boshlab yuzaga kelgan nizolarni hal etishda, xodim bilan mehnat shartnomasi qachon (bu sanadan oldin yoki keyin) tuzilganidan qat’i nazar, qo‘llanilishini sudlar e’tiborga olishlari zarur.
Shu bilan birga xodimning muddatli mehnat shartnomasini xodimning tashabbusi bilan bekor qilishning MK 99-moddasining 1 va 5-qismlarida nazarda tutilgan tartibi va 104-moddasining qoidalari Mehnat kodeksi amalga kiritilganidan keyin, ya’ni 1996-yil 1-apreldan boshlab tuzilgan muddatli mehnat shartnomalariga nisbatan qo‘llaniladi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 21-dekabrdagi 162-1-sonli “O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini amalga kiritish tartibi to‘g‘risida”gi qarorining 4-bandi).
Keyingi tahrirga qarang.