LexUZ sharhi
Sud statistikasi ma’lumotlari hamda yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyotini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, jinoyat qonunchiligiga ushbu institutning kiritilishi jinoiy huquqiy munosabatlarni erkinlashtirishda samarali vosita bo‘ldi. Mazkur institut jabrlanuvchining huquqlarini ishonchli himoya qilish, respublikada sudlanganlik holatini kamaytirish, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish institutining kengroq qo‘llanilishiga imkon yaratdi.
Sudlar yarashuv to‘g‘risidagi ishlarni asosan to‘g‘ri hal qilmoqdalar. Shu bilan birga ushbu Qonunni qo‘llashda xato va kamchiliklar, ayrim muammolar mavjud.
Sud amaliyotida mazkur huquqiy institutning bir xilda qo‘llanilishi va qonun talablariga to‘liq rioya etilishini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 17-moddasiga asosan, Oliy sud Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarga tushuntirilsinki, yarashuv instituti jinoiy javobgarlikdan ozod qilish turi sifatida shaxsning aybdorligi masalasini hal etmay turib jinoyat ishlarini tugatish uchun asos bo‘ladi.
Yarashuv to‘g‘risida ish yuritish mumkin bo‘lgan jinoyat tarkiblari Jinoyat kodeksining 661-moddasida tugal keltirilgan bo‘lib, uning doirasi kengaytirib talqin etilishi mumkin emas.
Yarashuv to‘g‘risidagi ishlarni yuritishning tartibi Jinoyat-protsessual kodeksining 62-bobida belgilangan.
2. Sudlar shuni nazarda tutishlari kerakki, yarashuv to‘g‘risidagi arizaning shakli, mazmuni va uni taqdim etish tartibiga nisbatan qonunda muayyan talablar qo‘yilgan.
Yarashuv to‘g‘risidagi ariza har doim yozma shaklda taqdim etilib, unda jinoyat natijasida yetkazilgan zarar bartaraf etilganligi (yoki jabrlanuvchining zarardan voz kechganligi) va yarashilganligi munosabati bilan jinoyat ishini tugatish haqidagi iltimos ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim.
Yarashuv to‘g‘risida ish yuritish masalasini qo‘zg‘atish huquqiga qonunda belgilangan tartibda jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar) deb topilgan shaxs yoki uning qonuniy vakili egadir.
Jabrlanuvchi bilan ayni bir vaqtning o‘zida ishda fuqaroviy da’vogar ham qatnashgan hollarda yarashuv to‘g‘risida ish yuritishni boshlash uchun ham jabrlanuvchi, ham fuqaroviy da’vogar tomonidan tegishli ariza berilgan bo‘lishi shart.
Ish bo‘yicha bir gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va bir necha jabrlanuvchi bo‘lgan hollar uchun ham qonunda aynan shunday talablar belgilangan. Jabrlanuvchilarning hatto birortasidan tegishli ariza bo‘lmagan hollarda ham yarashuv to‘g‘risida ish yuritish mumkin emas. Bunday holda jinoyat ishi bo‘yicha ish yuritish umumiy asoslarda olib boriladi.
3. Tushuntirilsinki, qonunda yarashuv to‘g‘risidagi ariza surishtiruv va dastlabki tergovning istalgan bosqichida, ya’ni shaxs gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilingan paytdan boshlab, sudlanuvchi esa jinoyat ishini ko‘rib chiqayotgan birinchi instansiya sudi maslahatxona (alohida xona)ga kirgunga qadar berilishi mumkinligi nazarda tutilgan.
4. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi to‘g‘risidagi qonunning hayotga tatbiq etilishini ta’minlash, bu borada aholining huquqiy madaniyatini oshirish maqsadida sudlar yarashuv to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda surishtiruv yoki dastlabki tergov davrida jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar), gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va ularning qonuniy vakillariga yarashuv institutining mohiyatini, Jinoyat kodeksi 661-moddasida ko‘zda tutilgan jinoiy javobgarlikdan ozod etish asoslari tushuntirilganligiga va bu haqda tegishli bayonnoma tuzilganligiga e’tiborlarini qaratishlari lozim.
Yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud zimmasiga qonun bilan yuklatilgan majburiyatlardan biri, bu — yarashuv sud tomonidan tasdiqlangandan keyin kelib chiqadigan huquqiy oqibatlarni jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar)ga tushuntirish shartligidir. Qonunning ushbu talabiga rioya etmaslik yarashuv to‘g‘risidagi ish bo‘yicha chiqarilgan qarorning bekor qilinishiga asos bo‘lishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Sudlar shuni nazarda tutishlari kerakki, jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar) faqat birinchi instansiya sudi maslahatxona(alohida xona)ga kirgunga qadar ayblanuvchi (sudlanuvchi) bilan yarashishdan voz kechishga haqli.
Keyingi tahrirga qarang.
5. Yarashuv to‘g‘risidagi qonun normalari qo‘llanilishining tezkorligini ta’minlash va kafolatlash gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar)ning huquqlarini muhofaza etish maqsadida yarashuv to‘g‘risidagi ish bo‘yicha qaror chiqarish va sudga yuborish uchun qonunda o‘n sutkalik muddat belgilangan.
Tushuntirilsinki, ushbu muddatlar jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar) tomonidan ariza berilgan kundan boshlab hisoblanadi. Basharti, ariza jinoyat ishi qo‘zg‘atilgunga qadar berilgan bo‘lsa, unda bu muddat jinoyat ishining qo‘zg‘atilgan kunidan boshlanadi. Bordiyu, ariza berilgan vaqtda jinoyat ishi bo‘yicha qilmishning Jinoyat kodeksi 661-moddasida ko‘rsatib o‘tilgan jinoyat tarkiblaridan birini tashkil etish-etmaslik masalasi hal qilinmagan bo‘lsa, arizaning ko‘rib chiqish muddati qilmishning kvalifikatsiya qilish uchun yetarli asoslar to‘plangan vaqtdan boshlab hisoblanadi.
Shuningdek, yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud muhokamasi jinoyat ishi sudga kelgan paytdan e’tiboran o‘n sutkadan kechiktirilmay o‘tkaziladi. Yarashuv to‘g‘risidagi ariza sud majlisida berilgan hollarda, bu masala sud majlisida darhol hal etilishi lozimligi sudlarga uqtirilsin.
Sudlar surishtiruvchi, tergovchi yoki prokuror tomonidan ishni sudga yuborish muddatlari buzilishiga nisbatan murosasiz bo‘lishlari va buning oldini olish maqsadida xususiy ajrimlar chiqarishlari lozim.
6. Ish bo‘yicha bir jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar) va bir necha gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchilar bo‘lgan taqdirda ham qonun jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar)ning ulardan ayrimlari bilan yarashuvga kelishi mumkinligini e’tirof etadi.
Bunday hollarda ishning jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar) yarashuvga kelgan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchilarga oid qismi alohida ish yurituvga ajratilib Jinoyat-protsessual kodeksining 584-moddasi tartibida sudga yuboriladi, qolganlarga doir qismi bo‘yicha esa, ish yuritish umumiy asoslarda olib boriladi.
7. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha ishtirok etuvchi shaxslar doirasi boshqa toifadagi jinoyat ishlari bo‘yicha protsess ishtirokchilaridan birmuncha farq qiladi.
Jumladan, qonunda yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud majlisida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar), ularning qonuniy vakillari, himoyachilari va prokuror ishtirok etishi nazarda tutilgan. Biroq, bu sudning ish yuzasidan qonuniy, asosli va adolatli qaror qabul qilishi uchun zarur bo‘lgan hollarda yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari o‘zga shaxslarni ham ishga jalb etish hamda qonunda nazarda tutilgan boshqa vakolatlardan foydalanish huquqini cheklamaydi.
8. Yarashuv to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha, qonunda sud muhokamasini olib borishning alohida tartibi hamda yarashuv tufayli ishni tugatish masalasini hal etish chog‘ida sud aniqlashi shart bo‘lgan holatlar doirasi belgilangan (JPK 585-moddasi 5-qismi).
Agar sud majlisi davomida yarashuv yoki aybga iqror bo‘lish ixtiyoriy emasligi, zararni qoplashdan bosh tortish, shuningdek sodir etilgan qilmishda yanada og‘irroq jinoyat belgilari mavjudligi aniqlangudek bo‘lsa, sud ishni umumiy asoslarda dastlabki tergov yuritish uchun prokurorga yuborish to‘g‘risida ajrim chiqaradi.
Keyingi tahrirga qarang.
Yarashuv to‘g‘risidagi ish jabrlanuvchi (fuqaroviy da’vogar)ning ishtiroki ta’minlangan holda ko‘rilishi shart.
Keyingi tahrirga qarang.
9. Yarashilganligi sababli ishni tugatish haqidagi sud qarori birinchi instansiya sudi tomonidan ajrim shaklida chiqariladi. Sud ajrim chiqarishda Jinoyat-protsessual kodeksining 586-moddasida nazarda tutilgan talablarga qat’iy rioya etishi shart.
LexUZ sharhi
11. Agar shaxs bir nechta jinoyat sodir etgan bo‘lib, ulardan biri Jinoyat kodeksining 661-moddasida ko‘rsatilgan bo‘lsa, ishning shu qismi Jinoyat-protsessual kodeksining 62-bobida belgilangan tartibda tugatilishi mumkin, lekin bu tartib takroriylik belgisini beradigan jinoyatlarga tatbiq etilmaydi.
LexUZ sharhi