LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003-yil 19-dekabrdagi 20-sonli va 2006-yil 3-fevraldagi 5-sonli qarorlariga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 29-sonli “Harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlarga oid ishlarni ko‘rish bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari, boshqa harbiy tuzilmalar davlat suvereniteti va hududiy birligini, uning aholisining tinch hayoti va xavfsizligini ta’minlash uchun tuzilgan.
Qurolli Kuchlar va boshqa harbiy tuzilmalar faoliyatining asosini hamda ularning o‘z vazifalarini bajarishining kafolatini harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qat’iy va so‘zsiz rioya qilishni taqozo etadi.
Harbiy sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, harbiy jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligi ularning qo‘shinlar harbiy intizomi va jangovar tayyorgarligini susaytirib, mamlakatning mudofaa layoqatiga putur yetkazishdir.
Harbiy xizmatchilar orasida harbiy xizmatni o‘tashdan bo‘yin tovlash, o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish, hokimiyatni suiiste’mol qilish yoki uning doirasidan chetga chiqish va boshqa harbiy jinoyatlar sodir etilmoqda. Bundan tashqari, harbiy xizmatchilar tomonidan og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etilish hollari uchramoqda.
Harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlarga oid ishlarni ko‘rish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, sudlar jinoyat qonunchiligining umumiy asoslarini qo‘llashda, harbiy jinoyatlarni tavsiflash hamda jazoning turi va miqdorini belgilashda ayrim hollarda muayyan qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar.
Mavjud kamchiliklarni bartaraf etish hamda harbiy jinoyatlar to‘g‘risidagi qonunlarning to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi sudlarga tegishli tushuntirishlar berishni maqsadga muvofiq deb topdi.
1.1. Harbiy jinoyatlar deganda, harbiy xizmatchilar tomonidan, shuningdek, harbiy yig‘inlar vaqtida harbiy xizmatga majbur shaxslar tomonidan harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi sodir etilgan jinoyatlar tushuniladi.
Harbiy xizmatni o‘tash tartibi — qo‘shinlar hayoti va jangovar faoliyati jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar bo‘lib, ular qonunlar, harbiy qasamyod va nizomlarda belgilab qo‘yilgan. Ushbu hujjatlarda harbiy xizmat fuqaroning konstitutsiyaviy burchi ekanligi, yakkaboshchilik va undan kelib chiqadigan tobe shaxsning boshliqqa so‘zsiz itoat qilishi, ushbu munosabatlar subyektlari huquq va erkinliklarining aniq belgilab qo‘yilishi kabi harbiy tashkilot tamoyillari mustahkamlab qo‘yilgan.
1.2. Harbiy jinoyatlarning subyekti O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Davlat xavfsizlik xizmatining, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat xavfsizlik xizmatining, Milliy gvardiyasining, Favqulodda vaziyatlar vazirligining, Ichki ishlar vazirligi qo‘shinlarining va qonunchilikka muvofiq tashkil etiladigan boshqa harbiy tuzilmalarning harbiy xizmatchilari, shuningdek o‘quv yig‘inlarni o‘tayotgan harbiy xizmatga majbur shaxslar bo‘lishi mumkin.
(1.2-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
1.3 Jinoyat ishlarining harbiy sudlar sudloviga tegishliligi O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuni 45-moddasi va Harbiy sudlar faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi Nizomda belgilangan (1-ilova).
(1.3-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
Jumladan, harbiy sudlar sudloviga favqulotda holatlarga ko‘ra umumiy sudlar faoliyat ko‘rsatmayotgan joylardagi barcha jinoyat ishlari, davlat sirlariga daxldor ishlar, shuningdek, harbiy xizmat davrida harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etilgan, biroq ish sudda ko‘riladigan paytga kelib harbiy xizmatdan bo‘shatilgan shaxslar sodir etgan jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.
Shu munosabat bilan sudlar sudloviga taalluqlilik haqidagi qonun talablariga qat’iy rioya etishlari lozim.
(1.3-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qarori tahririda)
2.1. Muayyan ishlarni ko‘rish paytida shuni nazarda tutish kerakki, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash qism yoki xizmat joyini o‘zboshimchalik bilan tashlab ketish, dezertirlik, biror-bir a’zosini mayib qilish, shuningdek, boshqa usullar bilan sodir etiladi.
2.2. Harbiy xizmatchining bir kecha-kunduz (sutka)dan ortiq vaqt davomida xizmat joyida uzrli sabablarsiz hozir bo‘lmasligi qismni o‘zboshimchalik bilan tashlab ketishni tashkil qiladi.
Qarindosh va tanishlarni borib ko‘rish, xizmat hordig‘ini chiqarish, oilaviy va shaxsiy ishlarni bajarish, vaqtinchalik muammolarni hal etish istagi kabi sabablar qismni o‘zboshimchalik bilan tashlab ketish hollariga xosdir.
2.3. Dezertirlik deganda, harbiy xizmatdan butunlay bo‘yin tovlash maqsadida harbiy qismni yoki xizmat joyini o‘zboshimchalik bilan tashlab ketish, shuningdek, o‘sha maqsadda xizmat joyiga yetib kelmaslik tushuniladi.
Harbiy xizmatchi dezertirlik sodir eta turib, qonunga xilof ravishda harbiy xizmatni o‘tashni tugatadi va o‘zini harbiy xizmat munosabatlari doirasidan chetga olishga intiladi. Subyekt (shaxs) harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash maqsadida harbiy qism yoki xizmat joyini tark etgan paytdan boshlab dezertirlik jinoyati tugallangan hisoblanadi va shu paytdan javobgarlikka tortish muddati boshlanadi. Bunday maqsad mavjud bo‘lganda o‘zboshimchalik bilan o‘z joyida bo‘lmaslikning davomiyligi ahamiyat kasb etmaydi.
Dezertirlikka xos alomatlar — aybdor tomonidan soxta hujjatlar to‘g‘rilab olish, fuqaroviy kiyimga qayta kiyinib olish, harbiy kiyimni yo‘q qilish, ishga joylashishga yoki yashash uchun boshqa doimiy manbaa topishga urinish kabilardir.
Xizmat joyida bo‘lmaslikning davomiyligi sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini baholash va aybdorga jazo tayinlash paytida ahamiyatga ega bo‘ladi.
Dezertirlikni sodir etgan shaxsning asosiy sabab qilib ko‘rsatadigan vajlari — harbiy xizmat qiyinchiliklari va mahrumliklarini boshdan kechirishni istamaslik, doimiy ravishdagi shaxsiy va oilaviy muammolarni hal qilishga intilish, harbiy xizmatni o‘tash davrida sodir etgan jinoyati uchun javobgarlikdan qochish va hokazolar bo‘lishi mumkin.
2.4. Biron a’zosini mayib qilish orqali harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash — harbiy xizmatchining o‘z sog‘lig‘iga zarar yetkazishidan iborat. Bu harakat qasddan, sun’iy yo‘l bilan biron-bir a’zo yoki tana to‘qimasiga zarar yetkazish (masalan, oyoq yoki qo‘l barmoqlari), biron-bir a’zo funksiyasini buzish (masalan, oshqozon, yurak faoliyatining buzilishi), biron-bir kasallikni sun’iy ravishda chaqirish yoki mavjud kasallikni kuchaytirish orqali sodir etiladi.
Sog‘liqqa ziyon o‘qotar yoki sovuq qurollar, kesadigan yoki sanchiladigan buyumlar, turli xil zaharli moddalar, boshqa mexanik, issiqlik yoki ularga o‘xshash vositalar bilan yetkazilishi mumkin. Bo‘yin tovlash tarkibi uchun a’zoni mayib qilish qanday yo‘l bilan sodir etilganligi ahamiyatsiz.
2.5. Kasallikni simulatsiya qilganda harbiy xizmatchi, haqiqatda sog‘ bo‘la turib, harbiy xizmat majburiyatlarini o‘tashdan ozod bo‘lishga ruxsat olish maqsadida, go‘yoki o‘z harbiy burchlarini bajarishga xalal berayotgan kasalliklari, jismoniy yoki ruhiy kamchiliklari borligini ro‘kach qilib, o‘zini yolg‘ondan kasalga soladi.
2.6. Hujjatni qalbakilashtirish usuli orqali bo‘yin tovlash shundan iboratki, bunda harbiy xizmatni o‘tashdan ozod bo‘lish maqsadida harbiy xizmatchi o‘z qo‘mondoniga soxta hujjat taqdim etadi. Barcha hollarda qalbakilashtirishning mohiyati shundaki, hujjatda ko‘rsatilgan voqea va hodisalar amalda mavjud bo‘lmasdan, ularga tayangan holda harbiy xizmatchi o‘zini vaqtincha yoki doimiy ravishda harbiy xizmat majburiyatlarini o‘tashdan ozod qilishni iltimos qiladi.
Hujjatlarni qalbakilashtirish — bo‘yin tovlash obyektiv tomonining muqarrar belgisi ekanligi sababli, uni Jinoyat kodeksining hujjatlarni qalbakilashtirish uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddasi bilan qo‘shimcha tavsiflash talab qilinmaydi.
2.7. Bo‘yin tovlashning usuli sifatida boshqa aldov — harbiy xizmatni o‘tashdan ozod bo‘lish maqsadida voqea yoki hodisalar to‘g‘risida, bila turib, yolg‘on ma’lumot yetkazish yoki mazkur holatlar haqida xabar berishga burchli bo‘la turib, o‘sha maqsadda ongli ravishda xabar bermaslikdan iborat.
2.8. Harbiy xizmat vazifalarini o‘tashdan bosh tortish — harbiy xizmatchi tomonidan ochiqdan-ochiq, yolg‘on ishlatmasdan, og‘zaki, yozma yoki boshqa yo‘l bilan harbiy xizmatni o‘tash yoki uning ba’zi majburiyatlarini bajarishni istamaslikda va amalda ularni bajarmay qo‘yishda namoyon bo‘ladi.
Tobe shaxsning o‘z qo‘mondonining muayyan topshiriqlarini bajarishdan bosh tortishi (masalan, xizmat safariga jo‘nash, sutkalik naryadga kirishish va hokazo) harbiy xizmatdan umuman bosh tortish sifatida ko‘rilishi mumkin emas. Bunday harakatlar bo‘ysunmaslik jinoyati tarkibini tashkil qiladi chunki bunday holda qo‘mondon talabi buyruq xususiyatiga ega bo‘lib, harakat esa, harbiy xizmatni o‘tashdan bosh tortishga emas, balki buyruqni ochiqdan-ochiq bajarmaslikka qaratilgan.
2.9. Ba’zi hollarda qonunga va Qurolli Kuchlar Umumharbiy nizomlariga muvofiq harbiy xizmatchilar maxsus huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladilar (jangovar navbatchilik, sutkalik yoki garnizon naryadlarida bo‘lish va hokazo).
Sudlar shu narsani nazarda tutishlari lozimki, harbiy xizmatchilar tomonidan maxsus xizmatni o‘tash qoidalarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik (maxsus subyekt) Jinoyat kodeksining 291—294-moddalarida belgilangan.
3.1. O‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish deganda xizmatdoshlarini o‘ziga bo‘ysundirishni ta’minlash, xizmatni o‘tash chog‘ida o‘zi uchun imtiyozli sharoitlar yaratish maqsadida bir harbiy xizmatchining boshqasiga nisbatan turli xil zo‘rliklar ishlatishi, uning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitishi tushunilishi lozim.
Ushbu qoidalar xizmat mavqeyi va harbiy unvoni teng, shuningdek, katta va kichik, lekin tobelik munosabatlarida bo‘lmagan shaxslar o‘rtasida buzilsa, Jinoyat kodeksining 285-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlik vujudga keladi.
Bir-biriga tobelik munosabatlarida bo‘lgan va bo‘lmagan shaxslar tomonidan zo‘rlik harakatlari birgalikda sodir etilgan hollar tavsiflash uchun birmuncha murakkabroq.
Masalan, ham aybdorga va ham jabrlanuvchiga boshliq bo‘lgan serjant soldat tomonidan sodir etilgan noustav harakatlarga qo‘shiladi yoki tobe shaxs o‘z boshlig‘ining zo‘ravonlik harakatlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Bunday hollarda boshliqning o‘ziga tobe shaxs tomonidan sodir etilgan noustav zo‘ravonlik harakatlarida ishtirok etishini harbiy mansabdorlik jinoyati sifatida Jinoyat kodeksining 301-moddasi bilan tavsiflash lozim. Ijrochining harakatlarini esa, Jinoyat kodeksining 285-moddasi 1-qismi bilan tavsiflash lozim, chunki boshliq ushbu jinoyatning subyekti emas va sherik sifatida tan olinmaydi.
Agar boshliq tomonidan xizmat mavqeyi o‘zi bilan teng shaxslarga nisbatan sodir etilgan noustav harakatlarga, jabrlanuvchiga ham, aybdorga ham tobe shaxs kelib qo‘shilsa, boshliqning harakatlari Jinoyat kodeksining 285-moddasi bilan, tobe shaxsning harakatlari esa — jinoyatga sherik sifatida Jinoyat kodeksining 28, 285-moddalari bilan tavsiflanishi lozim.
3.2. Jinoyat kodeksining 285-moddasi 1-qismida muntazam ravishda xo‘rlash, kamsitish, sog‘liqning yomonlashuviga sabab bo‘lgan yengil yoki o‘rtacha og‘ir tan jarohati yetkazish, noqonuniy ozodlikdan mahrum qilish kabi o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Shu sababli aybdorning harakatlarini Jinoyat kodeksining shaxsga qarshi jinoyatlarga tegishli moddalari bilan qo‘shimcha tavsiflash talab qilinmaydi.
3.3. Jinoyat kodeksining 285-moddasi 2-qismi “a, b” bandlarida bir guruh shaxslar tomonidan yoki qurol ishlatish orqali sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlik nazarda tutilgan.
Jinoyat kodeksining 285-moddasi 2-qismi “a” bandida nazarda tutilgan “bir guruh shaxslar” tushunchasi Jinoyat kodeksining 29-moddasida berilgan tushuncha bilan bir xil ma’noni anglatadi. Guruh sifatidagi noustav zo‘ravonlik harakatlari qasd umumiyligi bilan birlashgan ikki yoki undan ortiq harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etiladi va ularning har biri Jinoyat kodeksining 285-moddasida ko‘rsatilgan jinoyat subyekti bo‘ladi va jinoyatda sherik sifatida ishtirok etadi. Bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyat oldindan o‘zaro til biriktirib yoki biriktirmasdan sodir etilishi mumkin. So‘nggi holda harakatlarni Jinoyat kodeksining 285-moddasi 2-qismi “a” bandi bilan tavsiflashning zarur sharti — har bir aybdor o‘z noustav harakatlarini guruh ichida birlashib sodir etayotganligini anglab yetganligidir.
Guruh va yakka tartibda sodir etilgan noustav harakatlar epizodlari jinoyatlarning real majmui sifatida qaralishi va mustaqil huquqiy baholanishi kerak.
(3.3-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2022-yil 14-maydagi 9-sonli qaroriga asosan uchinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan)
Qurol tan jarohatlarini yetkazish uchun qo‘llanilishi, boshqa xil zo‘rlik paytida esa, masalan, aybdor qurol ishlatish tahdidi ostida jabrlanuvchini harbiy xizmat yuzasidan o‘ziga yuklatilgan vazifalarni bajarishga, o‘zi uchun turli xizmatlar qilishga majburlash, shuningdek, inson sha’nini kamsitadigan xatti-harakatlar qilish paytida, ruhiy ta’sir o‘tkazish uchun qo‘llanilishi mumkin.
Quroldan uning konstruksiyasi va mohiyatidan kelib chiqadigan yakson qiluvchi vosita sifatida emas, balki faqat kaltaklash predmeti sifatida foydalanish qurolni qo‘llash hisoblanmaydi.
3.4. Jinoyat kodeksining 285-moddasi 4-qismi “b” bandida ko‘zda tutilgan “boshqa og‘ir oqibatlar” deganda, aybdorning noustav harakatlari bilan sababiy bog‘lanishda bo‘lgan, og‘irligining xususiyatiga qarab sud tomonidan baholanishi lozim bo‘lgan oqibatlar tushuniladi.
Agar noustav zo‘ravonlik harakatlari jabrlanuvchini qasddan o‘ldirish bilan yakunlansa, aybdorning harakatlari Jinoyat kodeksining 285-moddasi 3-qismi hamda kodeksning shaxsga qarshi jinoyatlarni ko‘zda tutuvchi moddalari majmui bilan tavsiflanadi.
Amaliyotda, ko‘pincha, jabrlanuvchining o‘limi yurakning reflektor to‘xtab qolishi yoki mexanik asfiksiya natijasida ro‘y berish hollari uchrab, bu narsa jabrlanuvchining ko‘krak qafasi qismiga aybdor, odatda, qo‘li bilan bir zarba berishi oqibatida kelib chiqadi. Bunday harakatlar, agar aybdorda jabrlanuvchini hayotdan mahrum qilishga qaratilgan qasd bo‘lganligini aniq isbotlovchi dalillar bo‘lmasa, odam o‘lishiga sabab bo‘lgan harbiy xizmatchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish sifatida tavsiflanishi lozim.
Harbiy xizmatchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarining buzilishi, ba’zi paytlarda, nafaqat odamlar o‘limiga, balki jangovar vazifaning bajarilmay qolishiga, harbiy texnikaning ishdan chiqishiga va boshqa oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday oqibatlar sud tomonidan og‘ir deb topilgan taqdirda aybdorning harakatlarini Jinoyat kodeksining 285-moddasi 4-qismi bilan tavsiflashga asos bo‘la oladi.
Noustav zo‘ravonlik harakatlari oqibatida bir necha jabrlanuvchiga Jinoyat kodeksi 285-moddasining turli qismlarida ko‘zda tutilgan zarar yetkazilgan bo‘lsa, bu harakatlar Jinoyat kodeksining 33-moddasi qoidasiga ko‘ra tavsiflanishi lozim.
3.5. Harbiy xizmatchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish aybdorlar harbiy xizmatning maxsus turlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarayotgan paytda sodir etilishi mumkin (qorovullik, ichki xizmat, harbiy navbatchilik va hokazolar). Agar aybdor tomonidan ayni paytda maxsus xizmat qoidalari ham buzilsa, bu harakatlar Jinoyat kodeksining 285-moddasi va u yoki bu xizmat turini buzganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalar majmui bilan tavsiflanishi lozim.
Maxsus xizmat turlarini o‘tash qoidalarini buzish, faqat, o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish ayni paytda maxsus xizmat turlarini o‘tash qoidalarini ham buzilishiga olib kelsagina alohida huquqiy baholanishi mumkin (misol uchun, qism yoki bo‘linma ichki naryadiga kiruvchi shaxs tomonidan).
3.6. Harbiy xizmatchilar tomonidan o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini, jumladan, “o‘zga zo‘rlik” ko‘rinishida buzish jabrlanuvchilarning oziq-ovqati, harbiy kiyim-kechak ashyolari va boshqa moddiy boyliklarini olib qo‘yish yo‘li bilan sodir etilishi mumkin. Agar bunda jabrlanuvchiga tegishli bo‘lgan shaxsiy mulk ashyolari olib qo‘yilsa, aybdorning harakatlari Jinoyat kodeksining 285-moddasidan tashqari, mulkka qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi boshqa moddalari bilan qo‘shimcha tavsiflanishi zarur.
Zo‘rlik ishlatish yoki uni ishlatish tahdidi ostida harbiy xizmatchiga beriladigan oziq-ovqat payogi yoki harbiy kiyim-kechak ashyolarini olib qo‘yish Jinoyat kodeksi 285-moddasining dispozitsiyasi bilan to‘laligicha qamrab olinadi.
3.7. Qo‘mondonlarga va o‘zga boshliqlarga zarur xizmat vakolatlarini, jumladan, tobe shaxslarga nisbatan buyruq, farmoyish berish va uning so‘zsiz bajarilishini — intizomni buzganlarga nisbatan majburlash choralarini qo‘llash orqali talab qilish huquqini bera turib, davlat ularning shaxsini va xizmat sha’nini har qanday tajovuzdan himoya qiladi.
Shu maqsadda, jinoyat qonunchiligida boshliqqa tan jarohatlari yetkazish, haqorat qilish, tahdid solish, shuningdek, unga qarshilik ko‘rsatish yoki xizmat burchini buzishga majburlash uchun javobgarlik belgilangan.
Ushbu jinoyatlarning o‘ziga xosligi shundan iboratki, ular harbiy xizmat munosabatlari doirasida sodir etiladi. Agarda ko‘rsatilgan jinoyatlar shaxsiy munosabatlar doirasida sodir etilsa, bunday harakatlar harbiy jinoyat deb tan olinmaydi va shaxsga qarshi jinoyat sifatida tavsiflanishi kerak.
4.1. Harbiy mansabdorlik jinoyatlari harbiy boshqaruv organlarining Qurolli kuchlar salohiyatini mustahkamlash manfaatlariga mos keluvchi, to‘g‘ri faoliyatiga, harbiy boshliq va mansabdor shaxslar uchun belgilangan xizmat vazifalarini amalga oshirish tartibiga tajovuz qiladi.
Harbiy mansabdorlik jinoyatlarning subyektlari harbiy boshliqlar va boshqa mansabdor shaxslar bo‘lishi mumkin. Ichki xizmat Nizomiga muvofiq boshliq xizmat mavqeyi (lavozimi)ga va harbiy unvoniga ko‘ra bo‘lishi mumkin. Harbiy mansabdor shaxslarning namunaviy ro‘yxatlari Ichki xizmat Nizomida, Intizomiy Nizomda, Garnizon va qorovul xizmati Nizomida va boshqa huquqiy aktlarda keltirilgan.
Boshqa harbiy xizmatchilar ham, agar ular boshliq bo‘lmay turib, muayyan tashkiliy-farmoyish berish yoki ma’muriy-xo‘jalik vazifalarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan lavozimlarni doimiy yoki vaqtincha egallab tursa, yoki bu vazifalarni qo‘mondonlikning maxsus farmoyishi bo‘yicha bajarsa, mansabdor shaxs bo‘lishi mumkin. Ushbu vazifalarni bajarish uchun harbiy xizmatchilarga yuridik ahamiyatga ega harakatlar sodir eta olishi bilan bog‘liq tegishli vakolatlar beriladi.
Harbiy mansabdorlik jinoyatlarining ijrochilari sifatida faqat boshliqlar va mansabdor shaxslar, ishtirokchilari bo‘lib esa, — boshqa shaxslar ham bo‘lishi mumkin.
Harbiy mansabdorlik jinoyatlarining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, uni sodir etishdan kelib chiqadigan ijtimoiy xavfli oqibatlar, ba’zan, aybdor tomonidan bevosita emas, balki xizmat bo‘yicha unga tobe shaxslardan foydalanish, ularga noqonuniy buyruq berish orqali yetkazilishi mumkin. Bunday buyruqni qasddan bergan mansabdor shaxs noqonuniy buyruqni ijro etish natijasida kelib chiqqan oqibatlar uchun javob beradi. Bunday holda uning xatti-harakati shaxsan o‘zi sodir etgani singari mansabdorlik jinoyati sifatida, agar oqibatlarning o‘zi mustaqil jinoyatni tashkil etsa, qilmishlar majmui bilan tavsiflanishi lozim.
Mansabdor shaxsning noto‘g‘ri harakatlari bilan u sodir etgan jinoyat oqibatlari o‘rtasida sababiy bog‘lanish borligi aniqlangan bo‘lishi kerak.
4.2. Hokimiyatni yoki xizmat mavqeyini suiiste’mol qilish — boshliq yoki boshqa mansabdor shaxsning qasddan o‘z xizmat mavqeyidan harbiy xizmat manfaatlariga zid maqsadlarda foydalanishidir.
Hokimiyatni yoki xizmat mavqeyini suiiste’mol qilish mansabdor shaxs tomonidan uning o‘z vakolatlarini buzishida ifodalanishi mumkin, ammo bu harakatlar aybdor zimmasiga xizmat yuzasidan yuklatilgan u yoki bu muayyan huquq va majburiyatlarning buzilishi bilan bog‘liq bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq, barcha hollarda ham shaxs mazkur xatti-harakatlarni, faqat o‘zi egallab turgan xizmat mavqeyiga ko‘ra sodir etgan bo‘lishi va bu xatti-harakatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra xizmat burchiga zid bo‘lishi shart.
Xizmat manfaatlariga xilof ravishda sodir etilgan deb, xizmat zarurati taqozo etmagan, xizmat burchi va mansab majburiyatlarini buzadigan, qonunlar, harbiy nizomlar va qo‘mondonlik buyruqlariga zid bo‘lgan xatti-harakatlar tushunilishi lozim. Bunda xizmat bo‘yicha yuklatilgan majburiyatlarning mansabdor shaxs tomonidan buzilishini, unga berilgan huquqlarning suiiste’mol qilinishini, o‘z faoliyatida qonun talablaridan chetga chiqilishini maqsadga muvofiqlik yoki xizmat zaruriyati tufayli qilingan deb oqlab bo‘lmaydi.
4.3. Hokimiyat yoki xizmat vakolatidan tashqariga chiqish, mansabni suiiste’mol qilishdan farqli o‘laroq, qo‘mondon yoki boshqa mansabdor shaxsning o‘ziga berilgan huquq va vakolatlar doirasidan qasddan, ochiqchasiga chetga chiqadigan harakatlarni sodir etishida ifodalanadi. Hokimiyat yoki xizmat vakolatidan tashqariga chiqish jumlasiga mansabdor shaxs xizmat yuzasidan faqat muayyan, ayni vaqtda mavjud bo‘lmagan hollardagina sodir etishga haqli bo‘lgan yoki yuqori lavozimda turgan yoxud maxsus vakolatli shaxs sodir etishi lozim bo‘lgan harakatlar ham kiradi.
Shaxsning xizmat mavqeyi doirasidan chetga chiqishda aybdorligi masalasini hal etish chog‘ida har doim uning vakolat doirasini aniqlab olish muhimdir. Harbiy mansabdor shaxslarning huquq va vakolatlari qonunlar, ustavlar, nizomlar va qo‘mondonlik buyruqlarida aniq belgilab qo‘yilgan. Ayni paytda shuni e’tiborga olish kerakki, mansabdor shaxs tomonidan qurol va boshqa jismoniy zo‘rlik ishlatilishi, agar bu harakatlar uning tomonidan o‘z xizmat majburiyatlarini bajarishi va xizmat yuzasidan jabrlanuvchiga nisbatan mavjud vakolatlar doirasidan chetga chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan hollardagina hokimiyatni suiiste’mol qilish deb baholanishi mumkin. Jabrlanuvchi aybdorga tobe yoki aybdor hokimiyat vakili bo‘lganligi bois unga qaram bo‘lgan hollarda muayyan vakolatlar mavjud bo‘lishi mumkin. Aks holda shaxsga qarshi jinoyat uchun Jinoyat kodeksining tegishli moddalari bilan javobgarlik yuzaga kelishi mumkin.
4.4. Hokimiyat harakatsizligi — boshliq o‘z harbiy xizmat majburiyatlariga ko‘ra sodir qilishi lozim bo‘lgan harakatlarni qasddan bajarmaganligida ifodalanadi.
Harbiy nizomlar, har bir boshliq o‘ziga berilgan hokimiyatdan harbiy xizmat manfaatlari, unga ishonib topshirilgan qism (bo‘linma)ning jangovar salohiyatini oshirish, tartib va intizomga qat’iy amal qilish yo‘lida to‘liq foydalanishi kerakligini talab etadi. Boshliqning jinoiy harakatsizligi, muayyan sharoitda ijtimoiy xavfli oqibatlarning oldini olish uchun qo‘llashi lozim bo‘lgan choralarni qo‘llamasligi harbiy xizmatga katta ziyon yetkazishi mumkin.
Agar bo‘linma qo‘mondoni o‘ziga tobe shaxs bo‘linma mulkini tashish paytida jangovar o‘qlarni o‘g‘irlab, begona shaxsga sotayotganligini ko‘ra turib, buning oldini olmasa, bu qo‘mondon jinoiy harakatsizlik uchun javobgarlikka tortilishi kerak.
Boshliqning tobe shaxslarga nisbatan ularning noustav harakatlariga barham berish uchun chora ko‘rmasligi ham hokimiyat harakatsizligi deb baholanishi lozim.
Hokimiyat harakatsizligi — qasddan qilinadigan xatti-harakat bo‘lib, u aynan shu bilan xizmatga sovuqqonlik bilan qarashdan farq qiladi. Hokimiyat harakatsizligi hokimiyat vakolatini suiiste’mol qilishdan shunisi bilan farq qiladiki, bu jinoyat boshliq faqat hokimiyat vakolati doirasida va faqat xizmat vazifasiga ko‘ra qilishi shart bo‘lgan harakatni sodir etmasligi shaklida bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham har bir holda bajarilmay qolgan harakatlarni sodir etish mazkur mansabdor shaxsning vakolatiga kirish-kirmasligi va buning uchun unda yetarli imkoniyat bo‘lgan-bo‘lmaganligi aniqlanishi zarur.
4.5. Hokimiyat yoki xizmat mavqeyini suiiste’mol qilish, hokimiyat yoki xizmat vakolatidan chetga chiqish va hokimiyat harakatsizligi — qasddan sodir etiladigan jinoyatlar.
Aybdor mansab mavqeyidan foydalanib, sodir etayotgan harakati (harakatsizligi) harbiy xizmat manfaatlariga zid ekanligini anglaydi va aynan shuni sodir etishni istaydi yoki o‘zining bunday harakatlariga befarq qaraydi.
Aybdorning oqibatlarga — qonunga muvofiq jinoyat tarkibining muqarrar alomati bo‘lgan jiddiy ziyonga munosabati ham qasd, ham ehtiyotsizlik shaklida bo‘lishi mumkin.
Mansabdorlik jinoyatiga xos jinoiy oqibat — jiddiy ziyon bo‘lib, u o‘z xususiyati va ko‘lamiga ko‘ra ko‘p miqdorni tashkil etadi. Jiddiy ziyon Qurolli Kuchlar, alohida xizmatchilar va boshqa shaxslarga yetkazilishi va turlicha, ham moddiy, ham moddiy bo‘lmagan muayyan tusda namoyon bo‘lishi mumkin. Jinoyat tugallangan deb tan olinishi uchun zarar amalda yetkazilgan bo‘lishi shart.
Jiddiy ziyon sifatida, jumladan, sodir etilgan jinoyat tufayli bo‘linmada (qismda) harbiy intizomga putur yetishi, jangovar topshiriqning, o‘q otish mashg‘ulotlarining, ishlarning barbod bo‘lishi harbiy mulkka ziyon yetkazish yoki uni yo‘q qilish, jiddiy moddiy zarar yetkazish, harbiy xizmatchilar va boshqa shaxslarning shaxsiy yoki mulkiy huquqlarining buzilishi kabilar tan olinadi. Jiddiy ziyon tushunchasi o‘z ichiga hokimiyat yoki xizmat vakolati doirasidan chetga chiqish jinoyati uchun xos bo‘lgan jabrlanuvchining hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni ham oladi. Qasddan odam o‘ldirish yoki qasddan badanga og‘ir shikast yetkazish sifatida yetkazilgan zarar hokimiyat yoki xizmat vakolatidan chetga chiqish jinoyati alomatlaridan tashqariga chiqadi va og‘irroq jinoyat sifatida mustaqil tavsiflashni taqozo etadi.
(4.5-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2016-yil 29-iyuldagi 13-sonli qarori tahririda)
4.6. Xizmatga sovuqqonlik bilan qarash — mansabdor shaxsning o‘ziga yuklatilgan majburiyatlarni beparvoligi yoki vijdonan munosabatda bo‘lmasligi oqibatida umuman yoki lozim darajada bajarmasligidan iborat.
Majburiyatlarni lozim darajada bajarmaslik ularning yuzaki, ishtiyoqsiz, e’tiborsizlik bilan, o‘ylamasdan va kerakli g‘ayrat, tashabbussiz bajarilishida namoyon bo‘ladi. Bu ko‘rinishdagi sovuqqonlik harbiy mansabdor shaxsning unga ishonib topshirilgan harbiy mulkka loqayd munosabatda bo‘lishi oqibatida mazkur mulkning nobud bo‘lishi yoki unga shikast yetishi, moddiy boyliklardan foydalanishda hisob-kitob va nazoratning yetarlicha bo‘lmaganligi yoki ularni saqlash yomon tashkil etilganligi sababli talon-toroj yoki kamomad kelib chiqishi, qo‘mondon bo‘linmada harbiy tartib o‘rnatish uchun tegishli chora-tadbirlar ko‘rmaganligi tufayli tobe shaxslar tomonidan intizomning qo‘pol buzilishi yoki qo‘mondonlik bergan topshiriqlarning bajarilishi barbod bo‘lishi kabilarda namoyon bo‘ladi.
Sovuqqonlik mansabdorlik jinoyati bo‘lib, mansabdor shaxs tomonidan bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan harakatlar uning xizmat vakolatiga tegishli bo‘lishini, lavozimi bo‘yicha uning zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar doirasiga kirgan bo‘lishini taqozo etadi.
Mansabdor shaxs u yoki bu majburiyatlarni o‘z xizmat burchi tufayli bajarishi nafaqat shart bo‘lgan, balki uni lozim darajada bajarish mumkin va buning uchun real imkoniyatga ega bo‘lgan holdagina sovuqqonlik uchun javobgarlikka tortilishi mumkin. Agar mansabdor shaxs o‘z xizmat vazifalarini lozim darajada amalga oshirish uchun yetarli imkoniyatga ega bo‘lmagan sharoitga tushib qolgan bo‘lsa, sovuqqonlik uchun javobgarlik istisno etiladi.
5.1. Atrofdagilar uchun katta xavf manbai bo‘lgan qurol-yarog‘, o‘q-dorilar, portlovchi, radioaktiv va boshqa moddalar va buyumlar bilan muomalada bo‘lish qoidalarini buzish — harbiy xizmatchi tomonidan maxsus ehtiyot qoidalariga rioya etmaslikdan iborat. Bu esa, odamlarning o‘limi va ularga shikast yetkazilishiga, harbiy mulkning yo‘q bo‘lishiga, harbiy tadbirlarning barbod bo‘lishi va boshqa og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Atrofdagilar uchun katta xavf manbai bo‘lgan qurol-yarog‘, moddalar va buyumlar bilan muomalada bo‘lish tartibi harbiy nizomlarda va boshqa normativ aktlar (turli xil qurollardan otish kurslari, qo‘llanmalar va nastavleniyelar)da belgilangan bo‘lib, ularda qurol-yarog‘, tegishli modda va buyumlar bilan muomalada bo‘lishda xavfsizlik shartlarini ta’minlovchi qoidalar majmui keltirilgan.
Qoida buzilishi deganda qurol-yarog‘, shuningdek moddalar va buyumlar bilan ishlash chog‘ida belgilangan usullarni bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik, yoxud ular bilan muomalada bo‘lishda harakat ketma-ketligiga rioya qilmaslik, shuningdek ushbu modda va buyumlarni saqlash xavfsizligini ta’minlovchi qoidalarni buzish tushuniladi.
Jinoyat kodeksining 297-moddasida ko‘zda tutilgan jinoyat subyekti — o‘z xizmat mohiyatiga ko‘ra atrofdagilar uchun katta xavf manbai bo‘lgan qurol-yarog‘, moddalar va buyumlardan foydalanayotgan yoki ularni saqlash, tashish va yetkazib berishni ta’minlab beruvchi yoxud ularga daxldor bo‘lgan va ular bilan muomalada bo‘lish qoidalarini buzgan harbiy xizmatchilar bo‘lishi mumkin.
5.1.1. Qurol — tirik kuchni yo‘q qilish uchun maxsus yaratilgan texnik vositadir. Jinoyat kodeksining 297-moddasi dispozitsiyasi faqat o‘qotar qurolni (pistolet, avtomat, granatomyot, artilleriya yoki raketa qurol-yarog‘lari) o‘z ichiga oladi, sovuq qurol bu guruhga kirmaydi. Qurol-yarog‘ zavodda tayyorlangan va harbiy qism u bilan qurollangan bo‘lishi kerak. Qo‘lda yasalgan o‘qotar qurollar Jinoyat kodeksining 297-moddasida ko‘zda tutilgan qurolga kirmaydi. Qurilish, signal, start pistoletlari va tirik kuchni yo‘q qilishga mo‘ljallanmagan boshqa otish vositalari ham bu guruhga kirmaydi.
Yordamchi o‘q-dorilar (masalan, o‘qsiz yoki o‘quv patronlari, ko‘rgazma snaryadlari yoki granatalari va hokazolar) jinoyat predmeti bo‘la olmaydi.
5.1.2. Portlovchi moddalar tashqi ta’sir (urish, yoqish, zarba, o‘z-o‘zidan yonish) oqibatida tez ximik o‘zgarishlarga kiruvchi modda va buyumlar bo‘lib, bu ximik o‘zgarishlar natijasida uloqtirish yoki vayron qilish kuchiga ega bo‘lgan ko‘p miqdorda issiqlik va qizigan gaz paydo bo‘ladi va ajralib chiqadi.
5.1.3. Radioaktiv moddalar — o‘z-o‘zidan parchalanishi va korpuskulyar yoki elektr magnit nurlanishi orqali tirik mavjudotlarga zarar keltirish xususiyatiga ega bo‘lgan moddalardir.
5.2. Jangovor, maxsus yoki transport mashinalaridan belgilangan maqsadda foydalanish Ichki xizmat Nizomi, Yo‘l harakati qoidalari va boshqa huquqiy aktlarda belgilangan tartibga qat’iy rioya qilishni nazarda tutadi.
Jangovor mashinalarga — tanklar, bronetransportyorlar, o‘ziyurar artilleriya va raketa qurilmalari, artilleriya tizimlarini tortishga mo‘ljallangan mashinalar va o‘t ochishni boshqaradigan apparatlar o‘rnatilgan tirkamalar, boshqa o‘ziyurar texnika vositalari kiradi.
Maxsus mashinalar — vazifasiga ko‘ra yoki ustida o‘rnatilgan uskunalarga muvofiq, alohida, maxsus ishlarda foydalaniladigan o‘ziyurar texnika vositalaridir. Har xil muhandislik mashinalari, sanitariya transportlari, ko‘chma ta’mirlash ustaxonalari, laboratoriyalar va hokazolar maxsus mashinalar tarkibiga kiradi.
Transport mashinalariga — shaxsiy tarkibni, qurol-yarog‘ni, o‘q-dorilarni, harbiy-texnika buyumlarini hamda harbiy qismning kundalik xo‘jalik, madaniy-maishiy, tibbiy va boshqa xizmatlarini bajarishga mo‘ljallangan mashinalar taalluqlidir.
5.2.1. Jinoyat kodeksining 298-moddasi nazarda tutgan jinoyatning muqarrar alomati — yo‘l qo‘yilgan qonunbuzarliklar natijasida odamlarning halok bo‘lishi yoki ularga og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish kabi muayyan zararning kelib chiqishidir. Hayot va sog‘liqqa zarar yetkazish ushbu jinoyat tarkibi bilan qamrab olingan va u shaxsga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikni ko‘zda tutuvchi moddalar bilan qo‘shimcha tavsiflashni talab qilmaydi.
“Boshqa oqibatlar”ga ancha miqdordagi moddiy yoki moddiy bo‘lmagan zarar kiradi. Moddiy zarar avtomashina, injener qurilmalari va boshqa binolarni yo‘q qilish yoki shikast yetkazishda, chorva mollarining nobud bo‘lishi va hokazolarda ifodalanishi mumkin. Moddiy bo‘lmagan og‘ir oqibatlar muhim harbiy topshiriqlar, jangovor, harbiy-o‘quv vazifalari yoki boshqa tadbirlarning barbod bo‘lishida ifodalanishi mumkin.
5.2.2. Jangovor, transport va maxsus mashinalarni boshqarish va ulardan foydalanish qoidalarini buzish jinoyatini unga o‘xshash boshqa jinoyatlardan ajratish lozim.
Jinoyat kodeksining 266-moddasida nazarda tutilgan jinoyatdan mazkur jinoyat obyekti, obyektiv tomonining ba’zi alomatlari va subyekti bilan ajralib turadi. Jinoyat kodeksining 298-moddasi bo‘yicha jinoyat obyekti bu Qurolli Kuchlarda o‘rnatilgan va jangovor, maxsus yoki transport mashinalaridan foydalanish yoki ularni boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan harbiy xizmatni o‘tash tartibidir. Jinoyat kodeksining 266-moddasida belgilangan jinoyat esa — transport harakati va undan foydalanish xavfsizligiga tajovuz qiladi. Jinoyat kodeksining 298-moddasida ko‘rsatilgan jinoyat harbiy xizmatchi tomonidan jangovor, maxsus yoki transport mashinasida sodir etiladi. Agar harbiy xizmatchi jangovor, maxsus yoki transport bo‘lmagan mashinada va harbiy xizmatchi bo‘lmagan shaxs esa, jangovor, maxsus yoki transport mashinada boshqarish qoidalarini buzsa, bu harakat Jinoyat kodeksining 266-moddasi tarkibi alomatlariga to‘g‘ri keladi.
Agar transport vositalarining texnik holati yoki ulardan foydalanishga mas’ul shaxs texnik jihatdan nosoz bo‘lgan jangovor, maxsus yoki transport mashinalarni foydalanish uchun chiqarib yuborsa va bu Jinoyat kodeksining 262-moddasida nazarda tutilgan oqibatlarni keltirib chiqarsa, bu holat Jinoyat kodeksining 262-moddasi bilan tavsiflashni talab qilmaydi, chunki ushbu qilmish Jinoyat kodeksining 298-moddasi dispozitsiyasi bilan qamrab olingan.
Jinoyat kodeksining 298-moddasi jangovor, maxsus yoki transport mashinalarini boshqarish va ulardan foydalanish qoidalarini buzish natijasida kelib chiqqan barcha oqibatlarni, jumladan, bir necha odamlarning halok bo‘lishini ham nazarda tutadi. Shuning uchun bir necha odamlarning o‘limiga olib kelganlik alomati mavjudligining o‘zi qilmishni Jinoyat kodeksining 262-moddasi bilan tavsiflash uchun asos bo‘lmaydi.
Boshqarish qoidalarini buzgan shaxs tomonidan ayni paytda jabrlanuvchiga yordam ko‘rsatmaslik Jinoyat kodeksining 298-moddasi dispozitsiyasi doirasidan tashqariga chiqadi va Jinoyat kodeksining 117-moddasi bilan qo‘shimcha tavsiflashni talab qiladi.
5.2.3. Jinoyatning subyekti — jangovor, maxsus yoki transport mashinasidan foydalanish uchun mas’ul bo‘lgan yoki uni bevosita boshqaradigan harbiy xizmatchi bo‘ladi. Qoidabuzarni boshqarish qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikka tortishda uning shtat bo‘yicha haydovchi bo‘lish-bo‘lmasligining va mashinani boshqara olish-olmasligining ahamiyati yo‘q. Instruktor nazorati ostida o‘quv mashinasida boshqarishni o‘rganayotgan harbiy xizmatchini Jinoyat kodeksining 298-moddasida nazarda tutilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortib bo‘lmaydi. Bunday holda harakat xavfsizligini ta’minlash instruktorga yuklatilgan bo‘lib, aynan u boshqarish qoidalarini buzganlik uchun javobgardir.
5.3. Uchish yoki uchishga tayyorgarlik ko‘rish qoidalarini buzish harbiy texnikadan foydalanish tartibiga qarshi jinoyatlar tarkibiga kiradi.
Mazkur jinoyatning obyekti — Qurolli Kuchlarda o‘rnatilgan uchish va uchishga tayyorgarlik ko‘rish tartibidir. Shuning uchun ham ushbu jinoyat uchun javobgarlik, faqat uchish apparatini havoda boshqarish vaqtida yoki ko‘tarilish-qo‘nish yo‘lagidagi harakat chog‘ida — ko‘tarilish yoki qo‘ngandan so‘ng dvigatel to‘xtashigacha bo‘lgan vaqtda — uchish apparatini boshqarish qoidalarini buzish, shuningdek, mashinani va ekipajni uchish oldidan tayyorlash qoidalarini buzgandagina yuzaga kelishi mumkin. Mashinaning havoga ko‘tarilishi yoki qo‘nishi bilan bog‘liq bo‘lmagan hodisalar ushbu modda bilan javobgarlikka tortishga asos bo‘la olmaydi va boshqa jinoyat tarkibini tashkil etishi mumkin.
Uchish apparatlariga Qurolli Kuchlarga tegishli bo‘lgan samolyotlar va vertolyotlar, shuningdek, uchuvchisiz uchadigan samolyotlar va planerlar kiradi.
5.3.1. Jinoyat kodeksining 299-moddasi halokat yoki boshqa og‘ir oqibatlarga olib kelgan hodisalar uchun javobgarlikni nazar tutadi.
Halokat deganda harakatlanayotgan uchish apparatining unda uchayotgan ekipaj a’zolaridan, ko‘chirilayotgan bo‘linma shaxsiy tarkibidan yoki havo kemasida bo‘lgan boshqa shaxslardan birortasining halok bo‘lishiga sabab bo‘lgan buzilishi yoki shikastlanishi tushuniladi.
uchish apparatining erga qulab tushishi yoki majburan qo‘nishi natijasida erdagi odamlarning halok bo‘lishi yoki ularning badaniga og‘ir shikast yetkazilishi;
avariya, ya’ni samolyotga uning to‘la yaroqsiz holga kelishiga sabab bo‘lgan darajada shikast yetkazilishi;
mashinalarning ularni ta’mirlash uchun anchagina moddiy xarajatlar talab qiladigan darajada buzilishi;
havo kemasining halokati, qulashi yoki majburan qo‘nishi chog‘ida davlat, shuningdek, harbiy mulkning yoki shaxsiy mulkning nobud bo‘lishi yoki ularga katta miqdorda zarar yetkazilishi.
5.3.2. Uchish qoidalarini buzish kemani boshqarishda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar, belgilangan mo‘ljal yoki yo‘l boshqaruvining yo‘qotilishi, sho‘ng‘ish holatidan chiqishda kechikish, qo‘nish joyiga yetib kelmasdan yoki u erdan o‘tib ketib qo‘nish, shassini to‘liq tushirmasdan erga qo‘nish, qo‘nayotganda pasayish tezligini oshirish va hokazolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Uchishga tayyorgarlik ko‘rish qoidalarini buzish ekipaj a’zolarini uchishga tayyorlash va ruxsat berish qoidalarini bajarmaslik yoki mashinaning o‘zini uchishga tayyorlash qoidalariga rioya qilmaslik bilan bog‘liqdir (bemor uchuvchining uchishi, meditsina ko‘rigidan o‘tmaslik, mashinani texnik nosozliklar bilan uchishga chiqarish va hokazolar).
Jinoyat tarkibi uchun xos muqarrar alomat — yo‘l qo‘yilgan qoidabuzarlik bilan uning oqibatlari o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishning mavjudligidir.
5.3.3. Jinoyat kodeksining 299-moddasida nazarda tutilgan jinoyatning subyekti — zimmasiga uchish yoki uchishga tayyorgarlik ko‘rishni ta’minlashga oid maxsus vazifa yuklatilgan harbiy xizmatchilar bo‘lishlari mumkin. Uchish rahbari, havo kemasining qo‘mondoni, uchuvchi, bort muhandisi, shturman va boshqalar ham javobgarlikka tortilishlari mumkin.
5.4. Harbiy mulkni behuda sarflash, yo‘qotish yoki ishdan chiqarish jinoyatining obyekti — harbiy nizomlar, farmoyishlar, yo‘riqnomalar va buyruqlarda qayd etilgan harbiy mulkdan foydalanish va uni asrab avaylash tartibidir. Bu tartibga rioya qilish qurol-yarog‘larning, jangovar va boshqa texnikadan, anjomlar, kiyim-kechak va boshqa mulkdan to‘g‘ri foydalanish va ularni ehtiyot qilishni ta’minlaydi.
Harbiy mulk harbiy xizmatchilarga shaxsiy ehtiyoj yoki xizmatda foydalanishi uchun beriladi. Shaxsiy ehtiyoj uchun foydalanishga faqat kiyim-kechaklar va anjomlar, xizmatda foydalanish uchun esa — qurol, o‘q-dori, harakatlanish vositalari va hokazolar beriladi.
5.4.1. Jinoyat kodeksining 295-moddasi 1-qismi muddatli harbiy xizmatni o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga shaxsiy foydalanishga berilgan harbiy anjomlarni behuda sarflaganlik uchun javobgarlikni ko‘zda tutadi.
Kiyim-kechak va anjomlar ofitserlar tarkibida bo‘lgan shaxslarga, praporshiklarga, michmanlarga va harbiy xizmatni kontrakt (shartnoma) asosida o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga shaxsiy mulk sifatida beriladi. Shuning uchun ham bu shaxslar tomonidan ushbu ashyolarning kimgadir berib yuborilishi, yo‘qotilishi yoki ularga shikast yetkazilishi uchun javobgarlik ko‘zda tutilmagan.
Muddatli xizmatni o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga, ofitserlarga, praporshiklarga va harbiy xizmatni kontrakt (shartnoma) asosida o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga inventar sifatida berilgan anjomlar harbiy qismning mulki hisoblanadi. Ularning birovlarga o‘tkazilishi behuda sarflash jinoyatining emas, davlat mulkini talon-toroj qilish jinoyatining tarkibini tashkil qiladi.
5.4.2. Jinoyat kodeksining 295-moddasidan farqli o‘laroq, kodeksning 296-moddasida nafaqat shaxsiy yoki xizmatda foydalanish uchun berilgan anjomlarni, balki har qanday harbiy mulkni asrash tartibi nazarda tutilgan. Qurol-yarog‘, o‘q-dorilar, harakatlanish vositalari va boshqa harbiy mulklar davlat mulki bo‘lib, shuning uchun ham ularni qasddan nobud qilgan yoki ularga shikast yetkazgan aybdor bir paytning o‘zida davlat mulkiga ham tajovuz qiladi.
Behuda sarflash kiyim-kechak va anjomlarni sotish, garovga qo‘yish yoki boshqa shaxsga foydalanish uchun berishda ifodalanadi. Behuda sarflashning muqarrar belgisi — shaxsiy foydalanish uchun berilgan kiyim-kechak yoki anjomlarning harbiy xizmatchi egaligidan chiqib, o‘zga shaxsning noqonuniy egaligiga o‘tishidir.
Behuda sarflangan harbiy mulk doimo davlat mulki bo‘lib qolganligi uchun, har qanday vaziyatda u noqonuniy egalikdan tortib olinadi va, agar uning qaytarilishining iloji bo‘lmasa, uning qiymati bir necha karra miqdorida aybdordan undiriladi.
Subyektiv tomondan behuda sarflash aybning to‘g‘ri qasd shaklida sodir etiladi. Aybdor o‘ziga shaxsiy foydalanish uchun berilgan buyumni sotayotganini, birovga foydalanish yoki garovga berayotganini anglaydi va buni xohlaydi.
Kiyim-kechak yoki anjomlarni yo‘qotish yoki ularni ishdan chiqarish, shuningdek, aybning ehtiyotsizlik shakli — jinoiy o‘z-o‘ziga ishonish yoki jinoiy beparvolik bilan sodir etiladi.
5.4.3. Harbiy mulkni nobud qilish yoki unga shikast yetkazishning atrofdagilar uchun xavfli usulda sodir etilishi (yoqish yoki cho‘ktirib yuborish va hokazolar) Jinoyat kodeksining 296-moddasi bilan qamrab olinadi va kodeksning 173-moddasi bilan qo‘shimcha tavsiflashni talab etmaydi.
Harbiy mulkni qasddan nobud qilish yoki unga shikast yetkazish ba’zida shikastlangan mulkning qandaydir qismini o‘g‘irlash bilan birga sodir etiladi. Mazkur harakatlar mulkni qasddan nobud qilish yoki unga shikast yetkazish va davlat mulkini o‘g‘irlash sifatida jinoyatlar majmui bilan tavsiflanishi lozim.
Jinoyat kodeksining 296-moddasida ko‘rsatilgan jinoyat to‘g‘ri yoki egri qasd shaklida sodir etiladi. Bunday paytda aybdor shaxs mulkni nobud qilish yoki unga shikast yetkazishni maqsad qilib qo‘yadi yoki bunday oqibatlarning kelib chiqishiga, bila-turib, yo‘l qo‘yadi. Aybdor boshqa biror mulkni emas, balki aynan harbiy mulkni nobud qilayotganini yoki unga shikast yetkazayotganini anglaydi.
Agar shaxs o‘z harakati bilan harbiy mulkni yo‘q qilayapman deb o‘ylasayu, haqiqatda esa mulk harbiy bo‘lmasa, qilmish harbiy mulkni nobud qilishga suiqasd deb baholanishi lozim.
Jinoyatning haqiqiy sababini (motivini) aniqlash katta ahamiyatga ega. Agar harbiy mulkni nobud qilish yoki unga shikast yetkazish )O‘zbekiston Respublikasiga ziyon yetkazish maqsadida sodir etilgan bo‘lsa, bunday harakatlar davlatga qarshi jinoyat — diversiya (Jinoyat kodeksining 161-moddasi)ni tashkil etadi.
6. Sudlar jazo tayinlashda alohida yondashuv to‘g‘risidagi qonun talabiga qat’iy rioya qilishlari, uni har doim sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatidan, harbiy xizmatchining shaxsi hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlardan kelib chiqqan holda qo‘llashlari shart.
Sudlarga tushuntirilsinki, sudlanuvchiga jazo turini tayinlash paytida uni hukm chiqarilgunga qadar belgilangan tartibda harbiy xizmatdan bo‘shatilganligini va shaxsini hisobga olib, unga nisbatan JKning 46-moddasida ko‘rsatilgan axloq tuzatish ishlari jazosini qo‘llash huquqiga ega.
Uch yildan ortiq bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish turidagi jazoni tayinlash paytida, sud ishning holatlari va sudlanganning shaxsini inobatga olib, muddatli xizmat harbiy xizmatchilariga intizomiy qismga yuborish, JK ning 47-moddasida ko‘rsatilgan harbiy xizmatchilarga esa, ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyat yoki og‘ir oqibatlarni keltirib chiqarmagan ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat uchun xizmat bo‘yicha cheklash jazolarini qo‘llash huquqiga ega.
Harbiy yoki maxsus unvonga ega bo‘lgan shaxslarni og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyat uchun sudlash chog‘ida, sud har doim Jinoyat kodeksining 52-moddasiga asosan ularni bunday unvondan mahrum qilish masalasini muhokama qilishi shart.
7. O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik to‘g‘risidagi qonunlarning sudlar tomonidan to‘g‘ri va aniq qo‘llanilishi ustidan nazoratni kuchaytirsinlar, ushbu masala yuzasidan sud amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirib borsinlar va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish chorasini ko‘rsinlar.