ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ (БХМС № 2) «АСОСИЙ ХЎЖАЛИК ФАОЛИЯТИДАН ТУШГАН ДАРОМАДЛАР»
Мазкур Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (БҲМС) «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига асосан ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия ҳисобини норматив тартибга солиш элементи бўлиб ҳисобланади.
Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос доирасида даромадлар ҳисобот даврида хусусий капитал эгалари томонидан қўйилма билан боғлиқ кўпайишдан ташқари хусусий капитални кўпайишига олиб келадиган активларнинг кўпайиши ёки мажбуриятларнинг камайиши кўринишидаги ҳисобот даврида иқтисодий нафнинг кўпайиши сифатида аниқланади.
Мазкур стандартда даромад деганда хўжалик юритувчи субъектнинг одатий фаолияти давомида олинган даромадлар, шу жумладан маҳсулот реализациясидан (ишларни бажариш ва хизмат кўрсатиш) даромадлар, олинган фоизлар, дивидендлар, роялтилар ва бошқалар тушунилади.
Мазкур стандартнинг мақсади хўжалик юритувчи субъектнинг асосий хўжалик фаолиятидан даромадларини ва уларни ҳисобга олиш тартибини белгилаш ҳисобланади.
Асосий хўжалик фаолиятидан даромадларни ҳисобга олишда асосий масала бўлиб даромадни тан олиш вақтини аниқлаш ҳисобланади. Асосий хўжалик фаолиятидан даромад хўжалик юритувчи субъектга келгусида иқтисодий наф тушиши эҳтимоли бўлган пайтда, шунингдек бу нафни ишончли ва аниқ ўлчаш мумкин бўлганда акс эттирилади. Бу стандарт мазкур мезонлар бўйича талаблар бажариладиган ва бинобарин, асосий хўжалик фаолиятидан тушадиган даромад эътироф этиладиган вазиятни белгилаб беради. Шунингдек у мазкур мезонларни қўлланиш юзасидан амалий кўрсатмалар беради.
1. Мазкур стандарт хўжалик фаолиятининг қуйидаги соҳаларидан олинган даромадларни ҳисобга олишда қўлланилади:
1.2. Фоизлар, роялтилар ва бошқа даромадлар олишга имкон берадиган активларни фойдаланиш учун бошқа хўжалик юритувчи субъектга бериш.
2. Товарларга хўжалик юритувчи субъектлар сотиш мақсадида ишлаб чиқарган ва қайта сотиш учун харид қилинган товарлар ёки қайта сотиш мақсадида сақланаётган бошқа активлар киради.
3. Хизмат кўрсатиш одатда субъектнинг шартномада белгилаб қўйилган шартларни келишилган давр давомида бажаришни ўз ичига олади. Хизматлар бир ёки бир неча давр давомида бажарилиши мумкин. Хизмат кўрсатиш бўйича айрим битимлар пудрат қурилиши билан бевосита боғлиқ бўлади, масалан, архитекторлар ва лойиҳа бошқарувчилари хизматига доир битимлар «Пудрат қурилиши» стандарти талабларига мувофиқ кўриб чиқилади.
4. Хўжалик юритувчи субъектнинг активларидан бошқа хўжалик юритувчи субъектлар томонидан фойдаланиш қуйидаги кўринишдаги даромадларга олиб келади:
4.1. Пул маблағлари ёки пул эквивалентлари ёхуд хўжалик юритувчи субъектга қарашли бўлган суммалардан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ сифатида намоён бўладиган фоизлар;
4.2. Хўжалик юритувчи субъектнинг узоқ муддатли активларидан масалан, патентлар, савдо маркалари, муаллифлик ҳуқуқлари ва компьютер дастурларидан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ сифатида намоён бўладиган роялтилар;
4.3. Иштирокчилар (таъсисчилар) ўртасида уларнинг хусусий капиталдаги улушига мутаносиб равишда фойдани тақсимлашдан бошқа даромадлар.
5.4. Молиявий активлар ва молиявий мажбуриятлар жорий қийматидаги ўзгаришлар ёки улар сотилган ҳолатларга;
6.1. Асосий хўжалик фаолиятидан даромадлар — хўжалик юритувчи субъектнинг одатдаги фаолияти даври давомида вужудга келадиган хусусий капитални кўпайишига олиб келадиган тушум, бундан мулк эгаларининг хусусий капиталга бадали билан боғлиқ бўлган кўпайишлар мустасно.
6.2. Жорий нархлардаги қиймат — бу актив реализация қилиниши ёки мажбурият тўланиши мумкин бўлган сумма.
7. Асосий хўжалик фаолиятидан даромад хўжалик юритувчи субъектнинг счётига фақат ялпи тушумлардан олинган ёки олиниши керак бўлган тушумлардан иборат. Учинчи шахслар номидан ундириладиган, хўжалик юритувчи субъектга тушадиган ва хусусий капитал кўпайишига олиб келмайдиган билвосита солиқлар сингари суммалар асосий хўжалик фаолияти даромадига киритилмайди. Воситачилик фаолиятида ялпи тушумлар асосий хўжалик фаолиятдан даромад ҳисобланмайди. Бундай ҳолларда воситачилик мукофотлари даромад ҳисобланади.
8. Асосий хўжалик фаолиятидан даромад жорий нархларда олинган ёки олиниши керак бўлган тушум (тўлов) қиймати бўйича баҳоланади.
9. Кўпчилик ҳолларда тушум пул маблағи ёки унинг эквивалентлари шаклида бўлади. Даромад суммаси — бу олинган ёки олиниши керак бўлган пул маблағи ёки пул эквивалентларидан иборат. Бироқ пул маблағлари ёки пул эквивалентлари тушуми кечиктирилган бўлса, у ҳолда жорий нархдаги наф қиймати олинган ёки олиниши керак бўлган қиймат пул маблағининг номинал миқдоридан кам бўлиши мумкин. Масалан, хўжалик юритувчи субъект харидорга фоизсиз кредит бериши ёки харидор томонидан сотилган товарга ҳақ сифатида берилган векселни бозор нархидан камроқ фоиз ставкаси бўйича акцептлаши мумкин. Битимлар натижасида молиявий операцияларни ўтказишда тўланган маблағнинг жорий нархдаги қиймати вақтинчалик фоиз ставкасини қўлланиб, бўлажак барча тушумларни дисконтлаш йўли билан аниқланади. Вақтинчалик фоиз ставкаси қуйидаги тушунчалардан бири билан аниқ белгиланади:
9.2. Товарларни сотиш ёки хизмат кўрсатиш жорий нархига молиявий воситанинг номинал қийматини дисконтлайдиган фоиз ставкаси.
Жорий нархлардаги қиймат билан тўловнинг номинал қиймати ўртасидаги фарқ мазкур БҲМСнинг 20 ва 21-бандларига мувофиқ фоизлар бўйича даромад сифатида тан олинади.
10. Агар товар қиймати тенг бўлган ёки ўхшаш товарга алмаштирилса, бундай алмаштириш даромад келтирмайдиган битим ҳисобланади. Бошқа товарлар ёки хизматларга алмаштириш тарзида товарлар сотилса ёки хизмат кўрсатилса, яъни бартер, даромад келтирадиган битим сифатида қаралади. Асосий хўжалик фаолиятидан даромад жорий нархларда олинган товарлар ёки хизматлар қийматини ўтказилган пул маблағи ёки пул эквивалентлар суммасига тузатилгани бўйича ўлчанади. Агар олинган товарлар ва кўрсатилган хизматлар қийматини жорий нархларда аниқ ўлчаш имкони бўлмаса, асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромад юклаб жўнатилган товарлар ёки хизматлар қийматини ўтказилган пул маблағи ёки пул эквивалентлар суммасига тузатилгани бўйича баҳоланади.
11. Мазкур стандартда ҳар бир алоҳида битимга тан олиш мезонлари қўлланилади. Муайян ҳолатларда бир битимнинг алоҳида элементларига тан олишнинг мезонларини қўлланиш зарур. Масалан, маҳсулотни реализация нархи сотишдан сўнгги хизмат кўрсатиш учун муайян қийматни ўз ичига оладиган бўлса, унда бу қиймат кечиктирилади ва хизмат кўрсатилган давр давомида асосий хўжалик фаолиятидан даромад сифатида тан олинади. Аксинча, битимлар бир бутун битимнинг туркумлари деб қаралганда натижалари ҳақиқий бўлиши билан боғлиқ бўлган икки ёки ундан ортиқ битимларга тан олиш мезонлари қўлланилади.
12.1. Хўжалик юритувчи субъект товарларга эгалик қилишнинг хатарлари ва афзалликларининг салмоқли қисмини харидорга топширганда;
12.2. Хўжалик юритувчи субъект одатда мулкка эгалик қилиш билан боғлиқ бўлган даражадаги раҳбарлик давомийлигини ҳам, сотилган товарларни назорат қилиш самарадорлигини ҳам сақлаб қолмаганда;
12.5. Битим билан боғлиқ қабул қилинган ёки кутилаётган харажатларни юқори даражадаги ишончлилик билан баҳолаш мумкин бўлганда .
13. Асосий хўжалик фаолиятидан даромад фақат операция билан боғлиқ бўлган иқтисодий наф хўжалик юритувчи субъект томонидан олинадиган тақдирдагина тан олинади. Даромадга киритилган суммани ундириш хусусида ноаниқлик вужудга келган тақдирда қайтарилмаган сумма ёки олиш мумкин бўлмаган сумма дастлаб тан олинган даромад миқдорининг ўзгартирилиши сифатида эмас, балки харажат сифатида тан олинади.
14. Хизмат кўрсатиш (ишларни бажариш) ни ўз ичига оладиган битим натижаси аниқ белгилаш мумкин бўлса, битим билан боғлиқ даромад йиллик молиявий ҳисобот тузиш вақтида битимнинг бажарилиши босқичига қараб тан олинади. Битим натижаси эса қуйидаги шартларни бажариш бўйича аниқ белгиланиши мумкин:
14.3. Битимнинг тугалланиш босқичи бухгалтерия баланси ҳисобот санасигача юқори даражадаги ишончлилик билан баҳоланади;
14.4. Битимни бажаришда амалга оширилган харажатлар ва уни тугаллаш бўйича харажатлар юқори даражадаги ишончлилик билан баҳоланиши мумкин бўлганда.
15. Битимнинг тугалланиш босқичига қараб даромадларнинг тан олиш кўпинча битим неча фоиз бажарилиши нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Бу усул бўйича даромадлар хизматлар кўрсатилган ҳисобот даврида тан олинади. Шу асосда даромадларнинг тан олиниши бажарилган ишлар ҳажми ва ҳисобот даври давомида фаолият натижалари хусусида фойдали ахборот олишни таъминлайди.
16. Хизмат кўрсатиш (ишларни бажариш) дан даромад фақат шу операция билан боғлиқ бўлган иқтисодий самара хўжалик юритувчи субъектга келиб тушиш эҳтимоли мавжуд бўлганда тан олинади. Даромадга киритилган суммани ундириш хусусида ноаниқлик вужудга келган тақдирда қайтарилмаган сумма ёки олиш мумкин бўлмаган сумма дастлаб тан олинган даромад миқдорининг ўзгартирилиши сифатида эмас, балки харажат сифатида тан олинади.
17. Хўжалик юритувчи субъект қуйидаги бандлар бўйича битимда иштирок этувчи бошқа шахслар билан келишувга эришгандан сўнг ишончли тарзда баҳолаши мумкин бўлади:
17.1. Томонларнинг хизмат кўрсатиши ва қабул қилиши хусусида даъво қилиш кучига эга бўлган ҳуқуқлари;
Хўжалик юритувчи субъект учун молиявий режалаштириш ва ҳисоботнинг самарали ички тизими ҳам бўлиши зарур. Хўжалик юритувчи субъект хизмат кўрсатиш (ишларни бажариш) борасида даромад баҳоларини қайта кўриб чиқади ва зарур бўлса, унга тузатиш киритади.
18. Битимнинг тугалланиш босқичи турли усуллар билан аниқланиши мумкин. Хўжалик юритувчи субъект кўрсатилган хизматларни юқори даражадаги ишончлилик билан ўлчайдиган усулдан фойдаланади. Битим табиатига кўра қуйидаги усуллар мавжуд:
18.2. Хизмат кўрсатишнинг муайян вақтига келганда битим бўйича хизматнинг тўла ҳажмига нисбатан фоизини аниқлаш усули;
18.3. Битим бўйича баҳоланган умумий харажатларга нисбатан шу санагача қилинган харажатларнинг фоизини аниқлаш усули. Шу санагача қилинган харажатларга мазкур санагача бажарилган ишларни акс эттирадиган харажатлар киради. Битим бўйича баҳоланган умумий харажатларга эса бажарилган ёки бажарилиши керак бўлган хизматларни акс эттирувчи харажатлар киритилади.
19. Агар хизмат кўрсатиш (ишларни бажариш) бўйича битимнинг натижаларини юқори даражадаги ишончлилик билан баҳолаш имкони бўлмаса, у холда даромад фақат қопланадиган амалга оширилган харажатлар суммасида тан олинади. Агар битим натижаларини юқори даражадаги ишончлилик билан баҳолаш имкони бўлмаса ва қилинган харажатларнинг қопланмаслиги эҳтимоли бўлса, даромадлар тан олинмайди.
20. Фоизлар, роялтилар ва бошқа даромадлар келтирувчи активларни бошқа хўжалик юритувчи субъектларга фойдаланишга бериш натижасида олинган даромадлар қуйидаги ҳолларда мазкур БҲМСнинг 21-бандида кўрсатилган асосда тан олиниши лозим:
21.1. Активдан олинадиган ҳақиқий даромадни ҳисобга оладиган вақтинчалик нисбат асосида фоиз тан олинади;
22. Даромад фақат операция билан боғлиқ бўлган иқтисодий наф хўжалик юритувчи субъект томонидан олинадиган тақдирдагина тан олинади. Бироқ, даромадга киритилган суммани ундириш хусусида ноаниқлик вужудга келган тақдирда қайтарилмаган сумма ёки олиш мумкин бўлмаган сумма дастлаб тан олинган даромад миқдорининг ўзгартирилиши сифатида эмас, балки харажат сифатида тан олинади.
23.1. Даромадни тан олиш учун қабул қилинган ҳисоб сиёсати, шу жумладан хизмат кўрсатишни ўз ичига олган битимларнинг тугалланиш босқичларини белгилаш учун қабул қилинган усуллар;
23.2. Даромаднинг ҳисобот даври давомида акс эттирилган ҳар бир муҳим тоифаси суммаси, шу жумладан қуйидагилардан олинган даромадлар:
23.3. Даромаднинг ҳар бир муҳим тоифасига киритилган товарлар ёки хизматларни айирбошлашдан олинган даромад миқдори.
Мазкур илова кўргазмали тавсифга эга ва стандартнинг қисми ҳисобланмайди. Илованинг мақсади бўлиб турли тижорат вазиятларида тушунтиришлар тайёрлашга ёрдам бериш учун стандартни қўллашни кўрсатиш ҳисобланади. Мисолларда битимнинг алоҳида томонларига эътибор берилган, лекин улар даромадни тан олинишига таъсир этишга тааллуқли бўлган барча омилларнинг тўлиқ муҳокамаси бўлмайди. Мисолларда даромадлар суммаси аниқ белгиланганлиги назарда тутилади, хўжалик юритувчи субъект томонидан олинадиган иқтисодий фойда ва харажатлар ҳамда кутилаётган харажатлар аниқ ҳисобланиши мумкин. Мисоллар мазкур стандартни ўзгартирмайди ва унинг чегарасидан чиқмайди.
1. Товарни етказиб берилиши кечиктирилаётган битим, етказиб бериш муддати харидорнинг илтимосига кўра узайтирилганда, бунда харидор мулкка эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўлади ва счетлар бўйича мажбуриятни қабул қилади.
Даромад товарларни ўз вақтида етказиб бериш учун фақат сотиб олиш ёки ишлаб чиқаришга интилишнинг мавжудлигида тан олинмайди.
Даромад одатда харидор жўнатилган товарларни қабул қилганда, шунингдек уларни ўрнатиш ва техник назорат тугалланганда тан олинади. Бироқ, даромад товарларни харидор томонидан қабул қилиниши билан дарҳол тан олинади, агарда:
— ўрнатиш жараёни моҳиятан оддий, масалан, заводда текширилган телеприёмникни ўрнатишда уни фақат қутидан олиш ва антеннага ҳамда электр тармоғига улаш талаб қилинади холос;
— кўздан кечириш фақат шартнома баҳоларини узил-кесил белгилаш мақсадидагина амалга оширилади, масалан, темир рудаси ва шакарни юклаб жўнатиш ва ҳ.к.
Агар товарларни қайтаришга оид ноаниқлик мавжуд бўлса, даромад жўнатилган товарларни харидор томонидан расмий қабул қилиб олинганда ёки товарлар етказиб берилган ва рад этиш муддати тугаганида тан олинади.
2.3. Консигнацион сотиш, унга мувофиқ олувчи (харидор) юкни жўнатувчи (сотувчи) номидан товарни сотиш мажбуриятини ўз зиммасига олади.
Даромад етказиб бериш амалга оширилганда ёки сотувчи ёхуд унинг вакили томонидан пул маблағлари олинганда тан олинади.
3. Тўловни кечиктириш шарти билан сотиш, унга мувофиқ харидор томонидан қисман тўлаш йўли билан узил-кесил ҳисоб-китоб қилингандагина товарлар етказиб берилади.
Бундай сотув шартида даромад товарлар етказиб берилгандан сўнг тан олинади. Бироқ, бундай сотув катта ҳажмда бажарилиши шароитининг мавжудлигида, даромад олдиндан тўлов суммаларининг сезиларли қисми келиб тушганида ва омборхонадаги мавжуд товарлар захира қилинган ҳамда харидорга етказиб беришга тайёр эканлиги шарти билан тан олиниши мумкин.
4. Мазкур пайтда мавжуд бўлмаган товарларни етказиб бериш учун олдиндан ҳақ тўланган (ёки қисман тўланган) буюртмалар. Масалан, товарлар ҳали ишлаб чиқарилмаган ёки мижозга учинчи шахс орқали етказиб берилади.
5. Сотиш ва қайта сотиб олиш бўйича келишувлар (своп битимларидан ташқари), унга мувофиқ сотувчи ўша товарни кейинроқ муддатда қайта сотиб олишга рози бўлади ёки сотувчи опцион қолган (қайта сотиб олишга) эга бўлади ёхуд харидор сотувчи томонидан товарни қайта сотиб олишни талаб қиладиган опцион путга эга бўлади.
Даромад, сотувчи томонидан харидорга эгалик қилиш рискини ва рағбатлантиришларни берганлигини аниқлаш учун келишув шартларини таҳлил қилиш орқали тан олинади ва шундан сўнг даромад сифатида тан олинади. Мулкка эгалик қилишнинг юридик ҳуқуқи бериб юборилганига қарамай, сотувчида эгалик қилиш риски ва рағбатлантиришлар сақланиб қолган ҳолларда, битим молиявий шартнома деб ҳисобланади ва даромад олишга олиб келмайди.
Бундай сотувлардан даромад одатда эгалик қилиш таваккалчилиги ва манфаатдорлиги бериб юборилганда тан олинади. Лекин, харидор вакил сифатида фаолият кўрсатса, сотув консигнацион сотув сифатида қаралади.
Мавжуд нашрлар ҳар бир даврда ўзининг нархини сақлаб қолса, даромад ушбу нашрларни жўнатилган давр мобайнида тўғри чизиқли усул асосида тан олинади. Агар нашрлар турли ҳисобот даврида турли нархларда бўлса, унда даромад жўнатилган нашрлар қийматини сотилиш нархининг умумий суммасига киритилган товарлар барча бирлигининг умумий баҳоланган қийматига нисбати бўйича тан олинади.
8. Бўлиб-бўлиб тўлаш шарти билан сотиш. Бунда товарларнинг қиймати бўлиб-бўлиб тўланадиган тўловлар билан тўланади.
Сотиш нархига тааллуқли бўлган даромадлар, фоизлардан ташқари сотиш санасида тан олинади. Сотиш нархи киритилган фоиз ставкаси бўйича олиниши керак бўлган тўловларни дисконтлаш асосида аниқланади. Фоизлар эса киритилган фоиз ставкасини ҳисобга олувчи вақтга доир мутаносиблик асосида уларнинг олинишига қараб даромад сифатида тан олинади.
Даромад одатда мулкка эгалик қилиш юридик ҳуқуқи харидорга ўтганда тан олинади. Лекин, баъзи ҳолларда юридик қоидаларга мувофиқ мулкдаги улушли фоиз харидорга мулкка бўлган юридик ҳуқуқ ўтгунга қадар берилиши мумкин ва шунинг учун эгалик қилиш таваккалчилиги ва манфаатдорлиги ҳам шу жараёнда берилади. Бундай ҳолларда сотувчи томонидан шартномани тугаллаш бўйича кўп ҳаракатлар қўллаш керак эмаслиги шарти билан даромадни тан олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар қандай ҳолда ҳам, сотувчи мулкка эгалик қилиш улуши ва/ёки юридик ҳуқуқини берганидан кейин ҳар қандай хатти-ҳаракатлар қўллашга мажбур бўлса, даромад ушбу ҳаракатлар содир этиб бўлингандан сўнг тан олинади. Бунга қурилиши тугалланмаган бино ёки ҳар қандай бошқа иншоот мисол бўла олади.
Баъзи ҳолларда кўчмас мулк сотувчининг иштирок этиши шарти билан ҳамда таваккалчилик ва манфаатдорлик берилмаган ҳолда сотилиши мумкин. Масалан, опцион пут ва кол (сотиб олиш ва сотиш) келишувини ўз ичига олган сотиш ва қайта сотиб олиш тўғрисидаги келишув ҳамда сотувчи маълум муддат давомида мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини кафолатлайдиган ёки харидорнинг қўшган сармоясини маълум муддат мобайнида даромадли бўлишини кафолатлайдиган келишувлар. Бундай ҳолларда сотувчининг давом этаётган иштирокининг моҳияти ва даражаси битимни қандай ҳисобга олишни белгилайди. Уни сотиш сифатида ёки молиялаш, лизинг сифатида ёхуд фойдани тақсимлаш тўғрисидаги ҳар қандай бошқа келишув сифатида ҳисобга олиш мумкин. Агар битим сотиш сифатида ҳисобга олинса, унда сотувчининг давом этаётган иштироки даромадни тан олишни кечиктириши мумкин.
Сотувчи тўлов маблағларини ва харидорда тўловларни якунлаши бўйича мажбурияти борлигини ҳам ҳисобга олиши керак. Масалан, бошланғич тўловлар ёки харидор томонидан давом эттирилаётган тўловларни ҳисобга олган ҳолда умумий олинган тўловлар харидорнинг тўловларни тўлаш мажбуриятлари бўйича етарли далил бўла олмайди, даромад фақат ҳақиқатда олинган пул маблағлари миқдорида тан олинади.
Маҳсулотларни сотиш нархи ўз ичига сотишдан кейинги хизматлар (масалан, дастурий таъминот сотилганда сотишдан кейинги хизмат кўрсатишлар, маҳсулот сифатини оширишни таъминлаш) учун маълум суммани ҳам киритган бўлса, ушбу сумма келгуси даврга ўтказилади ва хизматлар кўрсатилган даврда даромад сифатида тан олинади.
Оммавий ахборот воситаси томонидан воситачилик ҳақи омма олдида тегишли реклама ёки реклама ролиги чиқарилганда тан олинади. Ишлаб чиқариш воситачилик ҳақи лойиҳани тугаллаш даражаси кўрсатилганда тан олинади.
Суғурта агентлиги томонидан олинган ёки олиниши керак бўлган воситачилик ҳақи, агент томонидан кейинчалик хизмат кўрсатиш талаб этилмаса, агент томонидан суғурта полиси кучга кирган ёки тикланган кунидан кейин даромад деб тан олинади. Бироқ, агентдан полис амалда бўлган муддатда кейинчалик хизмат кўрсатиш талаб қилиниши эҳтимоли мавжуд бўлса, воситачилик ҳақ ёки унинг қисми кечиктирилади ва полис кучга эга бўлган давр мобайнида даромад сифатида тан олинади.
Молиявий хизматлар учун даромадни тан олиш маълум миқдорда тўлов белгиланган молиявий хизматларни кўрсатиш мақсадига ва у билан боғлиқ бўлган ҳар бир молиявий инструментни ҳисобга олиш асосларига боғлиқ. Молиявий хизматлар учун тўловлар тавсифи кўрсатилаётган хизматларнинг моҳияти ва асосини акс эттирмаслиги мумкин. Шунинг учун молиявий инструментнинг реал даромадининг ажралмас қисми бўлган тўловни хизмат кўрсатишдан кейин ишлаб топилган тўлов ва маълум ҳаракатларни бажарганлик учун тўловдан ажрата олиш муҳимдир.
Бундай турдаги тўлов одатда реал даромадга тузатиш сифатида қаралади. Лекин, молиявий инструментни бошланғич қиймати тан олингандан кейинги жорий нархларда ўлчаш зарур бўлганда, тўлов даромад сифатида акс эттирилади.
(1) Хўжалик юритувчи субъект томонидан инвестиция сифатида сақланадиган молиявий инструментни яратиш ёки харид қилиш билан боғлиқ хўжалик юритувчи субъект томонидан олинган тўлов.
Ушбу тўлов қарз олувчининг молиявий ҳолатини баҳолаш, қимматли қоғозлар бўйича кафолат, гаров ва бошқа келишувларни, инструмент шартларини муҳокама қилиш, ҳужжатларни тайёрлаш ва расмийлаштириш ва битимни тугаллаш каби фаолиятлар учун тўловлар тўлашни ўз ичига олади. Бу тўлов ташкил этилиб давом эттирилаётган қатнашувнинг ажралмас қисми ҳисобланади, натижада молиявий инструмент келиб чиқади ва тегишли тўғридан-тўғри харажатлар билан бирга кечиктирилади ва реал даромадларга тузатишлар сифатида тан олинади.
(2) Ссудалар бериш ёки сотиб олиш учун хўжалик юритувчи субъект томонидан олинган қабул қилинган мажбуриятлар билан боғлиқ бўлган хизматлари учун тўлов.
Агар субъектнинг маълум кредит шартномасини тузиши эҳтимоли мавжуд бўлса, қабул қилинган мажбуриятлар учун олинган тўлов молиявий инструментни сотиб олишда давом этаётган иштироки учун компенсация ҳисобланади ва тегишли тўғридан-тўғри харажатлар билан бирга кечиктирилади ва реал даромадларга тузатишлар сифатида тан олинади. Агар мажбуриятнинг муддати ўтган бўлса ва хўжалик юритувчи субъект ссудалар тақдим этмаган бўлса, унда тўлов шартномасининг муддати тугаши билан даромад сифатида тан олинади.
Хўжалик юритувчи субъект томонидан ссуда учун хизмат қилишда ундириладиган тўлов хизматлар кўрсатиб борилишига қараб даромад сифатида тан олинади. Агар хўжалик юритувчи субъект ссуда берса, лекин ушбу ссуда билан хизмат кўрсатиш учун одатда шундай хизмат тури учун ундириладиган тўловга нисбатан бирмунча арзон тўловни сақлаб қолса, унда берилган ссуда қийматининг бир қисми кечиктирилади ва хизматлар кўрсатиб борилишига қараб тан олинади.
Агар кредит шартномасини тузишнинг кичик эҳтимоли мавжуд бўлса, мажбурият учун тўлов мажбурият амалда бўлган муддат мобайнида вақтга доир мутаносиблик усули асосида умумхўжалик фаолиятидан олинган даромад сифатида тан олинади.
(с) Оддий фаолиятдан аҳамиятлироқ бўлган маълум ҳаракатларни бажариш натижасида келиб чиқадиган тўлов.
Тўлов қуйида келтирилган мисолларда кўрсатилганидек маълум ҳаракатларни бажариш натижасида даромад сифатида тан олинади:
Маълум ҳаракат тугаши билан келиб чиқадиган тўлов билан фаолиятнинг келгуси натижаларига ёки таваккалчилик сақлаб қолинганлигига тегишли бўлган тўловни фарқлай олиш керак. Кредитни ташкил қилувчи ва ўзи учун ссуда пакетининг ҳеч қандай қисмини сақлаб қолмайдиган (ёки бошқа иштирокчилар каби қиёсий таваккалчиликлар учун реал даромаднинг бир қисмини сақлаб қолувчи) хўжалик юритувчи субъект томонидан синдикатлаштирилган кредит учун тўлов синдикатлаштирилган кредитга хизмат кўрсатиш учун қоплаш ҳисобланади. Тўловнинг бундай тури синдикатлаштириш тугалланиши кўра даромад сифатида тан олинади.
Лекин, агар хўжалик юритувчи субъект — синдикатлаштириш иштирокчиси синдикатлаштиришнинг бошқа иштирокчилари оладиган даромадга нисбатан кам бўлган қиёсий таваккалчилик учун реал даромад олган ҳолда ссуда пакетининг маълум бир қисмини сақлаб қолса, унда синдикатлаштириш учун олинган тўловларнинг бир қисми сақлаб қолинган таваккалчилик билан ўзаро муносабатда бўлади. Тўловларнинг тегишли қисми кечиктирилади ва 14(а)-бандда кўрсатилганидек инвестициядан олинадиган реал даромадга тузатишлар киритиш шаклида даромад сифатида тан олинади. Аксинча, хўжалик юритувчи субъект — синдикатлаштириш иштирокчиси синдикатлаштиришнинг бошқа иштирокчилари томонидан ишлаб топилган даромадга нисбатан жуда юқори бўлган таваккалчиликнинг қиёсий даражаси билан реал даромад олган ҳолда ссуда пакетининг маълум бир қисмини сақлаб қолса, унда реал даромаднинг бир қисми синдикатлаштирилган кредит учун тўлов билан ўзаро муносабатда бўлади.
Реал даромаднинг тегишли қисми синдикатлаштириш тугаши билан синдикатлаштирилган кредит учун тўловларнинг бир қисми сифатида тан олинади.
Санъаткорларнинг чиқишлари, банкетлар ва бошқа алоҳида ҳоллардан тушум бундай тадбирлар рўй берганда даромад сифатида тан олинади. Қатор тадбирларга чипталар (обуналар) сотилганда, тўлов ҳар бир тадбирда кўрсатилган хизмат ҳажмидан келиб чиққан асосда ҳар бир тадбир ўртасида тақсимланади.
Даромадни тан олиш кўрсатиладиган хизматларнинг тавсифига боғлиқ. Агар бадаллик тўловлари фақат аъзоликни назарда тутса ва барча бошқа хизматлар ёки маҳсулотлар учун алоҳида тўланса ёхуд алоҳида йиллик обуна бўлиш мавжуд бўлса, бадаллар уларни олишда аҳамиятли ноаниқликлар бўлмаганда даромад сифатида тан олинади. Агар бадаллар аъзоларга турли хизматлар кўрсатилиши ёки аъзолик даври мобайнида нашр қилиш ҳуқуқини берса ёхуд аъзо бўлмаганларга сотилаётган товарлар ва кўрсатилаётган хизматлар учун ундириладиган тўловларга нисбатан пастроқ нархларда тўлаш ҳуқуқини берса, улар бериладиган чегирмаларнинг келиб тушиш вақти, моҳияти ва қийматини акс эттириш асосида тан олинади.
Франшиза учун тўлов бошланғич ва кейинги хизматлар, асбоб-ускуналар ва бошқа моддий активлар ва ноу-хау таъминотини қоплаши мумкин. Мос равишда франшиза учун тўлов унинг ундирилиш мақсадини акс эттириши асосида даромад сифатида тан олинади. Қуйида франшиза учун тўловларнинг тегишли усуллари келтирилган:
Жорий нархларда сотилган активларнинг қийматига асосланган сумма барча товар етказиб берилганда ёки мулкка эгалик ҳуқуқи берилганда даромад сифатида тан олинади.
Давомий хизмат кўрсатиш учун тўловлар, улар дастлабки тўловларнинг бир қисми ёки алоҳида тўлов сифатида тан олинишидан қатъи назар, хизмат кўрсатилишига қараб даромад сифатида тан олинади. Агар алоҳида тўлов мувофиқ бўлган фойда билан бирга давом эттирилаётган хизматни қопламаса, давом этаётган хизматлар харажатларини қоплаш ва улар бўйича тегишли фойдани таъминлаш учун етарли бўлган бошланғич тўловларнинг бир қисми кечиктирилади ва хизмат кўрсатилишига қараб даромад сифатида тан олинади.
Франшиза бўйича келишув франшиза тақдим этувчи компанияни бошқаларга қараганда пастроқ нархда ёки бундай сотувлардан тегишли фойда бермайдиган нархларда асбоб-ускуналар, захиралар ёки бошқа моддий активлар билан таъминлашни назарда тутади. Бундай ҳолларда бошланғич тўловларнинг баҳоланган харажатларни қоплаш ва ушбу сотувлардан маълум даромад олиш учун етарли бўлган қисми кечиктирилади ва франшизани олувчига товар сотиладиган муддат ичида тан олинади. Бошланғич тўловларнинг қолдиғи франшиза тақдим этувчи шахсдан талаб қилинадиган барча бошланғич ва бошқа мажбуриятларни (жойни танлашда ёрдам кўрсатиш, ходимларни ўқитиш, молиялаш ва реклама каби) бажариш тугалланганда тан олинади.
Минтақавий франшизага нисбатан келишув бўйича қабул қилинган бошланғич хизматлар ва бошқа мажбуриятлар ушбу жойларда жойлашган қатор айрим корхоналарга боғлиқ бўлиши мумкин. Ушбу ҳолда ушбу хизматларга тегишли тўлов дастлабки кўрсатилган хизматлар асосий ҳажмининг савдо корхоналарининг сонига мутаносиб равишда даромад сифатида тан олинади.
Агар бошланғич тўлов узоқ муддат давомида ундирилса ва тўлиқ ундирилиши бўйича аҳамиятли бўлган ноаниқлик бўлса, унда тўлов (даромад) пул маблағларини қисман келиб тушишига қараб тан олинади.
Келишув амалда бўлган даврда тақдим этилган келишув билан таъминланган узайтириш ҳуқуқидан фойдаланганлик учун ёки бошқа хизматлар учун ундириладиган тўлов хизмат кўрсатилишига ёки ҳуқуқдан фойдаланишга қараб даромад сифатида тан олинади.
Операциялар франшиза тақдим этувчи компания ва олувчи компания ўртасида содир бўлиши мумкин. Унда франшиза тақдим этувчи компания моҳиятига кўра олувчи компания учун вакил сифатида иштирок этади. Масалан, франшиза тақдим этувчи компания канцелярия молларини буюриши ва уларни олувчи компанияга ўзи учун ҳеч қандай фойдасиз етказиб беришни ташкил этиши мумкин. Бундай битим даромад олишга олиб келмайди.
Истеъмол дастурий таъминотини ишлаб чиққанлик учун тўлов дастурий таъминот етказиб берилгандан сўнг унга техник хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган хизматларни тугаллаш босқичи ва ишлаб чиқишни тугаллаш босқичи кўрсатган ҳолда даромад сифатида тан олинади.
Субъектнинг активларидан (савдо маркалари, патентлар, дастурий таъминот, мусиқа асарлари, ёзувларнинг асли ва бадиий фильмларга муаллифлик ҳуқуқи каби) фойдаланганлик учун тўланадиган лицензия ва роялти учун тўлов одатда битимнинг мазмуни ва шартларига мувофиқ тан олинади. Амалиёт нуқтаи назаридан уни битим амалда бўлган муддат мобайнида, масалан, лицензия эгаси маълум бир технологиядан маълум давр мобайнида фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлганда, тўғри чизиқли усул бўйича амалга ошириш мумкин.
Қатъий тўлов ёки лицензиарга мазкур ҳуқуқлардан эркин фойдаланиш имконини берадиган, лицензиат эса бажарилмаган ҳеч қандай мажбуриятга эга бўлмаган, лекин, бекор қилинмаган шартнома бўйича қопланмаган кафолат учун ҳуқуқни бериш моҳиятан сотиш ҳисобланади. Лицензия тақдим этувчида етказиб бериш амалга оширилгандан сўнг ҳеч қандай мажбурият бўлмаганда дастурий таъминотдан фойдаланиш учун лицензия битими бунга мисол бўла олади. Бошқа мисол — бадиий фильмни бозорларда намойиш этиш ҳуқуқининг берилиши, унда лицензиат дистрибьюторларни назорат қилолмайди ва кейинги касса даромадлари олишни кутмайди. Бундай ҳолда даромад сотиш пайтида тан олинади.