Бироқ, кассация инстанцияси суди ФКда даъво муддатини қўллаш ҳақида ариза ёзма равишда тақдим этилиши қатъий белгиланмаганлигига эътибор бермаган.
Ваҳоланки, Олий хўжалик суди Пленумининг 2007 йил 15 июндаги «Биринчи инстанция судида ишларни кўришда Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодексининг қўлланилиши тўғрисида»ги қарори 34-бандида хўжалик судлари ХПК 129-моддасининг биринчи қисмида белгиланган, тарафларнинг аризалари ва илтимосномалари суд томонидан ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг фикрлари эшитиб бўлингач, ҳал қилиниши тўғрисидаги қоидага риоя этишлари, ХПК 129-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ аризалар ва илтимосномаларни кўриш натижалари бўйича хўжалик суди ажрим чиқариши лозимлиги, ажримнинг шакли илтимосноманинг мазмуни ва уни кўриб чиқиш натижаларига боғлиқлиги, ажримларга қўйиладиган умумий талаб — маълумотлар суд мажлиси баённомасига киритилишининг мажбурийлиги тушунтирилган.
Ваҳоланки, Олий хўжалик суди Пленумининг 2007 йил 15 июндаги «Биринчи инстанция судида ишларни кўришда Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодексининг қўлланилиши тўғрисида»ги қарори 34-бандининг иккинчи қисмига кўра ХПК 129-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ аризалар ва илтимосномаларни кўриш натижалари бўйича хўжалик суди ажрим чиқаради. Ажримнинг шакли илтимосноманинг мазмуни ва уни кўриб чиқиш натижаларига боғлиқ. Берилган илтимосномалар бўйича чиқариладиган ажримларга қўйиладиган умумий талаб — маълумотлар суд мажлиси баённомасига киритилишининг мажбурийлигидир.
«Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 66-моддасига мувофиқ, мулк шаклидан қатъи назар, корхоналар ва ташкилотлар корхонанинг айби билан меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги оқибатидаги ногиронлик учун тайинланган пенсияларни тўлаш, шунингдек ходим ушбу Қонуннинг 7-моддасида назарда тутилган пенсия ёшига тўлгунга қадар ушбу Қонун 12-моддасининг «б» — «ж» бандларига мувофиқ тайинланган пенсияларни тўлаш учун иш ҳақи тўлашга мўлжалланган маблағлар ҳисобидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига харажатларни қопловчи пул ўтказадилар.
Шунингдек, Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 11 февралдаги 60-сонли Қарори билан тасдиқланган «Ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариши билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни тўлаш Қоидалари»га кўра иш берувчи унинг ҳудудида ва унинг ташқарисида, шунингдек иш берувчи берган транспортда ишга келиш ёки ишдан кетиш вақтида ходимнинг соғлиғига меҳнат жароҳати билан етказилган зарар учун иш берувчи моддий жавобгар бўлиши белгиланган.
Мазкур ишдаги низога нисбатан ФКнинг 163-моддаси татбиқ қилинмайди, балки бундай низолар бўйича ФКнинг 150-моддасида назарда тутилган умумий даъво муддати қўлланилади.
6. ФК 152-моддасининг биринчи қисмига кўра даъво муддатлари ва уларни ҳисоблаш тартиби тарафларнинг келишуви билан ўзгартирилиши мумкин эмас.
Ишдаги ҳужжатлардан кўринишича, 2003 йил 23 январда ДАТ «Асака» банки Сирғали филиали ва «Osiyo Trans Avto» МЧЖ ўртасида кредит шартномаси тузилган. Унга кўра банк қарздорга 36 ой муддатга 10 дона «Нексия» русумли автомашинани сотиб олиш учун йиллик 30 фоиз устама ҳақи тўлаш шарти билан 106 312 730 сўм кредит маблағи ажратган. Ажратилган кредит маблағини ўз вақтида қайтарилишини таъминлаш мақсадида банк, «Osiyo Trans Avto» МЧЖ ва «Мадад» суғурта компанияси ўртасида 2003 йил 3 январда «Гаров билан таъминланмаган кредитнинг қайтарилмаслик хатарини суғурталаш тўғрисида» суғурта шартномаси тузилган. Унга кўра суғурталовчи томонидан 53 156 365 сўм қийматдаги суғурта полиси тақдим қилинган. Шунингдек, кредит шартномаси бўйича «Osiyo Trans Avto» МЧЖ ўз мажбуриятининг бажарилишини таъминлаш учун банк, «Osiyo Trans Avto» МЧЖ ва «Sergeli Avtotexservis» ОАЖ ўртасида 2012 йил 5 декабрда кафиллик шартномаси тузилган. Унга асосан «Sergeli Avtotexservis» ОАЖ кафил сифатида 80 000 000 сўмга кафиллик тақдим қилган.
Иш кўрилиши жараёнида банк суғурталовчи — «Мадад» суғурта компаниясига нисбатан билдирилган талабдан воз кечган. Кафил — «Sergeli Avtotexservis» ОАЖ эса унга нисбатан талаб ФКнинг 298-моддасига биноан кафиллик билан таъминланган мажбуриятни бажариш муддати келган кундан бошлаб бир йил давомида тақдим қилиниши лозим бўлганлигини, аммо банк ушбу муддат давомида даъво билан судга мурожаат қилмаганлигини важ қилиб, даъво муддати ўтганлиги сабабли даъвони рад этишни сўраган.
ФКнинг 149,150-моддаларига кўра, даъво муддати — шахс ўзининг бузилган ҳуқуқини даъво қўзғатиш йўли билан ҳимоя қилиши мумкин бўлган муддатдир. Умумий даъво муддати - уч йил.
Ваҳоланки, ФК 152-моддасининг биринчи қисмига кўра даъво муддатлари ва уларни ҳисоблаш тартиби тарафларнинг келишуви билан ўзгартирилиши мумкин эмас.
7. ФК 153-моддасининг иккинчи қисмига кўра даъво муддати суд томонидан фақат низодаги тарафнинг суд қарор чиқаргунича берган аризасига мувофиқ қўлланади.
Биринчи инстнация судининг ҳал қилув қарори билан даъво рад этилган ва бунга асос қилиб даъвогар ФКнинг 150-моддасида белгиланган умумий уч йиллик даъво муддатини ўтказиб юборилганлиги кўрсатилган.
Ваҳоланки, ФК 153-моддасининг иккинчи қисмига кўра даъво муддати суд томонидан фақат низодаги тарафнинг суд қарор чиқаргунича берган аризасига мувофиқ қўлланади.
Апелляция инстанцияси судининг қарори билан ҳал қилув қарори ўзгартирилиб, жавобгардан даъвогар фойдасига 10 307 348 сўм ундирилган. Бундай хулосага келишда ФКнинг 149 ва 150-моддаларига кўра умумий даъво муддати уч йил эканлиги, биринчи инстанцияси суди томонидан жавобгарнинг даъво муддатини қўллаш ҳақидаги илтимосномаси асоссиз рад қилинганлиги, даъво аризасида 2010 йилнинг январь ойидан 2011 йилнинг декабрь ойига қадар ҳисобланган сумма даъво муддати ўтганлиги сабабли ундирилмаслиги лозимлиги асос қилиб кўрсатилган.
ФКнинг 153-моддасига кўра, бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш талаби даъво муддатининг ўтганлигидан қатъи назар судда кўриб чиқиш учун қабул қилинади. Даъво муддати суд томонидан фақат низодаги тарафнинг суд қарор чиқаргунича берган аризасига мувофиқ қўлланади. Қўлланиш тўғрисида низодаги тараф баён қилган даъво муддатининг ўтиши суднинг даъвони рад этиш ҳақида қарор чиқариши учун асос бўлади.
Бироқ иш ҳужжатларидан кўринишича, жавобгар судга даъво муддатини қўллаш ҳақидаги ариза билан мурожаат қилмаган. Жавобгар томонидан тақдим қилинган фикр-мулоҳазадаги «даъво суммаси 2010 йилнинг январь ойидан 2014 йилнинг октябрь ойига қадар ҳисобланган, аммо Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми 2003 йил 19 декабрдаги 18-сонли қарорининг 6-бандида меҳнат жароҳати туфайли касб лаёқати йўқотилгандан ёки боқувчининг вафотидан сўнг уч йилдан кейин келтирилган даъво талаблари, ариза берилган кунидан олдинги, кўпи билан уч йил бўйича қондирилиши белгиланган» деган важларини даъво муддатини қўллаш ҳақидаги ариза деб баҳолаб бўлмайди,чунки ФК 153-моддасининг иккинчи қисмига асосан жавобгар суд қарор чиқаргунича суддан даъво муддатини қўллашни сўраши лозим.
ФКнинг 153-моддасига кўра, бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш талаби даъво муддатининг ўтганлигидан қатъи назар, судда кўриб чиқиш учун қабул қилинади. Даъво муддати суд томонидан фақат низодаги тарафнинг суд қарор чиқаргунича берган аризасига мувофиқ қўлланади. Қўлланиш тўғрисида низодаги тараф баён қилган даъво муддатининг ўтиши суднинг даъвони рад этиш ҳақида қарор чиқариши учун асос бўлади.
Низоли олди-сотди шартномасини тузишга акциядорлик жамиятлари таъсисчилари ва акциядорларининг 1998 йилдаги умумий йиғилиш қарорлари асос бўлиб, ушбу йиғилиш қарорлари хўжалик суди томонидан 2009 йил 16 сентябрдаги ҳал қилув қарори билан Қўмитанинг даъвоси асосида ҳақиқий эмас деб топилган. Шу сабабли, суд Қўмита 2009 йилда низоли шартноманинг ноқонунийлиги ҳақида билган ва билиши лозим бўлган деб ҳисоблаб, даъво муддатини қўллаш ҳақида қонуний тўхтамга келган. Бироқ ишнинг мазмунига кириб, қўмита томонидан олди-сотди шартномасини ҳақиқий эмас деб топиш учун даъвода келтирилган важларнинг нотўғрилигига ҳуқуқий баҳо бериб, суд хатоликка йўл қўйган. Чунки ФК 153-моддасининг учинчи қисмига кўра қўлланиш тўғрисида низодаги тараф баён қилган даъво муддатининг ўтиши суднинг даъвони рад этиш ҳақида қарор чиқариши учун асос бўлади.
«Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни 66-моддасининг иккинчи қисмига кўра мулк шаклидан қатъи назар, корхоналар ва ташкилотлар корхонанинг айби билан меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги оқибатидаги ногиронлик учун тайинланган пенсияларни тўлаш, шунингдек ходим ушбу Қонуннинг 7-моддасида назарда тутилган пенсия ёшига тўлгунга қадар ушбу Қонун 12-моддасининг «б» — «ж» бандларига мувофиқ тайинланган пенсияларни тўлаш учун иш ҳақи тўлашга мўлжалланган маблағлар ҳисобидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига харажатларни қопловчи пул ўтказадилар.
ФКнинг 150-моддасига асосан умумий даъво муддати – уч йил.
10. ФК 154-моддасининг биринчи қисмига асосан даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан ўта бошланади. Бунда, шахс деганда фуқаролик муносабатларининг тарафлари тушунилади.
Суднинг ҳал қилув қарорида ФК 154-моддасининг биринчи қисмига асосан даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан ўта бошлаши, корхона бош бухгалтерини алмашиб туриши ўтказиб юборилган даъво муддатини узрли деб ҳисоблашга сабаб бўлмаслиги асос қилиб кўрсатилган.
ФК 154-моддасининг биринчи қисмига биноан даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан ўта бошлайди.
Суд бошқарувчиси даъво муддати қўлланишига эътироз билдириб, ФКнинг 154-моддасига биноан даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан ўта бошлаши, «Тошкент тўқимачи комбинати» АЖ банкрот деб топилгандан кейин у тайинланганлигини, шундан кейингина у бундай битим тузилганлигидан хабардор бўлганлигини маълум қилиб, даъво муддатини ўтказиб юбориш сабабларини узрли деб топиб, уни тиклашни ва даъвони қаноатлантиришни сўраган.
Суд бундай хулосага келишига ФК 154-моддасининг биринчи қисмига асосан даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқи бузилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан ўта бошлашини, шахс деганда фуқаролик муносабатларининг тарафлари тушунилишини, мазкур ҳолатда бундай тараф суд бошқарувчиси эмас, балки «Тошкент тўқимачи комбинати» АЖ ҳисобланилишини, битим тузилган пайтдан судга даъво билан мурожаат қилгунга қадар 6 йил ўтганлигини асос қилиб келтирган.
Суд даъво муддатини қўллашга ФКнинг 150 ва 151-моддаларига кўра умумий даъво муддати уч йил, айрим турдаги талаблар учун қонунларда умумий даъво муддатига қараганда қисқартирилган ёки узайтирилган махсус даъво муддатлари белгиланиши мумкинлигини, Ўзбекистон Республикаси Темир йўл уставининг 115-моддасига биноан темир йўлга нисбатан даъвогар фақат эътирозни қаноатлантиришни тўлиқ ёки қисман рад этиш тўғрисидаги жавоб олингандан сўнг икки ой давомида ваколатли судга бериши мумкинлигини, ФК 158-моддасининг биринчи қисмида, агар даъво суд томонидан кўрилмасдан қолдирилган бўлса, даъво қўзғатилгунга қадар ўта бошлаган даъво муддати умумий тартибда давом этиши белгиланганлигини асос қилиб келтирган.
Ваҳоланки, ФКнинг 157-моддасига кўра даъво муддатининг ўтиши белгиланган тартибда даъво қўзғатилиши билан, шунингдек мажбур шахс қарзни тан олганлигини кўрсатувчи ҳаракатларни қилиши билан узилади. Узилишдан кейин даъво муддатининг ўтиши янгидан бошланади, узилишгача ўтган вақт эса - янги муддатга қўшилмайди.
«Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни 66-моддасининг иккинчи қисмига кўра мулк шаклидан қатъи назар, корхоналар ва ташкилотлар корхонанинг айби билан меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги оқибатидаги ногиронлик учун тайинланган пенсияларни тўлаш, шунингдек ходим ушбу Қонуннинг 7-моддасида назарда тутилган пенсия ёшига тўлгунга қадар ушбу Қонун 12-моддасининг «б» — «ж»-бандларига мувофиқ тайинланган пенсияларни тўлаш учун иш ҳақи тўлашга мўлжалланган маблағлар ҳисобидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига харажатларни қопловчи пул ўтказадилар.
ФКнинг 159-моддасига кўра башарти, суд даъво муддатининг ўтказиб юборилганлиги сабабини узрли деб топса, бузилган ҳуқуқ ҳимоя қилиниши керак. Даъво муддатини ўтказиб юбориш сабаблари даъво муддатининг охирги олти ойида, бу муддат олти ойга тенг ёки олти ойдан кам бўлса, даъво муддатида юз берган бўлса, улар узрли деб ҳисобланиши мумкин.
ФКнинг 159-моддасига мувофиқ, башарти, суд даъво муддатининг ўтказиб юборилганлиги сабабини узрли деб топса, бузилган ҳуқуқ ҳимоя қилиниши керак. Даъво муддатини ўтказиб юбориш сабаблари даъво муддатининг охирги олти ойида, бу муддат олти ойга тенг ёки олти ойдан кам бўлса, даъво муддатида юз берган бўлса, улар узрли деб ҳисобланиши мумкин.
Даъвогар ҳал қилув қароридан норози бўлиб, судга апелляция шикояти билан мурожаат қилган. Унда ФКнинг 159-моддасида суд даъво муддатининг ўтказиб юборилганлиги сабабини узрли деб топса, бузилган ҳуқуқ ҳимоя қилиниши кераклиги белгиланганлигини, аммо суд даъво муддатини ўтказиб юбориш сабабларини ўрганмаганлигини важ қилиб келтирган. Шунингдек, даъво аризаси билан ўз вақтида мурожаат қилмаганлигига МЧЖнинг ҳисобварағида пул маблағлари бўлмаганлигини ва жавобгарнинг манзилини билмаганлигини, МЧЖ 2010 йилнинг март, август, октябрь ойларида ва 2013 йилнинг февраль ойида жавобгарга талабнома билан мурожаат қилганлигини, аммо ушбу талабномалар оқибатсиз қолдирилганлигини маълум қилиб, даъво муддатини тиклаб, ишни кўриб чиқишни сўраган.
17. Ўзбекистон Республикаси Темир йўл уставининг 156-бандига кўра юк жўнатувчи ва юкни олувчиларга нисбатан ушбу уставдан келиб чиққан даъво аризалари хўжалик судига 6 ой ичида тақдим этилиши мумкин. 6 ойлик муддат юк ташиш режасини бажармаганлик учун жарима ундириш белгиланганда – жаримани тўлаш учун белгиланган 5 кунлик муддат ўтгандан сўнг ҳисобланади.
Суд бундай хулосага келишда Ўзбекистон Республикаси Темир йўл уставининг 156-бандига таянган. Унга кўра темир йўлнинг ушбу уставидан келиб чиққан юк жўнатувчи ва юкни олувчиларга нисбатан даъво аризалари белгиланган судловга тегишлилик асосида хўжалик судига 6 ой ичида тақдим этилиши мумкин. Ушбу 6 ойлик муддат юк ташиш режасини бажармаганлик учун жарима ундириш белгиланганда – жаримани тўлаш учун белгиланган 5 кунлик муддат ўтгандан сўнг ҳисобланади.
ФК 151-моддасининг биринчи қисмига асосан айрим турдаги талаблар учун қонунларда умумий даъво муддатига қараганда қисқартирилган ёки узайтирилган махсус даъво муддатлари белгиланиши мумкин.
Биринчи инстанция суди юқорида қайд этилган Уставнинг 156-бандидан келиб чиқиб, даъво муддатини ўта бошлашини 2013 йил июль ойидан ҳисоблаган. Шу сабабли, даъво муддати июнь ойида юк ташиш режаси бажарилмаганлиги натижасида ҳисобланган жарима суммасига нисбатан қўлланилган.
«Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида»ги Қонуннинг 41-моддасига мувофиқ, жамият иштирокчилари умумий йиғилишининг ушбу қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари, жамиятни устави талаблари бузилган ҳолда қабул қилинган ҳамда жамият иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузадиган қарори овоз беришда иштирок этмаган ёки баҳсли қарорга қарши овоз берган жамият иштирокчисининг аризасига кўра суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Бундай ариза жамият иштирокчиси қабул қилинган қарор тўғрисида билган ёки билиши лозим бўлган кундан эътиборан икки ой ичида берилиши мумкин. Агар жамият иштирокчиси шикоятга сабаб бўлган қарорни қабул қилган жамият иштирокчиларининг умумий йиғилишида иштирок этган бўлса, мазкур ариза шундай қарор қабул қилинган кундан эътиборан икки ой ичида берилиши мумкин.
19. ФКнинг 2-моддасига кўра, бир тарафнинг иккинчи тарафга маъмурий бўйсунишига асосланган мулкий муносабатларга, шу жумладан солиқ, молиявий ва бошқа маъмурий муносабатларга нисбатан фуқаролик қонун ҳужжатлари қўлланилмайди, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Суд МЧЖнинг ФКда белгиланган уч йиллик даъво муддати ўтганлиги сабабли, даъво муддатини қўллаш ҳақида берган аризасини қаноатлантиришни рад этган. Чунки ФК 2-моддасининг олтинчи қисмида бир тарафнинг иккинчи тарафга маъмурий бўйсунишига асосланган мулкий муносабатларга, шу жумладан солиқ, молиявий ва бошқа маъмурий муносабатларга нисбатан фуқаролик қонун ҳужжатлари қўлланилмайди, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно эканлиги белгиланган.