14.08.2009 йилдаги 158-сон
Ўзбекистон Республикаси Саноатда, кончиликда ва коммунал-маиший секторда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш давлат инспекцияси «Саноатконтехназорат» бошлиғининг буйруғи, 14.08.2009 йилдаги 158-сон
Кучга кириш санаси
05.09.2009
Ўзбекистон Республикасининг «Хавфли ишлаб чиқариш объектларининг саноат хавфсизлиги тўғрисида»ги Қонунига (Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 39-сон, 386-модда) ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 10 июлдаги 323-сон «Саноатда, кончиликда ва коммунал-маиший секторда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш давлат инспекцияси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги қарори (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004 й. 28-сон, 321-модда, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарорлари тўплами, 2004 й. 7-сон, 64-модда) қарорига мувофиқ, буюраман:
«Хавфли ишлаб чиқариш объектларида хавфлилик даражасини таҳлил қилиш бўйича услубий кўрсатмалар» «O'ZKIMYOSANOATLOYIНA» ОАЖда ишлаб чиқилган Ўзбекистон Республикасининг «Хавфли ишлаб чиқариш объектларини саноат хавфсизлиги тўғрисида»ги Қонуни (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 39-сон, 386-модда) ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2008 йил 10 декабрдаги 271-сонли «Хавфли ишлаб чиқариш объектларини саноат хавфсизлиги тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга ошириш бўйича қўшимча чоралари ҳақида»ги Қарори (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 й., 50-сон, 496-модда) асосида ишлаб чиқилган.
Масалан, хавф-хатарларни идентификациялаш ва хавфни дастлабки баҳолаш босқичида* хавфни таҳлил қилиш ва баҳолашнинг пухта ўйланган тартиби, махсус ёрдамчи воситалар (анкеталар, бланклар, сўровномалар, йўриқномалар) ва бажарувчиларнинг амалий тажрибасига таянадиган сифат усулларидан фойдаланиш тавсия этилади.
Зарур маълумотлар билан таъминлаш хавф таҳлилини ўтказишнинг муҳим шартидир. Статистик маълумотларнинг етарли эмаслиги туфайли амалиётда миқдорий таҳлилнинг соддалаштирилган усулларига асосланган эксперт баҳолаш ва хавфни ажратиш усулларидан фойдаланиш тавсия этилади. Бу ёндашувларда кўриб чиқилаётган ҳодисалар ёки элементлар, одатда, хавф эҳтимоли катталиги, оқибатларнинг оғирлик даражаси бўйича бир нечта, масалан, хавф даражаси юқори, оралиқ, паст ёки сезиларсиз бўлган гуруҳлар (ёки тоифалар, даражалар)га ажратилади. Бундай ёндашувда юқори хавф даражаси (объектнинг спецификасига қараб) қабул қилиб бўлмайдиган (ёки махсус кўриб чиқиш талаб этиладиган) даража ҳисобланади, оралиқ хавф даражаси хавф даражасини камайтириш бўйича ишлар дастури бажарилишини талаб этади, паст даражани қабул қилса бўлади, сезиларсиз хавф даражаси эса умуман кўриб чиқилмаслиги мумкин (2-илова).
2. Хавф-хатарларнинг энг кўп ишлатиладиган тавсифларидан бири индивидуал хавф ҳисобланади. Индивидуал хавф — ўрганилаётган хавф-хатар омиллари таъсири натижасида алоҳида индивидуум (инсон)нинг шикастланиш частотаси. Умумий ҳолатда миқдор (сон) жиҳатдан индивидуал хавф муайян вақт мобайнида жабрланган инсонлар сонининг хавф остида бўлганларнинг умумий сонига нисбати билан ифодаланади. Объект атрофидаги ҳудуд бўйлаб хавфнинг тақсимланишини ҳисоблаш («хавфни хариталаш»)да индивидуал хавф потенциал ҳудудий хавф (қуйига қаралсин) ва инсоннинг хавфли омиллар таъсири ҳудудида бўлиши эҳтимоли билан аниқланади. Индивидуал хавф кўпинча индивидуумнинг малакаси ва унинг хавфли вазиятда хатти-ҳаракатларга тайёрлиги ва ҳимояланганлиги билан белгиланади. Индивидуал хавф, одатда, ҳар бир киши учун эмас, балки турли хавфли ҳудудларда тахминан бир хил вақт мобайнида бўладиган ва бир хил ҳимоя воситаларидан фойдаланадиган кишилар гуруҳи учун аниқланиши лозим. Индивидуал хавфни объект ходимлари ва туташ ҳудуд аҳолиси учун, ёки, зарур ҳолларда, тор доирадаги гуруҳлар, масалан, турли ихтисосдаги ишчилар учун алоҳида-алоҳида баҳолаш тавсия этилади.
3. Хавфнинг объект ва яқин атрофдаги ҳудуд бўйича тақсимланишини ифодаловчи бошқа комплекс хавф кўрсаткичи потенциал ҳудудий хавф ҳисобланади. Потенциал ҳудудий хавф — бу ҳудуднинг кўриб чиқилаётган нуқтасида шикастловчи омилларнинг юзага келиш частотасидир. Потенциал ҳудудий, ёки потенциал хавф таъсир объекти (масалан, инсон)нинг шу жойда бўлишига боғлиқ эмас. Объектнинг таъсир доирасида бўлиши шартли эҳтимоли 1 га тенг деб олинади (яъни кўриб чиқилаётган бутун вақт мобайнида ушбу жойда инсон бўлади). Потенциал хавф хавфли объект одам кўп жойда ёки одамсиз саҳрода жойлашганлигига қарамайди ва кенг интервал доирасида ўзгариши мумкин. Потенциал хавф, номидан келиб чиққан ҳолда, ушбу жойда жойлашган конкрет таъсир объектлари (реципиентлар) учун мумкин бўлган максимал хавф потенциалини ифодалайди. Одатда, потенциал хавф йирик аварияларда ижтимоий ва индивидуал хавфларни баҳолаш учун фойдаланиладиган оралиқ хавф ўлчови ҳисобланади. Ўрганилаётган ҳудудда потенциал хавф ва аҳолининг тақсимланиши аҳоли учун ижтимоий хавфни миқдорий баҳолаш имконини беради. Бунинг учун ҳар бир сценарийда ҳар қайси хавф-хатар манбасидан шикастланганлар сони аниқланиши ва шундан кейин у ёки бу даражада жабрланган инсонлар сони белгилангани (N)га нисбатан кўп бўлган ҳодисалар частотаси (F)нинг ушбу белгиланган инсонлар сонига боғлиқлиги аниқланиши керак (ижтимоий хавф).
4. Ижтимоий хавф аварияларнинг кўлами ва эҳтимоли (частотаси)ни тавсифлайди ва йўқотишлар (зарар)ни тақсимлаш функцияси ёрдамида аниқланади. Ушбу функция F/N-эгри чизиғи (Фармер эгри чизиғи) деб аталади. Умумий ҳолатларда, таҳлил вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, N остида жабрланганларнинг умумий сони ҳам, ўлар ҳолатда жароҳатланганлар сони ҳам ёки оқибатларнинг бошқа оғирлик кўрсаткичи ҳам тушунилади. Шундай экан, қабул қилса бўладиган хавф мезони алоҳида ҳодиса учун сон билан эмас, балки турли авариялар сценарийлари учун уларнинг эҳтимоллигини ҳисобга олган ҳолда тузилган эгри чизиқ ёрдамида аниқланади. Ҳозирги вақтда хавфнинг қабул қилса бўлишини аниқлаш учун иккита эгри чизиқдан фойдаланиш усули кенг тарқалган. Бунда логарифмик координаталарда қабул қилса бўладиган ва қабул қилиб бўлмайдиган ўлар ҳолатда жароҳатланиш хавфларнинг F/N-эгри чизиқлари белгиланган. Ушбу эгри чизиқлар ўртасидаги соҳа оралиқ хавф даражаси сифатида белгиланади ва уни камайтириш масаласи ишлаб чиқариш спецификаси ва ҳудудий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ҳал қилиниши лозим.
2. «Бузилиш тури ва оқибатлари таҳлили» (БТОТ) кўриб чиқилаётган техник тизим* хавфининг сифатий таҳлили учун қўлланилади. Ушбу усулнинг муҳим жиҳати шундаки, бунда ҳар бир аппарат (қурилма, блок, буюм) ёки тизим (элемент)нинг таркибий қисми у қандай носоз ҳолга келганлиги (бузилиш тури ва сабаби) ва бузилиш техник тизимга қандай таъсир кўрсатиши бўйича кўриб чиқилади.
Қуйида (1-жадвал) мисол сифатида бузилишларнинг содир бўлиш эҳтимоли ва оқибатларининг оғирлик даражаси бўйича критиклик кўрсаткичлари (индекслари) ва мезонлари келтирилган. Таҳлил учун бузилишлар зарар етказиши мумкин бўлган тўртта гуруҳ ажратилган: ходимлар, аҳоли, мулк (ускуналар, иншоотлар, бинолар, маҳсулот ва ҳ.), атроф-муҳит.
5. Хавфнинг миқдорий таҳлил усуллари, одатда, 1-иловада кўрсатилган бир нечта хавф кўрсаткичларини ҳисоблаш орқали амалга оширилади ва юқорида кўрсатилган усулларнинг бир ёки бир нечтасини ўз ичига олиши (ёки уларнинг натижаларидан фойдаланилиши) мумкин. Миқдорий таҳлил ўтказишда юқори малакали бажарувчилар, ускунанинг авариявийлиги, ишончлилиги бўйича катта ҳажмда маълумотлар, экспертиза ишларини бажарилиши, атроф-муҳитнинг ўзига хос жиҳатлари, об-ҳаво шароитлари, одамларнинг хавфли ҳудудларда бўлиш вақти ва бошқа омилларни ҳисобга олиш талаб этилади.
2-жадвалда қуйидаги белгилар қўлланилган:
3-жадвалда совутиш-компрессор қурилмалари цехининг хавф-хатарлар ва ишлаш имконияти таҳлили натижаларидан намуна берилган. Таҳлил жараёнида ҳар бир қурилма, ишлаб чиқариш линияси ёки блок учун юзага келиши мумкин бўлган четга чиқишлар, уларнинг сабаблари аниқланади ва хавфсизликни таъминлаш бўйича тавсиялар белгиланади. Юзага келиши мумкин бўлган ҳар қайси четга чиқиш ҳолатларини тавсифлашда «йўқ», «кўп», «кам», «шунингдек», «бошқача», «қараганда бошқача», «тескари» ва ҳ. сингари калит сўзлар қўлланилади. Шунингдек, жадвалда кўриб чиқилаётган четга чиқишнинг юзага келиш эҳтимоли В, оқибатларнинг оғирлик даражаси Т ва критиклик кўрсаткичи К=В+Т га берилган балли эксперт баҳолари кўрсатилган. В ва Т кўрсаткичлар 4 балли шкалада белгиланган (4 балл максимал хавфга тўғри келади).
Калит сўзЧетга чиқишСабабларОқибатларВTKТавсиялар
КАММОДДА ОҚИМИ ЙЎҚ1. Қувур ўтказгичнинг ёрилишиАммиакнинг чиқиб кетишига олиб келади246Авария сигнализацияси ўрнатилиши керак
2. Электр таъминоти тизимидаги бузилишларХавф йўқ314Захиралаш тизими ишончлилигини ошириш керак
КЎП
КОМПРЕССОР ҲАЙДАШ БОСИМИНИНГ ОШИШИ
3. Ҳайдайдиган вентиль ёпиқКомпрессорнинг бузилиши ва аммиакнинг чиқиб кетишига олиб келади123Босим релеси, сақловчи ва тескари клапанлар алмаштирилиши керак
4. Конденсаторга сув умуман ёки етарли даражада берилмаяпти3-банддаги каби123
5. Конденсаторда кўп миқдорда ҳаво мавжудПортлаш хавфи бўлган аралашма ҳосил бўлади134
ҲАЙДАЙДИГАН КОМПРЕССОР ҲАРОРАТИНИНГ ОШИШИ6. Компрессорнинг совутиладиган қобиғи орқали сув ўтмаяптиКомпрессорнинг бузилиши ва аммиакнинг чиқиб кетишига олиб келади123ИБ ва ТБ компрессорларида ҳарорат релелари ўрнатиш керак
7. Сўриладиган аммиак буғларининг ҳаддан ортиқ қизиб кетиши6-банддаги каби123
КАМСУРИШ БОСИМИНИНГ КАМАЙИШИ8. Компрессорнинг юқори унумдорлигиХавф йўқ112Босим релеси текширилиши керак
Нефтни қайта ишлаш қурилмасида содир бўлиши мумкин бўлган турли аварияларнинг сценарийларини миқдорий таҳлил қилиш учун ҳодисалар дарахти намуналари 2-расмда берилган. Ҳодиса номининг ёнидаги рақамлар ушбу ҳодиса юзага келишининг шартли эҳтимолини кўрсатади. Бунда қўзғатувчи ҳодиса (резервуардан нефтнинг тўкилиши)нинг юзага келиш эҳтимоли 1 тенг деб қабул қилинган. Алоҳида ҳодиса ёки сценарийнинг юзага келиш частотаси қиймати қўзғатувчи ҳодисанинг юзага келиш частотасини авариянинг аниқ сценарий бўйича ривожланишнинг шартли эҳтимолига кўпайтириш йўли билан қайта ҳисобланади.
Идишларга ёқилғи қуйишда авария вазиятларининг содир бўлиши сабабларини таҳлил қилиш учун қўлланиладиган бузилишлар дарахти* намунаси 3-расмда келтирилган. Бузилишлар дарахтининг тузилмаси сабабли занжирлар (авариялар сценарийлари)ни ҳосил қилувчи тегишли қуйи ҳодисалар (хатолар, бузилишлар, ноқулай ташқи таъсирлар) тўплами билан боғланган битта асосий ҳодиса (авария, нохуш ҳодиса)ни ўз ичига олади. Ҳодисаларни ўзаро боғлаш учун дарахтларнинг «тугунлари»да «ВА» ва «ЁКИ» белгилари ишлатилади. «ВА» мантиқий белгиси юқорида турувчи ҳодиса қуйи ҳодисаларнинг бир вақтда юзага келиши билан содир бўлишини билдиради (юқорида турувчи ҳодиса эҳтимолини баҳолаш учун уларнинг эҳтимолларини кўпайтирилишига тўғри келади). «ЁКИ» белгиси юқорида турувчи ҳодисанинг қуйи ҳодисалардан бирининг юзага келиши натижасида содир бўлишини билдиради.
Шундай қилиб, 3-расмда кўрсатилган дарахтда оралиқ ҳодисалар (тўғри бурчаклар) мавжуд, унинг пастки қисмида эса рақамли доиралар билан фараз қилинаётган дастлабки ҳодиса-сабаблар кўрсатилган бўлиб, уларнинг номлари ва рақамлари 4-жадвалда келтирилган.

Ҳодисалар ёки модель ҳолатларининг номи

Ҳодиса эҳтимоли Pi

1Автоматик доза бериш тизими (АДБТ) ўчирилмаган (дастлабки ҳолатни назорат қилишдаги хато)0,0005
2Доза ҳажми датчикларидан сигналларни узатиш занжири узилган0,00001
3Доза бериш сигнали тўсиқлар (ҳисобга олинмаган ташқи таъсирлар) туфайли заифлашган0,0001
4Доза бериш сигнали кучайтиргич-ўзгартиргичи бузилган0,0002
5Сарфўлчагич бузилган0,0003
6Сатҳ датчиги бузилган0,0002
7Оператор АДБТ нинг носозлиги тўғрисидаги ёруғлик индикатори сигналини пайқамади (операторнинг хатоси)0,005
8Оператор АДБТ нинг бузилганлиги тўғрисидаги товуш сигналини эшитмади (операторнинг хатоси)0,001
9Оператор берилган вақт тугаши билан насосни ўчириш зарурлигини билмайди0,001
10Оператор белгиланган ёқилғи қуйиш вақти тугаганлиги тўғрисидаги хронометр индикатори сигналини пайқамади0,004
11Хронометр бузилган0,00001
12Насос электр узатмасининг автомат ўчиргичи бузилган0,00001
13Насос узатмасини бошқариш занжири узилган0,00001
Бузилиш дарахти таҳлили сигналнинг асосий ҳодисага (3-расмда улар учта) ўтиш тармоқларини белгилаш, шунингдек улар билан боғлиқ бўлган: