Электр энергетикада назорат бўйича давлат инспекцияси (Ўздавэнергоназорат) тўғридаги Низомга ва Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Уставига мувофиқ қарор қиламиз:
1. Илова қилинаётган Электр энергетика ускуналарига хизмат кўрсатишда юз берган бахтсиз ҳодисалар оқибатида жабрланганларга шифокордан олдинги ёрдам кўрсатиш бўйича Йўриқнома тасдиқлансин.
2. Мазкур қарор Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида давлат рўйхатидан ўтган кундан бошлаб 10 кун давомида амалга киритилади.
Бахтсиз ҳодисалар, одатда, турли ҳил жароҳатлар билан бирга келиши кузатилади. Травма (грекча Trauma) жароҳатлар — ташқи омиллар таъсирида юз берадиган инсон организми юмшоқ тўқималарининг шикастланиши ва уларнинг бутунлиги ва функцияларини бузилишидир,
Шифокордан олдин дарҳол кўрсатилган ёрдам жабрланган инсонни оғир оқибатлардан сақлаб қолиши мумкин.
Шифокордан олдинги (бундан кейин — биринчи) ёрдам — бу бахтсиз ҳодисада жабрланган кишининг ҳаёти ва соғлиғини сақлаш ёки тиклашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуаси. Бундай ёрдамни, тиббий ходим етиб келишига қадар, жабрланган кишининг ёнида бўлганлар (ўзаро ёрдам) ёки жабрланган кишининг ўзи (ўзига ёрдам) кўрсатиши керак.
Жабрланганнинг ҳаёти ва одатда кейинги даволанишининг муваффақияти биринчи ёрдамнинг қанчалик тез ва моҳирона кўрсатилишига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар бир одам биринчи ёрдам кўрсатишни билиши ва жабрланганларга ҳамда ўзига биринчи ёрдам кўрсата олиши керак.
Жабрланган кишида нафас олиш ёки пульс уриши сингари тириклигини билдирувчи аломатлар бўлмаса уни ўлган деб ҳисоблаш ва унга ёрдам кўрсатишдан бош тортиб бўлмайди; жабрланган кишини ҳушига келтириш ва унга ёрдам кўрсатишнинг мақсадга мувофиқлиги масаласини фақат шифокоргина ҳал қилиш ҳуқуқига эгадир.
Электр ускуналарига хизмат кўрсатишда электр токидан жароҳатланганларга ўз вақтида биринчи ёрдам кўрсатилиши айниқса муҳимдир.
Электр энергетика ускуналарига хизмат кўрсатувчи корхона ва ташкилотларда ишловчи барча ходимлар касб бўйича ўқитилиши билан бир қаторда жабрланганларга биринчи ёрдам кўрсатиш бўйича амалий машғулотлар ўтишлари ҳамда вақти-вақти билан биринчи ёрдам кўрсатиш усуллари бўйича йўриқномавий машғулотлар ўтишлари лозим. Машғулотларни корхонанинг (ташкилотнинг) муҳандис — техник ходимлари билан биргаликда тиббий ходимлар жумласидан бўлган пухта билимларга эга мутахассислар ўтишлари керак.
Корхонанинг ҳар бир ходими ўзининг касбий вазифаларини қандай моҳирона бажарса, биринчи ёрдамни ҳам шундай кўрсата билиши керак, шунинг учун ҳам касбий маҳоратга ва шифокордан олдинги ёрдам кўрсатишни билишга қўйиладиган талаблар бир хил бўлиши лозим.
Биринчи ёрдам ўз вақтида кўрсатилиши ва самарали бўлиши учун доимий навбатчилик жойларида қўйидагилар бўлиши керак:
биринчи ёрдам кўрсатиш учун керакли дори-дармонлар ва тиббий буюмлар тўплами солинган тиббий ёрдам қутичаси (ёки корхона ҳудудидан ташқарида ишланганда бригадирларда турадиган биринчи ёрдам халтаси);
кўринадиган жойларда осиладиган бахтсиз, ҳодисаларда жабрланганларга биринчи ёрдам кўрсатиш, сунъий нафас ва юракка ташқи массаж қилиш усуллари тасвирланган плакатлар;
биринчи ёрдам қутичаларини ва тиббий ёрдам кўрсатиш пунктларини топишни осонлаштирувчи кўрсаткич тахтачалари ва белгилари. Ишлар чет ташкилотларнинг ходимлари томонидан бажарилганда ушбу ташкилотларнинг ходимларига биринчи ёрдам қутичалари турган ва тиббий ёрдам кўрсатиш пунктлари ўрнашган жойлари маълум қилиниши керак.
Биринчи ёрдам кўрсатишни тўғри ташкил этилиши учун ҳар бир корхона, цех, туман, тармоқ участкасида ва ҳ. қуйидаги чора-тадбирлар бажарилиши лозим:
зиммасига биринчи ёрдам қутичаси ва халталарини мунтазам тўлдириб туриш ва улардаги дори-дармонлар ва тиббий буюмларнинг тегишли ҳолатда сақланишини таъминлаш вазифаси юклатилган ходимларни ажратиш;
биринчи ёрдамнинг тўғри кўрсатилиши ва жабрланган кишини тиббий ёрдам кўрсатиш пунктига ўз вақтида ва албатта йўналтирилиши, ҳамда биринчи ёрдам қутичалари ва халталарини қуйида келтирилган керакли дори-дармонлар ва тиббий буюмлар билан мунтазам тўлдириб турилиши устидан мунтазам ва қатъий назоратни ташкил этиш.
№ | Дори-дармонлар ва тиббий буюмлар | Мақсади | Миқдори |
1. | Боғлаш пакети | Боғламаларни қўйиш учун | 5 дона |
2. | Стерил бинт | -«- | дона |
3. | Гигроскопик, клиник, жарроҳлик пахтаси | -«- | 50 граммлик 5 ўрам |
4. | Жгут | Қон оқишини тўхтатиш учун | 1 дона |
5. | Шиналар | Синган, чиққанларни маҳкамлаб қўйиш учун | 3-4 дона |
6. | Ях учун резина халта | Лат еган, синган чиққан жойларни совитиш учун | 1 дона |
7. | Стакан | Дориларни ичиш, кўз ва ошқозонни ювиш ва эритмаларни тайёрлаш учун | 1 дона |
8. | Чой қошиғи | Эритмаларни тайёрлаш учун | 1 дона |
9. | Йод (5 фоизли спиртли эритмаси) | Яралар ва терининг шилинган жойлари атрофига суриш учун | 1 флакон (50 мл) |
10. | Нашатир спирти (10 фоизли аммиак эритмаси) | Ҳушдан кетган вақтда қўллаш учун | 1 флакон (30 мл) |
11. | Бор кислотаси | Ишқордан куйганда кўз ва терини ювиш, оғизни чайиш, волт ёйидан куйганда кўзга ҳўллаб қўйишга эритма тайёрлаш учун | 1 пакет (25 г.) |
12. | Ичимлик содаси (натрий гидрокарбонат ёки натрий икки оксиди) | Кислотадан куйганда кўз ва терини ювиш, оғизни чайишга эритма тайёрлаш учун | 1 пакет (25 г.) |
13. | Водород пероксиди эритмаси (3 фоизли) | Бурундан, катта бўлмаган яралар ва шилинган жойлардан қон оқишини тўхтатиш учун | 1 флакон (50 мл) |
14. | Валериана настойкаси | Асаб тизимини тинчлантириш учун | 1 флакон (30 мл) |
15. | Аччиқ туз (инглиз) | Озиқ-овқатдан ва бошқа заҳарланишларда ичиш учун | 50 г. |
16. | Активлаштирилган кўмир (кукун) | Озиқ-овқатдан ва бошқа заҳарланишларда ичиш учун | 50 г. |
17. | Калий перманганат (кристаллар) | Озиқ-овқатдан ва бошқа заҳарланишларда ичиш учун | 10 г. |
18. | Валидол ёки нитроглицерин | Юрак атрофида кучли оғриқларда тил остига олиш учун | 1 тюбик |
19. | Амидопирин, анальгин (таблеткалар) | Иссиқни туширувчи ва оғриқни камайтирувчи восита сифатида ичиш учун | 2 ўрам |
Ёрдам кўрсатаётган шахс инсон организмини ҳаётий муҳим функциялари бузилишининг асосий аломатларини билиши, ҳамда жабрланганни хавфли ва зарарли омиллар таъсиридан халос этиши, жабрланганнинг ҳолатини баҳолай билиши, кўрсатилаётган биринчи ёрдамнинг кетма-кетлигини белгилаб олиши, зарур бўлганда жабрланганга ёрдам кўрсатаётганда ва транспортировка қилишда қўл келадиган мавжуд воситалардан фойдаланиши керак.
1) жабрланганнинг организмига хавфли ва зарарли омиллар таъсирини (электр токининг таъсиридан халос этиш, зарарланган муҳитдан олиб чиқиш, ёнаётган кийимларини ўчириш, сувдан чиқариб олиш ва ҳ.) бартараф қилиш;
3) жабрланувчини ҳаёти учун энг кўп хавф солаётган жароҳатнинг ҳусусиятларини ва уни қутқариш бўйича қилинадиган ҳаракатларнинг кетма-кетлигини аниқлаш;
4) жабрланувчини қутқариш бўйича зарур чора-тадбирларни энг кераклиги тартибида бажариш (нафас йўллари ўтказувчанлигини тиклаш; сунъий нафас, юракнинг ташқи массажи муолажаларини ўтказиш; қон оқишини тўхтатиш; синган жойларни маҳкамлаб қўйиш, боғламалар қўйиш ва ҳ.);
6) тез тиббий ёрдам ёки шифокорни чақириш ёхуд жабрланувчини энг яқин тиббиёт муассасасига етказиш чораларини кўриш.
Ҳодиса рўй берган жойга тиббиёт ходимларини чақириш имкони бўлмаса, жабрланувчини энг яқин тиббиёт муассасасига етказиш чоралари таъминланиши керак. Жабрланувчини фақат нафаси ва пульси барқарор бўлганда жойдан-жойга кўчириб ўтказиш мумкин.
Агар жабрланувчининг ҳолатига кўра уни кўчириб бўлмаса, тиббиёт ходимлари етиб келишига қадар жабрланувчининг асосий ҳаётий функцияларини сақлаб туриш лозим.
Жабрланувчига ёрдам кўрсатиш уни жароҳатловчи омилларнинг таъсиридан халос этиш вақтидан бошланади: электр ускунасини ўчириш, ток ўтказувчи қисмлардан кучланишни узиш ёки жабрланувчини ундан ажратиб олиш; жабрланувчини қадам кучланиши майдонидан олиб чиқиш ва бошқалар; сувдан тортиб олиш; хавфли (газланган, чангланган, ҳавонинг ҳарорати ошган ёки пасайган ва ҳ.) зонадан олиб чиқиш; ишлаб чиқариш ускуналарини, ҳаракатдаги машиналар ва механизмларни тўхтатиш; буғ ёки сувни ўчириш; ёнаётган кийимларни ўчириш ва бошқалар. Бундан ёрдам кўрсатаётган шахснинг ўзи ҳам, тегишли ҳимоя воситаларидан фойдаланган ҳолда, ўзини шу жароҳатловчи омилларнинг таъсиридан сақлаши лозим.
Жабрланувчи, фақат унга ёки ёрдам берувчи шахсга у ерда бўлиш хавфли бўлганда ёки ўша жойда ёрдам кўрсатиб бўлмаса, масалан таянчда, мачтада, кажавада ва ҳ. юракка массаж қилиш имкони бўлмаганда бошқа жойга кўчирилади.
Электр токи урганда жабрланувчини имкони борича тезроқ электр токи таъсиридан халос этиш лозим. Чунки электр токининг таъсири қанча кўп бўлса, организмдаги электр жароҳати шунчалик оғирроқ бўлади.
Кучланиш остидаги ток ўтказувчи қисмларга тегиб кетиш, кўп ҳолларда мушакларнинг ихтиёрий бўлмаган равишда қисқаришига ва нафас олиш ва қон айланиш органлари фаолиятининг бузилиши ёки умуман тўхтаб қолишига олиб келувчи ҳолатга сабаб бўлиши мумкин. Агар жабрланувчи симни қўлида ушлаб турган бўлса, унинг бармоқлари шундай қаттиқ қисиладики, симни унинг қўлларидан бўшатиб бўлмайди. Шунинг учун ёрдам берувчининг биринчи ҳаракати электр ускунасининг жабрланувчи тегиб турган қисмини тезроқ ўчиришдан иборат бўлиши керак.
Электр ускунасини узгич, бириктиргич-ажратгич (рубильник) ёки бошқа ўчирувчи аппарат ёрдамида (1-расм), ҳамда сақлагичларни олиб қўйиш, штепсел уламасини ажратиш, ҳаво линиясида сим ташлаб сунъий қисқа туташув ҳосил қилиш йўли билан ўчириш мумкин.
Агар жабрланувчи тепада турган бўлса, унинг баландликдан йиқилиб тушиши ускунани ўчирилиши ва шу тариқа жабрланувчини ток таъсиридан халос этилишига олиб келади. Бу ҳолда қўшимча жароҳатларнинг олдини олиш чораларини кўриш керак. ҲЛнинг таянчларидан жабрланувчини тушириш тартиби мазкур Йўриқноманинг иловасида тавсия қилинган.
Ускунани ўчириш билан бир вақтда чироқ ҳам ўчиб қолиши мумкин, шунинг учун кундузги ёритиш бўлмаганда, электр ускунанинг ўчирилиши ва жабрланувчига ёрдам кўрсатилишини кечиктирмасдан, бошқа манбадан ёритиш (хонанинг портлаш ва ёнғин хавфсизлигини эътиборга олиб авариявий ёритиш, аккумуляторли фонарлар ва ҳ.) таъминланиши керак.
Агар электр ускунасини тезлик билан ўчириш имкони бўлмаса, бу ҳолда жабрланувчини у тегиб турган ток ўтказувчи қисмлардан ажратиш чоралари кўрилиши керак. Бунда ёрдам берувчи шахс, барча ҳолларда, эҳтиёт чораларини кўрмасдан жабрланувчига тегиб кетиши мумкин эмас, чунки унинг ҳаёти учун хавфлидир. Худди шунингдек, у токнинг ерга туташув жойида ўтказувчи қисмга ўзи тегиб кетмаслик ёки қадам кучланиши таъсирига тушмасликни назорат қилиб туриши керак.
1000 гача В. кучланишда жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ёки симдан ажратиш учун каноп, ёғоч, тахта ёки электр токини ўтказмайдиган бошқа қуруқ жисмдан фойдаланиш керак (2-расм).
Жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан кийимидан тортиб (кийими қуруқ ва баданига ёпишмаган бўлса), масалан камзул ёки пальтосининг этагидан, ёқасидан тортиб ажратиш мумкин, бунда унинг атрофидаги металл буюмлар ёки жабрланувчи баданининг кийимсиз жойларига тегиб кетмаслиги керак (3-расм). Жабрланувчини оёғидан тортиб ҳам четга олиб қўйиш мумкин, бундан ёрдам берувчи шахс ўз қўлларини изоляция қилмасдан туриб, жабрланувчининг кийимига ёки пойафзалига тегиши мумкин эмас, чунки улар нам бўлиши ва электр токини ўтказиши мумкин. Қўлларини изоляция қилиш учун ёрдам берувчи, айниқса у жабрланувчи баданининг кийим тегмаган жойларидан ушлаши керак бўлганда, ёрдам берувчи шахс диэлектрик қўлқоплар кийиши ёки қўлига шарф ўраши, қўлига мовут фуражкани, камзули ёки
пальтонинг енгини кийиб олиши, жабрланувчининг устига резина гиламчани, резинали мато (плаш) ёки оддий қуруқ матони ташлаши керак. Шунингдек, ёрдам кўрсатувчи шахс резина гиламча, қуруқ тахта ёки электр токини ўтказмайдиган ҳар қандай таглик, қуруқ кийимлар ўрами ва ҳ. устига туриб ўзини изоляция қилиши мумкин. Жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ажратишда бир қўл билан ҳаракат қилиш лозим (4-расм).
Агар электр токи жабрланувчи орқали ерга ўтиб кетаётган бўлса ва у ток ўтказувчи элемент (масалан, симни) талвасада қўлида маҳкам ушлаб олган бўлса, энг осони жабрланувчини ердан ажратган ҳолда (унинг тагига қуруқ тахта тиқиб ёки унинг оёғини арқон ёки кийими ёрдамида ердан узиб қўйиш) токнинг таъсирини тўхтатиш мумкин, бунда ёрдам кўрсатувчи шахс ўзига нисбатан ҳам жабрланувчига нисбатан ҳам юқорида кўрсатилган эҳтиёт чораларини кўриши керак. Шунингдек симни ёғоч дастаги қуруқ бўлган болта билан (5-расм) ёки дастаги изоляцияланган асбоблардан (омбир, ясси жағли омбирдан) фойдаланган ҳолда узиш мумкин. Дастаги изоляцияланмаган асбобнинг дастагига қуруқ мато ўраб ҳам фойдаланиш мумкин. Симларни фазалар бўйича, яъни ҳар бир фазани алоҳида узиш лозим, бунда одам ўзини ердан изоляциялаши (қуруқ тахталар, ёғоч нарвон ва ҳ. устида туриши) керак.
1000 В.дан юқори кучланишда жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ажратиш учун ҳимоя воситаларидан: диэлектрик қўлқоплар ва ботиқлар
6 — 20 кВ. ли электр узатиш ҳаво линияларида, уларни тезлик билан таъминлаш манбаи томонидан узиш мумкин бўлмаса, ҲЛни ўчириш учун сунъий равишда қисқа туташув ҳосил қилиш керак. Бунинг учун ҲЛ симларига изоляцияланмаган эгилувчан ўтказгични ташлаш лозим. Ташланаётган ўтказгич, у орқали қисқа туташув токи ўтаётганида, куйиб кетмаслиги учун етарлича кесимга эга бўлиши шарт. Ўтказгич ташланишидан олдин, унинг бир учи заминланиши (металл таянчга, заминловчи туширгич ёки алоҳида заминлагич ва бошқаларга уланиши) керак, иккинчи учига эса ташлаганда қулай бўлиши учун юк осилса яхши бўлади. Ўтказгични шундай ташлаш керакки, у одамларга, шу жумладан ёрдам кўрсатувчи шахсга ҳам жабрланувчига ҳам тегиб кетмаслиги керак. Ўтказгични ташлаётганда диэлектрик қўлқоплар ва ботиклар кийиб олиш шарт.
Ёрдам кўрсатувчи шахс, агар ўтказувчи қисм (сим ва ҳ.) ерда ётган бўлса қадам кучланиши хавфини эсда тутиши керак. Бу зонада айниқса эҳтиёткорлик билан, ердан изоляция бўлиши учун ҳимоя воситалари (диэлектрик калишлар, ботиклар, гиламчалар, изоляциловчи тагликлар) ва электр токини ёмон ўтказадиган (қуруқ ёғочлар, ходалар ва ҳ.) жисмлардан фойдаланган ҳолда ҳаракат қилиш лозим. Туташув токининг ерга ёйилиши зонасида ҳимоя воситаларисиз ҳаракат қилганда, оёқларни бир-биридан узмай ерда суриб юриш керак (7-расм).
Жабрланувчи ток ўтказувчи қисмлардан ажратилганда уни шу зонадан ток ўтказувчи қисмдан (симдан) камида 8 метр масофага олиб чиқиш лозим.
Сувдан чиқариб олиш. Чўкаётган одамнинг қутқаришда асосий қоида — ўйлаб, хотиржам ва эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишдан иборат.
Агар чўкаётган одамнинг қутқариш тўғрисидаги чақириғи эшитилган бўлса, унинг ҳолатидан бохабар бўлинганлиги ва унга ёрдам кўрсатилиши ҳақида, албатта, жавоб қайтарилиши лозим. Бу чўкаётган одамнинг руҳини кўтаради ва унга куч бағишлайди.
Агар мумкин бўлса, чўкаётган ёки сузиб чарчаган одамга уни қирғоққа, қайиққа тортиб олиш учун лангарчўп ёки кийимининг учини узатиши ёки қўл остидаги қандайдир сузадиган жисм ёки махсус қутқарувчи мосламаларни ташлаши керак. Қутқарувчи жисмни шундай ташлаш керакки, у чўкаётган одамга урилиб кетмаслиги лозим. Агар бундай жисмлар бўлмаса ёки улардан фойдаланганда ҳам чўкаётган одамни қутқариб бўлмаса, унда қутқариш учун унга ёрдамга сузиб бориш керак.
Ёрдам кўрсатувчи шахс ўзи нафақат яхши сузиш ва шўнғишни билиши, балки жабрланувчини ташиш усулларини ва унинг осилиб олишидан ўзини бўшатишни билиши керак.
Оммавий бахтсиз ҳодисаларда ҳар бир чўкаётган одамга алоҳида ёрдам кўрсатишга ҳаракат қилиш керак. Сузиб туриб бирданига бир нечта одамга ёрдам кўрсатиб бўлмайди.
Ёрдам кўрсатиш учун тез сувга сакраш керак бўлса, кийимни ва пойафзални ечиб олиш керак. Сувнинг туби ва чуқурлиги номаълум бўлган жойларда сувга калла ташлаб шўнғиб бўлмайди. Сувга сакраш жойини шундай танлаш керакки, оқимнинг тезлигидан фойдаланиб ҳодиса рўй берган жойга тезроқ етиб бориш мумкин бўлсин.
Сувнинг ҳарорати паст бўлганда ёки сузаётган одам чарчаганида унинг болдир, сон мушакларида ёки бармоқларида томир тортишиб қолиши мумкин. Болдир мушакларида томир тортишганда чалқанча сузиб томир тортишиб қолган оёқни олдинга чўзиш ва унинг бармоқларини ўзига қаратиб тортиш тавсия этилади. Сон мушакларида томир тортишганда оёқни тизада куч билан букиш ёрдам беради, бунда оёқнинг тагини қўл билан соннинг ички томонига босиб туриш керак. Қўл бармоқлари ивишганда қўлни муштум қилган ҳолда сувдан чиқариб қаттиқ силкитиш керак.
Сузиб чарчаган одамга қуйидагича ёрдам кўрсатиш мумкин. Ёрдам кўрсатувчи одам чарчаган одамнинг олдинга чўзган қўлларининг билаклари тагига ўз елкаларини тутиши ва «брасс» усули билан сузиб уни ўзи билан олиб кетиши лозим (8-расм, а, б). Агар сузиб чарчаган одам ёрдам кўрсатувчи одам билан бир маромда оёғи билан суза олса, уни олиб чиқиш янада осонроқ бўлади. Сузиб чарчаган одамнинг қўллари ёрдам кўрсатаётган одамнинг елкаларидан сирпаниб тушиб кетмаслигини кузатиб туриш керак.
Чўкаётган одамга орқасидан туриб ёрдам кўрсатиш керак, чунки умидсизлик ва қўрқув чўкаётган одамга куч беради ва у ёрдам бераётган одамга ёпишиб олиб уни ҳам чўктириши мумкин.
Агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамни барибир ушлаб олган бўлса, чуқур нафас олган холда сувнинг тагига шўнғиш керак. Бунда чўкаётган одам сувнинг устида қолиш учун ёрдам бераётган одамни қўйиб юборади.
агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамнинг олд томонидан танасидан ёки бўйнидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан унинг белидан ушлаб туриб, бошқа қўлнинг кафти билан чўкаётганнинг даҳанига тиралиш, бурнини қисиш ва куч билан даҳанига итариш керак. Жуда бўлмаганда ёрдам кўрсатувчи шахс чўкаётган одамнинг қорнидан пасига тиззаси билан тиралиши ва ундан куч билан итарилиши лозим (9-расм);
агар чўкаётган одам ёрдам берувчи бўйнининг орқа томонидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан чўкаётган одамнинг билагидан ушлаб олиш, иккинчи қўл билан эса шу қўлнинг тирсагидан итариб, чўкаётган одамнинг қўлини кескин ўзининг боши устидан ўтказиб юбориш ва қўлни бўшатмай туриб уни ўзига орқаси билан ўгириш ҳамда уни қирғоққа қараб судраш лозим (10-расм);
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг билакларидан ушлаб олган бўлса, қўлларни муштум қилиб куч билан ташқарига чиқиб кетишга ҳаракат қилиш керак ва шу билан бир вақтда оёқларни қоринга тортиб чўкаётган одамнинг кўксига тиралиш ва ундан итарилиш керак (11-расм);
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг оёқларидан ушлаб олган бўлса, ундан ўзини бўшатиш учун бир қўл билан бошини ўзига босиб туриб, иккинчи қўлда унинг даҳанидан ушлаб ўзига тескари қилиб буриш керак (12-расм).
Агар чўкаётган одам сув остига кириб кетган бўлса, унинг кетидан шўнғиш керак. Уни дарҳол топиб бўлмаса, бир неча марта параллел шўнғиш керак.
Агар чўкаётган одамнинг орқа томонидан сузиб келиш мумкин бўлмаса, унда энг яхшиси ундан бир неча метр берида шўнғиб, унинг ён томонидан сузиб келиш керак ва бир қўл билан унинг тиззасидан итариб, иккинчи қўл билан бошқа оёғидан ушлаш, силтаб ўзига тескари қаратиб олиш ва қирғоққа олиб чиқиш керак (13-расм).
Агар жабрланувчи сувнинг остида тепага қараб ётган бўлса, ёрдам берувчи одам шўнғиб унинг боши томонидан сузиб бориши керак, агар жабрланувчи пастга қараб ётган бўлса — унинг ёнига оёқ томонидан сузиб бориши керак. Иккала ҳолатда ҳам ёрдам берувчи одам жабрланувчини қўлтиғини тагидан ушлаб олиб, кўтариши ва сувнинг тубидан куч билан итарилиб чўккан одам билан сувнинг устига чиқиб олиши ва қирғоққа қараб сузиши керак.
бошидан ушлаб (14-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамни чалқанча ҳолатга ўтказиши уни шу ҳолатда ушлаб туриб, юзини кафти билан (кафти билан қулоқларини беркитиб, катта бармоқлари билан лунжидан, кичкина бармоқлари билан эса паст жағидан) ушлаши ва сувнинг устидан ушлаб қирғоққа томон олиб бориши керак. Ёрдам бераётган одамнинг ўзи ҳам чалқанча сузиши лозим;
Қўлидан ушлаб (15-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, унинг тирсакларини орқасига ўтказиши ва уни ўзининг бағрига босиб эркин усулда сузиб қирғоққа олиб бориши керак;
қўл остидан ушлаб (16-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, ўзининг ўнг (чап) қўлини тезлик билан унинг ўнг (чап) қўли остига ўтказиб олиши, чўкаётган одамнинг иккинчи қўлини тирсагидан тепароғидан ушлаши уни ўзининг бағрига босиб ёнбошлаб сузиб қирғоққа олиб бориши керак.
Ҳушидан кетган одамни қирғоққа олиб чиқиш учун ёрдам бераётган одам ёнбошлаб сузиши ва жабрланувчини сочидан ёки ёқасидан тортиши керак.
Чўкаётган одамни ҳар қандай усуллар билан қирғоққа олиб чиқишда унинг оғзи ва бурни сувдан тепада бўлиши керак.
Чўкаётган одамни қайиқ ёрдамида қутқариш. Чўкаётган одамни қутқариш учун махсус буюмларсиз қайиқда сузиб борилганда, ўзи билан лангар, чўп, ёғоч ва ҳ. олиб бориш, агар чўкаётган ҳушини йўқотмаган бўлса уни чўкаётган одамга узатиш керак. Агар қайиқда одам битта ўзи бўлса, бу ҳолда у сувга сакрамагани маъқул, чунки бошқараолмайдиган қайиқни сув оқими олиб кетиши мумкин. Қайикни чўкаётган одамнинг олдига фақат ён тарафи билан эмас, балки олд ёки орқа учи билан олиб бориш керак. Чўкаётган одамни қайиққа ё олд ё орқа учидан олиш керак, чунки уни қайиқнинг ён томонидан олинадиган бўлса қайиқ ағдарилиб кетиши мумкин. Агар қайиқдаги ёрдам кўрсатувчи иккинчи одам, чўкаётган одамни қайиқдан туриб сувдан ушлаб кетиши мумкин бўлса, чўкаётган одамни қайиққа олмаса ҳам бўлади.
Газ билан заҳарланган шахсларни газланган зонадан олиб чиқиш. Заҳарли газлар чиқиши мумкин бўлган хонадаги шахс ўзини нохуш сезса ёки унда заҳарланиш аломатлари (асабийлашиш, бўшашиш ҳолати, бош айланиши, кўнгил айнаши ва бошқалар) пайдо бўлса, бу ҳолда ушбу одамни тезлик билан хонадан тоза ҳавога олиб чиқиш керак. Жабрланувчининг ҳолати хонадан ўзи чиқа олмайдиган даражада оғирлашса, хонадан ташқарида уни кузатиб турган шахс уни зудлик билан хонадан ташқарига етаклаб ёки кўтариб олиб чиқиши керак.
Кузатиб турган шахс жабрланган одамга ёрдам кўрсатиш учун газ билан заҳарланган хонага киришидан олдин, ўзининг ёнида бўлиши керак бўлган кислородли (изоляциялайдиган) ёки шлангли противогаз ниқобини тақиб олиши лозим. Бундай ҳолларда фильтрловчи противогазларни тақиш ман этилади.
Кабел иншоотлари ёки газ қувурлари қудуғида турган шахс ўзини нохуш сезганда ёки унда заҳарланиш аломатлари пайдо бўлганда, қудуқни тепасида уни кузатиб турган шахслар, дарҳол сақлагич камарининг елка тасмаларига бириктирилган арқондан фойдаланиб уни қудуқдан чиқишига ёрдам бериши ёки қудуқдан чиқариб олиши керак.
Газ билан заҳарланган хонадан олиб чиқилган шахснинг ҳолати яхшиланмаса ва унда заҳарланиш аломатлари сақланиб қолса, бу ҳолда жабрланган шахс зудлик билан даволаш муассасасига юборилиши лозим.
Ёнаётган кийимни ўчириш. Агар одамнинг устидаги кийими ёнаётган бўлса, оловни имкони борича тезроқ ўчириш керак, аммо бунда оловни ҳимоя қилинмаган қўллар билан ўчириш мумкин эмас.
Кийими ёнаётган одам, одатда, ўзини у ёқдан бу ёқа уради, югуради. Дарҳол уни тўхтатиш чоралари кўрилиши керак, унинг ҳаракатлари оқибатида олов янада кучаяди.
Ёнаётган кийимни тезлик билан ечиб ташлаш ёки сув қуйиб, қишда эса қор билан ўчириш керак. Ёнаётган кийимда ерда думалаб ҳам оловни ўчириш мумкин. Ёнаётган кийимдаги одамнинг устига қалин мато, кўрпа, брезент ташлаш мумкин, олов ўчганидан кейин жабрланган одамнинг терисига иссиқлик таъсирини камайтириш учун уни олиб қўйиш керак. Ёнаётган кийимдаги одамни боши билан ўраб бўлмайди, чунки бу уни нафас йўлларининг жароҳатланиши ва оловдан чиқувчи зарарли моддалар билан заҳарланишига сабаб бўлиши мумкин.
тери қатламларининг ва кўринадиган шиллиқ (лаб, кўз) пардаларининг ранги: пушти, кўкарган, оқариб кетган;
уйқу артерияларидаги пульс: яхши аниқланмоқда (уриши текис ёки нотекис), яхши аниқланмаяпти ёки йўқ;
Маълум кўникмаларга эга бўлганда ёрдам кўрсатувчи шахс ўзини йўқотиб қўймасдан бир дақиқа ичида жабрланганнинг ҳолатини баҳолай билиши ва унга қандай тартибда ва қайси ҳажмда ёрдам кўрсатилишини белгилаб олиши лозим.
Жабрланганнинг ҳуши ўзида ёки йўқлигига қараб аниқланади. Бунга тўла ишонч ҳосил қилиш учун жабрланганнинг ҳолатини ўзидан сўраш керак.
Тери қатламларининг ранги ва нафас олиши (кўкрак қафасининг кўтарилиши ва туширилиши) ҳам қараб аниқланади. Ҳар дақиқаси қиммат бўлган вақтни нафас олишини аниқлаш учун оғзи ёки бурнига ойна ва ялтироқ металл жисмларни қўйиш учун кеткизиб бўлмайди.
Уйқу артериясида пульсни аниқлаш учун қўл бармоқларини жабрланувчининг томоғига (трахеясига) қўйилади ва уларни озгина четга суриб, бўйнининг ён томонидан ушлаб кўрилади (17-расм).
Кўзларнинг юмуқ ҳолатида кўз қорачиғининг кенглиги қуйидагича аниқланади: кўрсаткич бармоқларини иккала кўзнинг юқори қовоқларига қўйилади ва кўз олмасини аста босиб юқорига кўтариш керак. Бунда кўз қия очилади ва кўзнинг ёй пардаси, унинг марказида эса думалоқ шаклдаги кўз қорачиғи кўринади. Уларнинг (кенгайган ёки торайган) ҳолати ёй пардасининг улар эгаллаган майдонига қараб баҳоланади.
Жабрланганнинг эс-ҳуши қай даражада бузилганлиги, тери қатламларининг ранги ва нафас олишининг ҳолатини пульсни аниқлаш билан бир вақтда баҳолаш мумкин, бунинг учун бир дақиқа вақт етади. Кўз қорачиқларини бир неча сония ичида кўриб олиш мумкин.
Электр токи ёки бошқа хавфли омиллар таъсиридан сўнг жароҳатланган одамнинг баданида кўзга кўринадиган оғир жароҳатлар бўлмаса, жароҳатланган одам ҳаракатланишига ва айниқса ишини давом эттиришига рухсат бериб бўлмайди, чунки унинг соғлиғи кейинчалик бирданига оғирлашиб қолиши мумкин. Фақатгина шифокор жабрланган одам соғлиғининг ҳолатини баҳолаши мумкин.
Яшин урганида жабрланган одамни ерга кўмиш мумкин эмас, бу фақат зарар келтиради ва уни сақлаб қолишда қимматли бўлган вақтни йўқотилишига олиб келади.
Агар жабрланган одамнинг эс-ҳуши ўзида бўлса (бундан олдин эса ҳушидан кетган бўлиб, лекин нафас олиши ва пульси бир маромда сақланиб қолган бўлса) уни, масалан, кийимлардан тўшалган, тагликка ётқизиш; мунтазам нафас олиши ва пульсини кузатиб туриб нафас олишига халал берувчи кийимларини ечиб бўшатиш; унга тоза ҳаво келиши учун шароит яратиш; агар кун совуқ бўлса унинг баданини иситиш; кун иссиқ бўлса уни салқинроққа жойлаштириш; осойишталикни таъминлаш, ортиқча одамларни кеткизиш; сувдаги валериана эритмасини (20 томчи) ичириш лозим.
Агар жабрланувчи беҳуш бўлса, унинг нафас олишини кузатиб туриш лозим, агар тилининг орқага кетиб қолиши оқибатида нафас олиши секинлашса, паст жағини олдинга чиқариш керак. Бунинг учун иккала қўлнинг тўртта бармоғи билан паст жағни орқа томондан бурчакларидан ушлаб тортилади ва юқоридаги тишлар паст тишлардан олдинда турадиган қилиб сурилади (18-расм). Тилнинг орқага кетиб қолиши тўхтамагунча уни шундай ушлаб туриш лозим. Беҳуш бўлган жабрланувчига нашатир спирти ҳидлатиб туриш, юзига совуқ сув сепиб туриш лозим.
Жабрланувчининг кўнгли айниса ва у қайт қилишни бошласа, қусиш моддаларини йўқотиш учун унинг боши ва елкаларини ён томонга (яхшиси чапга) буриш керак.
Агар жабрланувчи энтикиб, жуда секин нафас олаётган бўлса, лекин пульси сезилаётган бўлса унга дарҳол сунъий нафас олиш муолажасини бошлаш лозим. Сунъий нафас олдириш вақтида жабрланувчи ётган ҳолатда бўлиши шарт эмас. Сунъий нафас олдиришни, жабрланувчи хавфли ва зарарли омиллар таъсиридан халос этилиб, ҳамда у таянчдан пастга туширилиб, хавфли зонадан олиб чиқилганидан сўнг дарҳол бошлаш керак.
Агар жабрланувчи беҳуш бўлса ва у нафас олмаса, пульси сезилмаса, тери қатламлари кўкарган ва кўз қорачиғи кенгайиб кетган бўлса, дарҳол сунъий нафас олдириш ва юракнинг ташқи массажини ўтказиш йўли билан организмнинг ҳаётий функцияларини тиклашга ҳаракат қилиш керак.
Ушбу чора-тадбирлар мажмуаси реанимация (яъни жонлантириш) деб, чора-тадбирлар эса — реанимацион чора-тадбирлар деб аталади.
Қимматли вақтни йўқотиб жабрланувчини ечинтиришнинг ҳожати йўқ. Шуни эсда тутиш керакки, юрак тўхтатган вақтдан 4 дақиқа ўтмаган бўлса жонлантириш муолажалари самара бериши мумкин, шунинг учун ҳам биринчи ёрдамни тез ва имкони борича ҳодиса рўй берган жойда кўрсатиш керак.
Жабрланувчи нафас олмаётган бўлса ёки унинг пульси сезилмаса, уни ўлган деб ҳисоблаб унга ёрдам кўрсатишдан бош туртиб бўлмайди. Жабрланувчининг ўлгани ҳақидаги хулосани фақат тиббиёт ходимлари чиқариши мумкин.
Жонлантириш ҳаракатларини бошлаш билан бирга шифокор ёки тез ёрдамни чақириш ҳақида ҳам ўйлаш керак, фақат буни ёрдам кўрсатаётган шахс эмас, балки бошқа шахс қилиши лозим.
Жабрланувчи нафас олишининг, қон айланишининг тўхташ вақти, сунъий нафас олдиришни ва юракка ташқи массаж ўтказишни бошлаш вақтини, ҳамда реанимацион чора-тадбирларнинг давомийлигини эслаб қолиш ва уларни етиб келган тиббиёт ходимларига маълум қилиб етказиш керак.
Сунъий нафас олдириш. Сунъий нафас олдириш жабрланувчи нафас олмаётганда ёки оғир (секин, энтикиб) нафас олаётганида, ҳамда қандай: электр токи таъсири, заҳарланиш, чўкиш ва бошқа сабаб бўлишидан қатъий назар нафас олиши мунтазам оғирлашиб бораётганда ўтказилади.
Сунъий нафас олдиришнинг энг самарали усули бўлиб «оғиздан оғизга» ёки «оғиздан бурунга» усули ҳисобланади, бунда жабрланувчининг ўпкасига етарли ҳажмда ҳаво етказиб берилиши таъминланади. «Оғиздан оғизга» ёки «оғиздан бурунга» усули ёрдам кўрсатувчи шахс чиқараётган ҳавони мажбуран жабрланувчининг ҳаво йўлларига юборилишига асосланади, бунда физиологик жиҳатдан ушбу юборилаётган ҳаводан жабрланувчининг нафас олиши учун фойдаланса бўлади. Ҳавони дока, рўмолча ва ҳ. орқали юборса бўлади. Сунъий нафас олдиришнинг ушбу усули жабрланувчининг ўпкасига ҳаво келишини назорат қилиш имконини беради, чунки кўкрак қафаси ҳаво пуфланаётганда кўтарилиши ва ҳаво чиқарилганда пастга тушишини кўриш мумкин.
Сунъий нафас олдиришни ўтказиш учун жабрланувчини чалқанча ётқизиш, нафас олишни сиқиб турган кийимларининг тугмаларини ечиб бўшатиш ва беҳуш чалқанча ётганда орқага кетиб қолган тил билан ёпилиб қолган юқори нафас олиш йўллари ўтказувчанлигини таъминлаш лозим. Бундан ташқари, оғиз бўшлиғи ичида ёт моддалар (қусуқ моддалари, ечилиб тушган протезлар, агар одам чўккан бўлса, қум, балчиқ, ўтлар ва ҳ.) бўлиши мумкин, уларни жабрланувчининг бошини ён томонга буриб дастрўмол (латта) ёки бинт ўралган кўрсаткич бармоқ билан олиб ташлаш керак (19-расм). Шундан сўнг ёрдам кўрсатувчи шахс жабрланувчи бошининг ён томонига жойлашиб, бир қўлини унинг бошини тагидан ўтказади, иккинчи қўлининг кафти билан жабрланувчининг бошини имкони борича орқага ағдариб пешонасини босиши лозим (20-расм).
Бунда тилнинг асоси кўтарилиб ҳалқумга кириш йўлини очиб беради, жабрланувчининг оғзи эса очилади. Ёрдам кўрсатувчи шахс жабрланувчининг юзига энгашиб, оғзини очиб чуқур нафас олади сўнгра лаблари билан жабрланувчининг оғзини тўлиқ ёпиб жабрланувчининг оғзига ҳаво юбориб тез нафас чиқаради; шу билан бир вақтда у жабрланувчининг бурнини юзи билан ёки пешонани ушлаб турган қўлнинг бармоқлари билан ёпиши керак (21-расм).
Бунда жабрланувчининг кўтарилиши керак бўлган кўкрак қафасини кузатиб туриш лозим. Кўкрак қафаси кўтарилиши билан ҳаво пуфлаш тўхтатилади, ёрдам кўрсатувчи шахс бошини кўтариб, жабрланувчи аста-секин нафас чиқаради. Нафас чиқариш янада чуқурроқ бўлиши учун кўкрак қафасини секин босган ҳолда жабрланувчининг ўпкасидан ҳаво чиқишига кўмаклашиш мумкин.
Агар жабрланувчининг пульси яхши аниқланаётган ва унга фақат сунъий нафас олдириш керак бўлса, сунъий нафас олдириш ўртасидаги вақт оралиғи 5 сонияни ташкил этиши керак, бу бир дақиқада 12 марта нафас олдиришдан иборатдир.
Кўкрак қафаси кенгайишидан ташқари тери қатламларининг ва шиллиқ пардаларнинг пушти рангга кириши, ҳамда жабрланувчининг беҳушлик ҳолатидан чиқиб ўзи мустақил нафас ола бошлаши, сунъий нафас олдириш самарадорлигини яхши кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади.
Сунъий нафас олдиришни ўтказишда ёрдам кўрсатувчи шахс пуфланаётган ҳавонинг жабрланувчини ошқозонига эмас, балки ўпкасига ўтишини кузатиб туриши керак. Қориннинг шишиши ҳавонинг ошқозонга ўтганидан далолат беради, бунда кўкрак ва киндик ўртасида қорин қўлнинг кафти билан эҳтиёткорлик билан аста-секин босиб эзилади. Бунда жабрланувчи қайт этиши мумкин, бунда унинг оғзи ва ҳалқумини тозалаш учун жабрланувчининг боши ва елкасини ён томонга (яхшиси чапга) буриш керак.
Агар ҳаво пуфланганда кўкрак қафаси кўтарилмаса, жабрланувчининг паст жағини олдинга тортиб чиқариш лозим (18-расм).
Агар жабрланувчининг жағлари бир-бирига маҳкам босилган бўлиб унинг оғзини очиб бўлмаса, бу ҳолда сунъий нафас олдиришни «оғиздан бурунга» усули билан ўтказиш керак (22-расм).
Жабрланувчи ўзи мустақил нафас ололмаса ва унинг пульси аниқланаётган бўлса, бахтсиз ҳодиса миноранинг саватчасида, таянчда ёки мачтада рўй берган бўлса сунъий нафас олдиришни ўтирган ёки турган ҳолатда ўтказиш мумкин (23-ва 24-расм). Бунда жабрланувчининг бошини имкони борича орқага энгаштирилади ёки паст жағи олдинга сурилади. Қолган усуллар худди олдингидек ўтказилади.
Кичкина болаларга ҳавони пуфлаганда бир вақтда ўзининг оғзи билан боланинг бурнини ҳам ёпиб, ҳам оғзига ҳам бурнига ҳаво пуфланади (25-расм). Бола қанчалик кичкина бўлса, нафас олганида унга пуфланадиган ҳаво шунчалик кам бўлиши керак ва катта одамга нисбатан кўпроқ марта ҳаво пуфланиши лозим (бир дақиқада 15 — 18 марта). Янги туғилган чақалоққа катта одамнинг оғиз бўшлиғидаги ҳаво етарли бўлади. Шунинг учун боланинг нафас олиш йўллари шикастланмаслиги учун унга ҳавони жуда кескин эмас ва тўлиқ бўлмаган ҳажмда пуфлаш керак.
Жабрланувчининг ўзи дастлабки суст нафас ола бошлаши билан сунъий нафас олдиришдаги ҳавони, ўзи нафас олаётган вақтда пуфлаш лозим.
Жабрланувчи етарли даражада чуқур ва бир маромда мустақил нафас олганидан сўнг унга сунъий нафас олдириш тўхтатилади.
Жабрланувчи нафас олмаса ва унинг уйқу артериясида пульс аниқланмаса, бу ҳолда сунъий нафас олдириш учун икки марта ҳаво пуфланади ва юракка ташқи массаж ўтказишни бошлаш керак.
Юракка ташқи массаж ўтказиш. Жабрланувчи нафас олмаса ва унинг уйқу артериясида пульс аниқланмаса унга ёрдам кўрсатаётганда фақат сунъий нафас олдиришнинг ўзи етарли бўлмайди, чунки ўпкадаги кислород қон билан бошқа органлар ва тўқималарга ўта олмайди. Бу ҳолда сунъий равишда қон айланишини тиклаш керак, бунинг учун юракка ташқи массаж ўтказиш лозим.
Одамнинг юраги кўкрак қафасида тўш суяги ва умуртқа поғонаси ўртасида жойлашган бўлади. Тўш суяги — ҳаракатчан ясси суякдир. Одам чалқанча (қаттиқ сиртда) ётганида умуртқа поғонаси ҳаракатсиз қаттиқ асос бўлиб қолади. Агар тўш суяги босилса, юрак тўш суяги ва умуртқа поғонаси ўртасида сиқилади ва унинг ичидаги қон томирларга сиқиб чиқарилади. Агар тўш суягига илқиб-илқиб босилса, юракдаги қоннинг сиқиб чиқарилиши худди юрак табиий қисқарганида чиққанидек бўлади. Бу юракка ташқи (билвосита, ёпиқ) массаж ўтказиш деб аталади, бунда қон айланиши сунъий равишда тикланади. Шундай қилиб, сунъий нафас олдириш юракка ташқи массаж ўтказиш билан биргаликда амалга оширилса, нафас олиш ва қон айланиш функциялари амалга оширилади.
Қуйидаги: тери қатламларининг оқариб ёки кўкариб кетиши, ҳушини йўқотиш, уйқу артерияларида пульснинг аниқланмаслиги, нафас олишнинг тўхтаб қолиши ёки энтикиб, тўхтаб-тўхтаб нафас олиш аломатларининг биргаликдаги кўриниши юрак фаолиятининг тўхтаб қолганидан далолат беради ва реанимацион чора-тадбирларнинг амалга оширилишини тақозо этади.
Юрак тўхтаб қолганда, вақтни зое кетказмасдан, жабрланувчини қаттиқ текис жойга: курсига, полга, ҳеч нарса бўлмаганда тагига тахта қўйиб ётқизиш лозим.
Агар битта одам ёрдам кўрсатаётган бўлса, у жабрланувчининг ён томонига ўрнашиб олади ва энгашиб икки марта («оғиздан-оғизга» ёки «оғиздан-бурунга» усули билан) тез ҳаво пуфлайди, сўнгра қаддини ростлаб, жабрланувчининг шу томонида қолиб, битта қўлининг кафтини тўш суягининг пастки ярмига, тагидаги учидан икки бармоқ юқорироққа қўяди (26-ва 27-расм), бармоқларини эса сал кўтаради (17-расмга қаранг). Иккинчи қўлининг кафтини биринчи кафтининг устига кўндаланг ёки узунасига қилиб қўйиб, энгашган гавдаси билан ёрдам берган ҳолда босади. Босганда қўллар тирсак бўғимларида тўғри бўлиши керак.
Босганда тез-тез шундай силтаб босиш керакки, тўш суяги 4-5 см.га сурилиши, босиш давомийлиги 0,5 сониядан ошмаслиги, алоҳида босишлар оралиғи ҳам 0,5 сониядан ошмаслиги керак.
Босишлар оралиғида қўллар тўш суягидан олинмайди (агар икки киши ёрдам бераётган бўлса) бармоқлар кўтарилган ҳолатда бўлиши, қўллар тирсак бўғимларида тўлиқ тўғриланган бўлиши лозим.
Агар жонлантиришни битта одам ўтказаётган бўлса (28-расм), ҳар икки марта чуқур ҳаво пуфлаганида тўш суягини 15 марта босиш керак, сўнгра яна икка марта ҳаво пуфланади ва яна 15 марта тўш суягини босиш керак ва ҳ. Бир дақиқа ичида тўш суягини камида 60 марта босиш ва 12 марта ҳаво пуфлаш, яъни 72 муолажани бажариш лозим, шунинг учун реанимацион чора-тадбирларнинг суръати юқори бўлиши керак. Тажрибанинг кўрсатишича, сунъий нафас олдиришга кўпроқ вақт сарфланади. Ҳавони пуфлашда жабрланувчининг кўкрак қафаси кенгайиши билан ҳаво пуфлашни тўхтатиш лозим.
Реанимацион чора-тадбирлар икки киши томонидан ўтказилаётган бўлса (29-расм), «нафас олдириш — массаж қилиш» нисбати 1:5 ни ташкил қилади, яъни битта чуқур ҳаво пуфланганидан сўнг кўкрак қафаси беш марта босилиши керак. Жабрланувчига сунъий нафас олдириш вақтида юракка массаж қилаётган киши кўкрак қафасини босмай туради, чунки кўкрак қафаси босилганидаги ҳаракатлар ҳаво пуфланишидан кучлироқ бўлади (ҳаво пуфланишида кўкрак қафасининг босилиши сунъий нафас олдиришни ва демак реанимацион чора-тадбирларни самарасиз қилиб қўяди). Реанимацион чора-тадбирлар икки киши томонидан ўтказилаётганда ёрдам кўрсатувчи шасхлар ҳар 10 — 15 дақиқада ўрин алмашиб туриши мақсадга мувофиқдир.
Юракка ташқи массаж тўғри бажарилганда тўш суягининг ҳар босилишида артерияларда пульс пайдо бўлишига олиб келади.
Ёрдам кўрсатувчи шахслар юракка ташқи массажни тўғри ва самарали ўтказилаётганлигини уйқу ва сон артерияларида пульснинг пайдо бўлиши бўйича вақти-вақти билан назорат қилиб туришлари лозим. Жонлантириш бир киши томонидан ўтказилаётган бўлса, у ҳар 2 дақиқада уйқу артериясидаги пульсни аниқлаш учун юракка массаж қилишни 2-3 сонияга тўхтатиб туриши лозим (17-расм). Агар жонлантириш икки киши томонидан ўтказилаётган бўлса, уйқу артериясидаги пульс сунъий нафас олдиришни ўтказаётган шахс томонидан назорат қилинади. Массаж қилиш вақтидаги танаффусда пульснинг пайдо бўлиши юрак фаолиятининг (қон айланишининг) тикланганлигидан далолат беради. Бунда юракка массаж қилишни дарҳол тўхтатиш, аммо сунъий нафас олдиришни, жабрланувчи ўзи барқарор мустақил нафас олишига қадар давом эттириш керак. Пульс пайдо бўлмаган тақдирда юракка массаж қилишни давом эттириш лозим.
Сунъий нафас олдириш ва юракка ташқи массаж ўтказишни жабрланувчи ўзи мустақил нафас олиши ва юрак фаолияти тикланишига қадар ёки уни тиббиёт ходимлари қарамоғига ўтказилишига қадар амалга ошириш лозим.
Агар реанимацион чора-тадбирлар самарали ўтказилса (тўш суяги босилганда йирик артерияларда пульс аниқланса, кўз қорачиғлари торайса, тери қатламларининг ва шиллиқ пардаларининг кўкарганлиги камайса), жабрланувчида нафас олиш ва юрак фаолияти тикланади.
Организм жонланишининг (мустақил нафас олиши, кўз қорачиғларининг торайиши, жабрланувчи қўл-оёқларини қимирлатишга ҳаракат қилиши ва бошқа) аломатлари пайдо бўлиб, узоқ вақт давомида пульс аниқланмаса, бу юрак фибрилляциясидан далолат беради. Бу ҳолларда тиббиёт ходимлари қарамоғига топширилишига қадар жабрланувчига сунъий нафас олдириш ва юрагига массаж қилиш муолажаларини давом эттириш зарур.
12 ёшгача бўлган болаларга ўтказиладиган реанимацион чора — тадбирлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Бир ёшдан 12 ёшгача бўлган болаларга юрак массажи бир қўлда ўтказилади (30-расм) ва боланинг ёшига қараб кўкрак қафаси бир дақиқада 70 дан 100 мартагача босилади, бир ёшгача бўлган болаларга иккита (кўрсаткич ва бош) бармоқ ёки боланинг танасини қолган бармоқлар билан қучоқлаб олиб иккала қўлнинг бош бармоқлари билан тўш суягининг ўртасига бир дақиқада 100 дан 120 мартагача босилади (31-расм).
Ҳар қандай жароҳат ярадор қилган жисмдаги, жароҳатланган одамнинг терисидаги, чангдаги, ердаги, ёрдам кўрсатувчи шахснинг қўлларидаги ва тоза бўлмаган боғлаш матосидаги микроблар билан ифлосланиши мумкин.
жароҳат жойини сув ёки ҳар қандай дори моддаси билан ювиш, устига кукун сепиш ва суртмалар суриш мумкин эмас, чунки бу яранинг битишига тўсқинлик қилади, уни йиринглатиши ва тери сиртидаги ифлосларни кириб қолишига сабаб бўлади;
жароҳат жойининг ичидан қум, тупроқни ва ҳ. олиб ташлаш мумкин эмас, чунки шу тариқа жароҳат ичидаги ҳамма ифлосларни олиб бўлмайди. Яранинг атрофидаги ифлосларни яранинг ичига тушмаслиги учун ундан ташқарига қилиб эҳтиёткорлик билан олиш лозим;
яранинг ичидаги қотиб қолган қонни, кийим қолдиқларини ва ҳ. олиб бўлмайди, чунки бу қон оқиб кетишига сабаб бўлиши мумкин;
яра жойини изоляция тасмаси билан боғлаш ёки унинг устини ўргимчакнинг ини билан ўраб қўйиш мумкин эмас, бу қоқшал касаллигига олиб келиши мумкин.
Ярадор бўлганда биринчи ёрдам кўрсатиш учун дори қутичасидаги боғлаш ўрамини унинг устида ёзилган кўрсатмаларга мувофиқ очиш керак. Боғлаш вақтида бевосита ярага тегадиган қисмига қўл тегизмаслик лозим.
Қандайдир сабабга кўра боғлаш ўрами бўлмаган тақдирда, жароҳатни боғлаш учун тоза дастрўмол ёки матодан фойдаланиш мумкин. Яра жойига бевосита пахта қўйиш мумкин эмас.
Матонинг бевосита ярага қўйиладиган қисмига ярадан каттароқ доғ ҳосил бўлгунча бир нечта томчи йод томизиш, сўнгра эса матони яранинг устига қўйиш керак.
Ёрдам кўрсатувчи шахс қўлларини ювиши ёки бармоқларини йод билан артиши керак. Бироқ ювилган қўллар билан ҳам ярага тегиш мумкин эмас.
Агар яранинг устига тупроқ тушган бўлса, қоқшал касаллигига қарши эмлаш учун дарҳол шифокорга мурожаат қилиш керак.
Қон кетиши ташқи (қон танадан ташқарига оқади) ёки ички (қон бош суягининг, кўкрак қафасининг, қорин бўшлиғининг ичида) бўлиши мумкин. Қон томирларининг шикастланишига қараб артериал, вена ва капилляр қон кетиши турларига бўлинади.
Артериал қон кетиши чуқур кесилган ёки санчилган жароҳатларда пайдо бўлади. Ёрқин қизил (алвон) ранг қон (юрак мушакларининг қисқаришига мос) тирқираб оқади, баъзида эса кичкина фавворача бўлиб уради. Катта (уйқу, ўмров ости, елка, сон, тизза ости) артериялар жароҳатланганда жуда кучли қон кетиши вужудга келади, қон катта босим билан қон томирлардан оқиб чиқади, агар қон кетишини ўз вақтида тўхтатмаса, жароҳатланган киши бир неча дақиқа ичида нобуд бўлиши мумкин.
Венадан қон кетиши веналар жароҳатланганда пайдо бўлади. Қон секин текис оқиб чиқади, тўқ қизил олча рангига эга бўлади.
Капилляр қон кетиши катта шилинган жойларда ва сиртқи жароҳатларда майда қон томирлар (капиллярлар) шикастланганда бўлади. Қон яра жойининг бутун сирти бўйлаб аста секин томчилаб сизиб чиқади. Капилляр қон кетишини дастлаб яранинг атрофини йод билан артиб стерил боғлам ёки водород пероксидининг 3 фоизли эритмасига ҳўлланган боғлам ёрдамида тўхтатиш осон.
Кучли бўлмаган (вена ёки артериал) қон кетишида яранинг устига қаттиқ сиқувчи боғлам қўйилади ва тананинг қонаётган қисми тепага кўтарилади.
Сиқувчи боғлам қуйидагича қўйилади: яра атрофидаги тери йод билан артилади, яранинг устига боғлам материаллари (бир нечта қават стерил дока, бинт), пахта қўйилади ва сиқиб боғланади. Агар қон кетиши тўхтамаса, қўйилган боғлам материалларини олмасдан туриб, унинг устига яна бир нечта қават дока, пахта қўйилиб сиқиб боғланади. Агар қўл-оёқлар боғланадиган бўлса, бинт ўрамлари пастдан юқорига бармоқлардан танага қараб боғланиши керак. Жароҳатланган қўл ёки оёқ тепага кўтариб қўйилади.
Кучли қон кетишини тез тўхтатиш учун қонаётган томирни ярадан тепароқда (қон оқими бўйлаб) суякка бармоқлар билан босиб туриш керак. 32-расмда артерия қон томирларини босиб турганда энг самарали бўлган жойлар нуқталар билан кўрсатилган. Қуйидаги жароҳатларда қон кетишини тўхтатиш учун босиладиган нуқталар: пешона ёки чаккада-чакка артерия қон томирини қулоқ супраси олдида (1-нуқта);
бошда ёки бўйинда — уйқу артерияси қон томирларини бўйин умуртқа поғоналарига босиш (3- ва 4 - нуқталар);
елкада (елка бўғимлари олдида) ва қўлтиқ остида — ўмров ости артерияни ўмров ости чуқурчасидаги суякка босиш (5-нуқта);
елка олдида — қўлтиқ ости (6-нуқта) ёки елка (7-нуқта) артериясини елка ўртасида ички томондан босиш;
қўл панжаси ёки бармоқларида — билак ва тирсак артерияларини елка олди суягининг пастдаги учдан бир қисмининг панжа олдида босиш (8- ва 9-нуқталар);
оёқ юзаси ва панжаларида — оёқ юзасидаги орқа артериясини (13-нуқта) ёки орқа катта болдир артериясини (14-нуқта) босиш.
Оёқ ва қўллардаги қон кетишини уни жароҳат жойидан юқорироқда бўғимда букиш йўли билан тўхтатиш мумкин, агар бу қўл ёки оёқ синмаган бўлса (33-расм). Жабрланувчининг тезлик билан енгини ёки шимининг почасини шимариш ва бўғимини букишда ҳосил бўлган чуқурчага бир сиқим пахта, дока ёки исталган мато бўлагини солиб қўйиш ва бўғинни куч билан, охиригача букиш керак. Бунда букилган жойдаги ўтган ярага қон келтирувчи артерия сиқилади. Оёқ ёки қўл шундай букланган ҳолатида жабрланувчининг танасига рўмол, шарф ёки камар билан боғлаб қўйилиши керак.
Жароҳатланган оёқ — қўллардан қон кучли кетганида уни чирмов (жгут) билан қаттиқ : тортиб боғлаш керак (34-расм).
Чирмов сифатида ҳар қандай эгилувчан, чўзиладиган мато, резина найча, подтяжкалар ва ҳ.дан фойдаланиш мумкин.
Чирмов жароҳатдан юқорироқ (танага яқинроқ) жойга, олдин қон кетаётган томирни тегишли суякка бармоқ билан босиб турган ҳолда, оғриқни камайтириш ва терининг қисилиб қолмаслиги учун кийимнинг устидан ёки қандайдир юмшоқ қистирма (оёқ-қўлга ўралган бир нечта қават қилиб букланган бинт, дока ёки рўмол) устидан боғланади.
Агар ёрдам бир киши томонидан кўрсатилаётган бўлса, қон томирини босиб туришни жабрланувчига топшириш мумкин.
Чирмовни иккала қўл билан чўзиб туриб, жароҳатланган қўл-оёқ атрофида икки-уч марта ўраш керак, бунда чирмов ўрамлари ўртасида терининг очиқ қолган жойлари бўлмаслиги лозим (35-расм).
Чирмовни қон кетиши тўхтамагунча бураш лозим. Агар чирмов тўғри қўйилган бўлса, чирмов қўйилган жойдан пастдаги қон томирда қоннинг пульсацияси аниқланмайди, боғланган жойдан пастдаги оёқ-қўлнинг учи оқара бошлайди. Бироқ чирмовни жуда қаттиқ боғлаб бўлмайди, чунки мушакларни шикастлаш, асаб томирларини сиқиб қўйиш ва оёқ-қўл фалажини пайдо қилиш мумкин.
Қўл остида боғлаш учун ишлатса бўладиган чўзиладиган мато бўлмаса, оёқ-қўлни чўзилмайдиган матодан: бўйинбоғ, белбоғ, буралган рўмол ёки сочиқдан ва ҳ. ясалган бурама билан боғлаш мумкин.
Бурама ясалиши керак бўлган мато кўтарилган оёқ-қўл атрофида тегишли қистирма қўйиб ўралади, ва оёқ-қўлнинг ташқи томонидан тугун қилиб боғланади. Шу тугуннинг ичига ёки унинг тагига таёқчага ўхшаш қандайдир жисм тиқилиб, қон тўхташига қадар буралади (36-расм). Керакли даражагача буралганидан сўнг таёқчани, ўзи очилиб кетмайдиган қилиб (қўшимча ҳалқа ёки бинт билан) маҳкамлаш керак.
Йилнинг илиқ даврида чирмов ёки бурамани 2 соатдан кўпроқ вақтга, совуқ даврида эса — 1 соатдан кўпроқ вақтга қўйиб бўлмайди. Чирмов бундан кўпроқ вақтга қўйилганда оёқ-қўл тўқималарини нобуд бўлиши хавфи бор. Шу бойисдан вақтни назорат қилиш учун чирмов ёки бураманинг тагига ёки жароҳатланганнинг кийимида боғлаш жойининг ёнига, улар қўйилган аниқ вақт кўрсатилган қоғозни қистириб қўйиш керак. Бир соатдан кейин чирмовни (бурамани) қолдириш зарурати бўлса, жароҳатланган жойини тепароқдан бармоқ билан босиб туриб, жароҳатланган жойга қон келиши учун чирмовни 10 — 15 дақиқага ечиб туриш, сўнгра чирмовни олдинги жойидан тепароқ ёки пастроққа қайтадан боғлаб қўйиш керак. Чирмов боғланган жабрланувчини имкон қадар тезроқ даволаш муассасасига етказиш зарур.
Ҳаёт учун жуда хавфли бўлган ички қон кетишида, қон тананинг ички органлари бўшлиқларига оқади ва уни амалда тўхтатиб бўлмайди. Уни жабрланувчининг ташқи кўринишига қараб аниқлаш мумкин: унинг ранги оқаради, терида ёпишқоқ тер пайдо бўлади, тез-тез юзаки нафас олади, пульси тезлашиб унинг овози секин эшитилади. Жабрланувчини ётқизиш ёки ярим ўтирган ҳолатга келтириш, унга тинчлик-осойишталикни таъминлаш, тахминин қон кетаётган жойга «муз» (ях, совуқ сув солинган идиш) қўйиш ва тезлик билан шифокорни чақириш лозим. Агар қорин бўшлиғи шикастланганлигига тахмин қилинаётган бўлса, унга ичишга сув бериш мумкин эмас.
Бурундан қон кетганда, жабрланувчини ўтқазиш, қон димоғига оқиб тушмаслиги учун бошини олдинга энгаштириш, ёқасини ечиб қўйиш, қаншарига совуқ сувга ҳўлланган латта қўйиш, бурнининг ичига 3 фоизли водород пероксидига ҳўлланган пахта ёки дока тикиб қўйиш, бурун катакларини 4-5 дақиқага бармоқлар билан қисиб қўйиш керак.
Суяк бутунлигининг бузилиши синган деб аталади. Жабрланувчи синган жойида кучли оғриқни сезади, бу оғриқ, ҳолатни ўзгартирмоқчи бўлганда кучаяди, суяк синиқларининг жойидан силжиши туфайли, қийшайиш, шишганликни кўриш мумкин.
Синишда, жабрланувчига синган суякнинг қимирламаслигини таъминлаш керак. Бу оғриқни камайтиради ва суяк синиқларининг кейинги силжини ва қон томирлари ҳамда юмшоқ тўқималарни улар томонидан яна жароҳатланишининг олдини олади.
Суяк қимирламаслиги учун стандарт шиналар ёки қўл остидаги материаллардан (фанера, тахта, ёғочдан ва ҳ.) тайёрланган шиналардан фойдаланилади.
Синган жойга оғриқни камайтириш учун «муз» (ях, совуқ сув солинган резина халта, сувга ҳўлланган латта) қўйилиши керак.
Чиқиш — бўғимдаги суюқларнинг жойидан силжиши, бунда бўғимларнинг сирти қисман ёки тўлиқ бир-бирига тегмай қолади. Қўл ёки оёқ чиққан вақтдаги кучли оғриқ кейин ҳам камаймайди. Қўл ёки оёқ чиқишининг ҳусусиятлари қуйидагича: бўғимнинг ҳаракатлантириб бўлмаслиги, унинг ноғайритабиий ҳолати, шишганлиги.
Қўл-оёқ чиққанда ёки синганда жароҳатланган қўл ёки оёқни шина ёрдамида тўлиқ ҳаракатланмаслигини таъминлаш ва шикастланган жойга «муз» қўйиш керак. Ўз ҳолича қўл ёки оёқни киритишга ҳаракат қилмаслик керак, буни фақат шифокор қилиши мумкин.
Жабрланувчини даволаш муассасасига етказиш керак, йўлда ва тиббиёт ходимларига топшириш вақтида жароҳатланган қўл-оёқни ёки тананинг бошқа қисмини қимирламайдиган тинч ҳолатда бўлишини таъминлаш лозим.
Қўл-оёқ чиққан ёки синганда шина қўйиш йўли билан камида иккита, синган жойдан тепадаги ва ундан пастдаги бўғимларнинг, катта суяклар синганидан эса — учта бўғимнинг қимирламаслигини таъминлаш керак. Шинанинг маркази синган жой олдида бўлиши лозим. Шина боғлами йирик томирларни, асаб толаларни ва суякларнинг туртиб чиққан жойини эзмаслиги керак.
Шинани, яхшиси юмшоқ латта ва устидан бинт билан ўраш керак. Шина бинт, рўмол. камар ва ҳ. билан маҳкамлаб қўйилади. Шина бўлмаган тақдирда, шикастланган қўлни танага, шикастланган оёқни эса иккинчи соғ оёққа боғлаб қўйиш керак.
Елка суяги синган ёки чиққанда шинани қўлни тирсагида букиб қўйиш керак. Қўл суягининг юқори қисми синганида шина икки — елка ва тирсак бўғимларига қўйилиши, қўл суягининг пастки қисми синганида эса — унга қўшимча билак бўғимига ҳам қўйилиши керак (37-расм). Шинани қўлга бинт билан боғлаш, қўлни эса рўмол ёки бинт билан бўйинга осиб қўйиш керак.
Елка олди суяги синган ёки чиққанда (кафт кенглигидаги) шинани тирсак бўғимидан, жабрланувчининг кафтига, гўё у муштумида ушлаб тургандек, бир сиқим пахта ёки бинт солиб бармоқларнинг учигача қўйилиши керак (38-расм). Шиналар бўлмаган тақдирда, қўлни рўмол билан бўйинга (39-расм) ёки камзулга (40-расм) осиб қўйилиши лозим. Агар қўл (чиқиб кетганида) танадан орқада қолаётган бўлса, қўл ва тананинг ўртасига қандайдир юмшоқ нарса (масалан букланган кийим) қўйиш керак.
Шиналарни, иложи борича оёқни кўтармасдан, жойида ушлаб туриш ва бир нечта жойдан (танага, сонга, болдирга) бинт билан боғлаб қўйиш лозим, аммо бу синган жойнинг ёнида ёки устида бўлиши керак эмас. Бинтни бел, тизза ёки товон остига таёқча билан итариш лозим.
Умров суяги синган ёки чиққанда қўлтиқ остига шикастланган томондан бир сиқим пахта қўйиш, қўлни тирсагидан тўғри бурчак остида букиб танага бинт билан ўраб қўйиш (43-расм) ва бўйинга рўмол ёки бинт билан осиб қўйиш лозим. Бинтни боғлаётганда шикастланган қўлдан танага қараб ўраш керак.
Умуртқа суяги шикастланганда унда кучли оғриқ сезилади ва энгашиб ёки қайириб бўлмайди. Биринчи ёрдам қуйидагича кўрсатилиши керак: эҳтиёткорлик билан, жабрланувчини кўтармасдан унинг орқасига тагидан кенг тахта, ошиқ-мошиқдан чиқариб олинган эшикни тиқиш ёки жабрланувчини юзини пастга қаратиб ўгириш лозим, ўгираётган вақтда унинг танаси эгилиб кетмаслигини (орқа мия шикастланмаслиги учун) кузатиб туриш керак.
Қовурғалар синганда оғриқ нафас олганда, йўталганда ва ҳаракат қилганда сезилади. Ёрдам кўрсатишда кўкрак қафасини бинт билан қаттиқ тортиб ўраш ёки нафас чиқарилганда уни сочиқ билан тортиб боғлаш лозим.
Тоз суяклари синганда тоз қисмини пайпаслаганда, бут қисмида, думғаза қисмида оғриқ сезилади, оёқни тўғрилаб кўтариб бўлмайди. Ёрдам қуйидагича кўрсатилади: жабрланувчининг орқасига тагидан кенг тахта тиқилади, уни «қурбақа» ҳолатига ётқизиш, яъни унинг оёқларини тиззасида букиб икки томонга очиш, тўпиқларини эса бирга қилиш, тиззаси тагига кийимларни букиб қўйиш керак. Жабрланувчини (ички органлари шикастланмаслиги учун) ён томонга ўгириш, ўтқазиш ва оёғига типпа-тик қилиб қўйиш мумкин эмас.
Бош шикастланганда бош суяги синган бўлиши (аломатлари: оғиз ва қўлоқдан қон оқиши, беҳушлик ҳолати) ёки мия чайқалиши (аломатлари: бош оғриғи, кўнгил айниши, қайт қилиш, ҳушини йўқотиш) мумкин. Бунда биринчи ёрдам қуйидагича кўрсатилади: жабрланувчини чалқанча ётқизиш, бошни икки томондан қимирламайдиган қилиб букланган кийимлардан ясалган ёстиқчалар билан маҳкамлаб қўйиш, қаттиқ сиқиб боғлаш лозим, агар очиқ жароҳат бўлса стерил боғлам қўйилиши (44-расм), «муз» қўйиш ва шифокор етиб келгунча тўла тинчлик таъминланиши керак.
Беҳуш ҳолатда бўлган жабрланувчи қайт қилиши мумкин. Бу ҳолда унинг бошини ён томонга буриб қўйиш керак. Шунингдек унинг тили орқага кетиши натижасида нафаси сиқиб қолиши мумкин. Бундай ҳолатда жабрланувчининг пастки жағини олдинга тортиш ва уни, сунъий нафас олдиришдагидек, шундай ҳолатда ушлаб туриш керак (18-расмга қаранг).
Лат ейишда шиш, лат еган жойга текканда оғриқ пайдо бўлади. Ёрдам кўрсатиш мақсадида оғриқни камайтириш ва қон талашиб қолишининг олдини олиш учун «муз» қўйиш, сиқиб боғлаб қўйиш керак. Лат еган жойга тегмаслик лозим.
Лат еган жойга йод суртиш, ишқалаш ва иситувчи компресс қўйиш керак эмас, чунки бу оғриқни кучайтиради.
Эт узилганда (бўғимлар шикастланганда) кучли оғриқ сезилади, шиш пайдо бўлади ва бўғимларнинг ҳаракати чекланади. Биринчи ёрдамни кўрсатишда жароҳатланган қўл-оёқни бинт билан сиқиб боғлаш ва унинг тинч туришини таъминлаш лозим. Жароҳатланган жойга «муз» қўйиш керак. Жароҳатланган оёқ кўтариб қўйилиши, жароҳатланган қўл эса — рўмол билан осиб қўйилиши зарур.
Юк босиб қолганда жабрланувчини юкнинг тагидан бўшатиб олиш, жароҳатланган қўл-оёқни сиқиб боғлаш ва унинг тагига букланган кийимлардан ясалган ёстиқчани тиқиб кўтариб қўйиш лозим. Жароҳатланган тўқималар ҳалок бўлиши вақтида пайдо бўладиган заҳарли моддалар сўрилишини камайтириш учун бинтнинг устидан «муз» қўйилади. Қўл-оёқлар синганда шина қўйилиши керак.
Агар жабрланувчи нафас олмаса ва унинг пульси аниқланмаса, дарҳол сунъий нафас олдириш ва юрагига массаж қилиш зарур.
Куйишлар термик, кимёвий ва электр куйишлар бўлади, олов, буғ, қайноқ жисмлар ва моддалар таъсирида термик қуйишлар; кислоталар ва ишқорлар, ҳамда айрим оғир металларнинг тузлари таъсирида — кимёвий куйишлар; электр токи ва электр ёйи таъсирида — электр куйишлар содир бўлади.
Жароҳатлар чуқурлиги бўйича барча куйишлар тўртта даражага бўлинади: биринчиси-қизариш ва терининг шишиши; иккинчиси — сувли пуфаклар; учинчиси — терининг сиртқи ва чуқур қатламларининг ўлиши; тўртинчиси-терининг кўмирга айланиши, мушаклар ва мускул пайлари, суякларнинг жароҳатланиши.
Биринчи даражали термик ва электр куйишларда инсон танасига хавфли омил (олов, иссиқ сирт, қайноқ суюқлик, газ ёки буғ ва ҳ.) таъсири бартараф этилганидан сўнг тананинг куйган жойларини устига совуқ сув қуйиш ёки 15 — 20 дақиқага қор қўйиш лозим. Бу оғриқни, ҳамда тўқималарга иссиқликни таъсир этиш вақтини ва куйиш чуқурлигини камайтиради ва тўқималарнинг шишиб кетишининг олдини олади.
Куйиш майдони катта бўлмаган биринчи ва иккинчи даражали куйишларда бинт ёки докадан фойдаланиб, куйган жойга стерил боғлам қўйиш керак.
Жабрланувчига ёрдам кўрсатилаётганда, инфекцияларни юқтирмаслик учун терининг куйган жойларига қўл тегизиш ёки унга суртмалар, ёғлар, мойлар, вазелин суртиш, ичимлик содаси, крахмал ва ҳ. сепиш мумкин эмас. Пуфакчаларни ёриш, куйган жойга ёпишиб қолган мум, канифоль ва бошқа смолали моддаларни кўчириб олиш мумкин эмас, чунки улар кўчирилаётганда куйган терини ҳам кўчириб олиши мумкин ва шу билан жароҳатланган жойга инфекциялар юқиши учун қулай шароит яратилади.
Куйган жойдан кийим ва пойафзални ечиб олиш мумкин эмас, уларни қайчи ёки пичоқ билан кесиш ва эҳтиёткорлик билан ечиб олиш лозим.
Агар кийим куйиб терига ёпишиб қолган бўлса, унинг устидан стерил боғлам қўйиб, жабрланувчини даволаш муассасасига юбориш керак.
Оғир ва катта майдонли куйишларда жабрланувчини ечинтирмасдан тоза чойшаб ёки матога ўраб қўйиш, устига иссиқроқ нарса ёпиш, битта ёки иккита анальгин ёки амидопирин таблеткасини бериш, илиқ чой ичириш ва шифокор келишига қадар тинчлик яратиб бериш лозим.
Шокнинг дастлабки аломатларида: жабрланувчининг ранги кескин оқариб, тез-тез ва сиртқи нафас олса, пульси яхши сезилмаса, унга тезлик билан 20 томчи валериана настойкасидан ичириб юбориш лозим.
Кўзлар куйганда, бор кислотасининг (ярим чой қошиқ бор кислотасининг бир стакан сувдаги) эритмасига ҳўллаб совуқ латта қўйиш ва жабрланувчини дарҳол шифокорга юбориш керак.
Электр ёйи ва электр токи таъсирида куйганда жабрланувчини (куйиш майдонининг юзасидан қатъий назар) даволаш муассасасига етказиш керак, чунки электр токининг организмга таъсир этиш хусусиятларини эътиборга олиб, у доимий равишда шифокор кузатуви остида бўлиши зарур. Унинг юраги, жароҳатланган вақтдан бир неча соат ёки ҳатто бир сутка кейин тўхтаб қолиши мумкин.
Кимёвий куйишда, тўқималар жароҳатланишининг чуқурлиги кўп жиҳатдан кимёвий модда таъсир этиш вақтига боғлиқдир. Шунинг учун кимёвий модданинг кучи (концентрацияси) ва таъсир этиш вақтини имкони борича тезроқ камайтириш мақсадида жароҳат жойини дарҳол крандан, резина шлангдан ёки челакдан оқувчи катта миқдордаги совуқ сув билан 15 — 20 дақиқа давомида ювиш керак.
Агар кислота ёки ишқор кийим орқали терига тушган бўлса, олдин уни сув билан кийимдан ювиб ташлаш, сўнгра эса эҳтиёткорлик билан кийимни кесиб, ҳўл кийимни жабрланувчининг устидан ечиб олиш ва шундан кейин терини ювиш зарур.
Одам танасига қаттиқ модда кўринишидаги олтингугурт кислотаси ёки ишқори тушса, уни қуруқ пахта ёки тоза мато бўлаги билан олиб ташлаш, сўнгра жароҳатланган жойни сув билан яхшилаб ювиш ва устига қуруқ стерил боғлам қўйиш лозим.
Кимёвий куйишда кимёвий моддани сув билан тўлиқ кеткизиб бўлмайди. Шунинг учун ювгандан кейин жароҳатланган жойни тегишли нейтралловчи эритмаларга ҳўлланган латта билан артиш керак.
Кислотадан куйганда ичимлик содасининг (бир чой қошиғи ичимлик содасининг бир стакан сувдаги) эритмасига латта (боғлам) ҳўллаб босилади.
Кислота суюқлик, буғ ёки газ кўринишида кўзга ёки оғиз бўшлиғига тушган бўлса, олдин уларни катта миқдордаги сув билан чайиш, сўнгра ичимлик содаси (ярим чой қошиғи ичимлик содасининг бир стакан сувдаги) эритмаси билан ювиш лозим.
Тери ишқор таъсирида куйганда бор кислотаси (бир чой қошиғи бор кислотасининг бир стакан сувдаги) эритмасига ёки сирка кислотасининг кучсиз (ош сиркасининг тенг миқдорда сувдаги) эритмасига латта (боғлам) ҳўллаб босилади.
Ишқор томчилари сачраб ёки унинг буғлари кўзга ва оғиз бўшлиғига тушганда, жароҳатланган жойларни катта миқдордаги сув билан чайиш, сўнгра бор кислотаси (ярим чой қошиғи бор кислотасининг бир стакан сувдаги) эритмаси билан ювиш лозим.
Агар кўзга қаттиқ кимёвий модданинг заррачалари тушса, олдин уларни нам тампон билан олиб ташлаш лозим, чунки кўзларни ювишда улар шиллиқ пардани шилиб юбориши ва қўшимча жароҳатга сабаб бўлиши мумкин.
Кислота ёки ишқор қизилўнгачга тушганида зудлик билан шифокорни чақириш керак. Шифокор келгунча жабрланувчининг оғзидан сўлагини ва шилимшиқларни чиқариб ташлаш, ўзини ётқизиб иссиқ қилиб ўраш, қорнига эса оғриқни камайтириш учун «муз» қўйиб қўйиш лозим.
Агар жабрланувчида нафас сиқиш аломатлари пайдо бўлса, унга оғзининг шиллиқ пардалари куйганлиги сабабли «оғиздан — бурунга» усули билан сунъий нафас олдириш зарур.
Қизилўнгачга тушган ишқорни нейтраллаш мақсадида жабрланувчи қайт қилиши учун ошқозонни сув билан ювиш мумкин эмас, чунки куйдирувчи суюқлик қизилўнгач бўйича орқага қайтаётганида шиллиқ пардани яна жароҳатлайди ва ҳалқум шишиб кетиши мумкин.
Жабрланувчига уч стакандан кўп бўлмаган миқдорда сув ичириш мумкин, бунда қизилўнгачга тушган кислота ёки ишқор суюлади ва унинг куйдирувчи таъсири камаяди. Жабрланувчига сут ёки сувга аталаб аралиштирилган (1 литр сувга 12 дона) тухумнинг оқини ичириш яхши самара беради.
Тери катта ҳажмда куйганида, ҳамда кўзга кислота ёки ишқор тушганида биринчи ёрдам кўрсатилганидан сўнг жабрланувчини даволаш муассасасига юбориш керак.
Паст ҳароратнинг таъсири остида тўқималар ҳалок бўлмай, улардаги ҳаётий жараёнлар сустлашади. Тўқималарнинг ҳарорати пастлашган сари, уларнинг ҳаётий фаолиятини белгиловчи, алмашинув жараёнлари шунчалик сустлашади (19°С ҳароратда алмашинув жараёнлари деярли бутунлай тўхтаб қолади, 10°С ҳароратда эса қон оқими тўхтайди). Алмашинув жараёнларининг сустлашиши тўқималарнинг ҳаётий эҳтиёжларини камайтиради, лекин уларнинг шикастланишига олиб келмайди.
Музлаб қолишнинг сабаблари турлича бўлади, ва тегишли шароитларда (узоқ вақт давомида совуқнинг таъсири, шамол, ошган намлик, сиқадиган ёки ҳўл пойафзал, ҳаракатсиз ҳолат, жабрланувчининг яхши бўлмаган умумий ҳолати — касаллик, дармонсизлик, мастлик, қон йўқотиш ва ҳ.) ҳатто 3 — 7°С ҳароратда ҳам музлаб қолиш мумкин. Даставвал бармоқлар, панжалар, оёқ юзлари, қулоқлар ва бурун музлашга мойил бўлади.
Ёрдам кўрсатаётганда энг муҳими — тананинг музлаб қолган жойларининг бирданига тез исишига йўл қўймаслик, чунки илиқ ҳаво, илиқ сув, иссиқ жисмлар ва ҳатто қўлларнинг тегиши тўқималарни нобуд қилиши мумкин. Жабрланувчини иситилган хонага олиб киришдан олдин танасининг музлаган жойларини (кўпинча қўллари ёки оёқлари), уларнинг устига иссиқ ўтказмайдиган (пахта-бинтли, жун ва бошқа) боғламлар қўйиб иссиқнинг таъсиридан муҳофаза қилиш зарур. Боғлам, терининг ранги ўзгармаган жойларига тегмай, фақат териси аниқ оқарган жойларни ёпиб туриши лозим. Акс ҳолда тананинг қон айланиш бузилмаган жойларидаги иссиқ боғлам остида музлаган жойларга тарқала бошлайди ва уларни сиртидан бошлаб исишига олиб келади, бу эса сиртдаги тўқималарнинг нобуд бўлишига сабаб бўлади.
Иссиқни ўтказмайдиган боғлам қўйилганидан сўнг қўл — оёқларнинг музлаган бармоқларини ҳаракатланмаслигини таъминлаш зарур, чунки улардаги томирлар мўрт бўлиб қолади ва қон оқими юра бошлаганидан кейин қон талашиб қолиши мумкин.
Бунинг учун шиналардан, ҳамда қўл остидаги исталган нарсалардан: қалин картон, фанер, тахтача бўлакларидан фойдаланиш мумкин. Оёқ юзаси учун иккита тахтачадан фойдаланиш лозим: биттаси болдирдан сонгача бўлган узунликдаги, иккинчиси — оёқ юзасининг узунлиги бўйича. Улар 90° бурчак остида маҳкамлаб қўйилиши керак.
Тананинг музлаган жойларидаги боғлам у ерда қизиш ҳис этилмагунча ва уларнинг сезиш қобилияти тикланмагунча туриши лозим.
Организмдаги иссиқликни ўрнини тўлдириш ва қон айланишини яхшилаш учун жабрланувчига иссиқ ширин чой ичириб туриш зарур.
Организм тўлиқ музлаши оқибатида инсон ҳушини йўқотганида шифокордан олдин ёрдам кўрсатишнинг асосий қоидаси иссиқ хонага олиб киришдан аввал жабрланувчининг қўл ва оёқларига иссиқ ўтказмайдиган боғлам қўйишдан иборатдир. Агар жабрланувчининг энидаги пойафзал яхлаб қолган бўлса, уни ечиш эмас, балки оёқларини пўстин, пальто ёки қўл остидаги бошқа нарса билан ўраб қўйиш керак. Жабрланувчини, иссиқ ўтказмайдиган боғламларини ечмасдан, зудлик билан энг яқин даволаш муассасасига етказиш лозим.
Томоққа, қизилўнгачга, нафас йўлларига кўпинча овқат ейиш вақтида балиқ ва гўшт суяклари, ҳамда иш қилаётган вақтда оғизга солинадиган тўноғич, кнопкалар, майда михлар ва бошқа жисмлар тушиши мумкин. Бунда оғриқ пайдо бўлиши, нафас олишнинг қийинлашиши, йўтал тутиши, нафас сиқиб қолиши мумкин.
Бегона жисмни қизилўнгачдан ошқозонга ўтиши учун нон, бўтқа ёки картошка ейишга уринишлар кўп ҳолларда ёрдам бермайди, шунинг учун албатта даволаш муассасасига мурожаат қилиш керак.
Майда заррачалар кўринишидаги (металл, тош, ёғоч заррачалари, қум, ҳашоратлар ва бошқа) бегона жисмлар кўзга тушганида, оғриқ пайдо бўлади, кўз ёшланади ва улар кўриш қобилиятининг бузилиши ва сустлашишига сабаб бўлиши мумкин. Агар кўзга нарса тушган бўлса, уни кўзни (стакандан, пахта ёки докадан, сув ичиладиган фавворачадан) сув оқизиб кўзнинг ташқи бурчагидан (чекадан) ички бурчагига (бурунга) қаратиб ювиш йўли билан чиқариш мумкин. Худди шунингдек, кўз қовоғини ташқарига ағдариб тоза нам пахта ёки тоза дастрўмол билан жисмни олиб ташлаш мумкин (45-расм). Кўзни ишқалаш мумкин эмас.
Кўз пардасига тушган нарсани ўзича олиб ташлаб бўлмайди. Буни фақат тиббиёт ходимлари, иложи борича тезроқ қилишлари керак, заррача кўз пардасини қанча кўп вақт давомида жароҳатласа, шунча асоратлари кўпроқ бўлади, ҳатто яра пайдо қилиши мумкин. Кўзга қуруқ стерил боғлам қўйилиб (46-расм), жабрланувчини иложи борича тезроқ даволаш муассасасига юбориш керак.
Юмшоқ тўқималарга (тери, тирноқ остига ва ҳ.) тушган бегона жисмлар, улар билан бирга тўқималарга микроблар кириши билан хавфлидир, бу микроблар бегона жисмнинг атрофида яллиғланиш жараёни бошланишига сабаб бўлади. Юмшоқ тўқималардаги бегона жисмларни фақат уларни осон ва тўлиқ олинишига ишонч ҳосил бўлганда ўзича олиш мумкин. Озгина қийинчилик пайдо бўлса ҳам шифокорга мурожаат қилиш керак. Бегона жисм олиб ташланганидан сўнг унинг кирган жойини йод билан артиш ва устига стерил боғлам қўйиш керак.
Беҳушлик — бу тўсатдан, миядан қоннинг кетиб қолиши сабабли қисқа вақтга (бир неча сониядан бир неча дақиқагача) ҳушни йўқотишдир. Одатда, беҳуш бўлишдан олдин бош айланади, кўз-олди қоронғулашади, қулоғи шанғиллайди, айрим ҳолларда кўнгил айнаиди ва қайт этади. Беҳушлик қаттиқ қўрқув, кучли оғриқ, қон кетиши, тананинг ётган ҳолатдан тикка ҳолатга кескин ўтиши натижасида содир бўлиши мумкин.
Беҳушликда жабрланувчи қаттиқ терлайди, қўл-оёқлари музлайди, пульси тез-тез уради ва унинг овози секин чиқади, нафас олиши сиртқи бўлади, тери қатламлари оқаради.
Ёрдам кўрсатганда жабрланувчини боши танасидан пастроқ турадиган қилиб чалқанча ётқизиш, нафас олишда сиқувчи кийимининг тугмаларини ечиш, тоза ҳаво келишини таъминлаш, юзига совуқ сув сепиш, нашатир спиртига ҳўлланган пахтани ҳидлатиш, юзига шапатилаб уриш лозим. Беҳуш ҳолатдаги жабрланувчи қайт қилиши мумкин, шунинг учун унинг бошини ён томонга буриб қўйиш керак. Унинг бошига муз ва ҳўлланган латта қўйиш керак эмас. Жабрланувчи ҳушидан кетишидан олдинги ҳолатида унга совуқ сув ёки иссиқ чой бериш лозим.
Иссиқлик ва қуёш нуридан жароҳатланиш организмнинг қаттиқ исиб кетиши ва бунинг оқибатида мияга қон қуйилиши сабабли содир бўлади. Бу организмдаги иссиқлик баланси бузилиб, ташқаридан келадиган иссиқлик ва организмда ҳосил бўладиган иссиқликнинг чиқиши қандайдир сабабларга кўра қийинлашганда юз беради. Атроф-муҳитнинг кўтарилган ҳарорати, унинг ўта намлиги, сув ўтказмайдиган (резиналаштирилган, брезент) кийимлар организмга иссиқликни салбий таъсир этишига сабаб бўлади. Оғир жисмоний иш, мастлик, кам ухлашлик, сув ичиш ва овқатланиш режимининг бузилиши ҳам иссиқликни таъсирида организмнинг қизиб кетишига сабаб бўлади.
Иссиқлик таъсирида жароҳатланганда одамнинг аҳволи ёмонлашади, ўзи бўшашади, кучли қизиш сезилади, тери қизаради, кучли тер чиқиши (тер томчи-томчи бўлиб оқади), юракнинг уриши тезлашади, нафас сиқади, пульси тезлашади, чакада оғирлик сезилади, бош айланади, бош оғрийди, кўнгил айнийди, гоҳида қайт этиши мумкин. Тананинг ҳарорати 38 — 40°С гача кўтарилади. Пульснинг тезлиги бир дақиқада 100 — 120 уришгача етади.
Иссиқ уриши иссиқликни организмда ўта тўпланиши (тананинг ҳарорати 41-42о,С ва ундан юқори) ҳусусиятига эга бўлиб, инсоннинг онги хиралашади ва ҳатто ҳушидан кетиши мумкин, турли гуруҳ мушакларининг увишиб қолиши, нафас олиш ва қон айланишининг бузилиши рўй беради. Галлюцинациялар, алаҳсираш пайдо бўлиши мумкин. Тери қуриб ва қизиб кетади, тил ҳам қуруқ бўлиб, пульси ипсимон ва нотекис уради.
Агар иссиқ урганда ўз вақтида ёрдам кўрсатилмаса, одам ўлиб қолиши мумкин. Нафас олиш ва қон айланиш тизимларининг бузилиши ўлимга олиб келиши мумкин.
Офтоб уриши одам бошига ҳеч нарса киймай узоқ вақт давомида бевосита қуёш нурлари остида бўлганида содир бўлади. Офтоб уришининг аломатлари худди иссиқ уриши аломатлари билан бир хил бўлади.
Иссиқ ёки офтоб урганида қуйидагича ёрдам кўрсатилади: жабрланувчини зудлик билан салқин жойга олиб ўтиш; бошини тагига букланган кийимдан ясалган ястиқчани қўйиб чалқанча ётқизиш; кийимларини тугмасини ечиб бўшатиш ёки кийимларини ечиш; боши ва кўкрагини совуқ сув билан хўллаш; бошига (пешонаси, бошини тепаси, гарданига) ҳамда қон томирлар кўп ўтган жойлари: бутига, ўмров суяги остига, қўлтиғининг тагига, ва тизза остига совуқ сувга ҳўлланган латта ёки муз қўйиш лозим.
Агар одам ҳушини йўқотмаган бўлса, унга аччиқ совуқ чой ёки совуқ тузли сув ичириш керак. Жабрланувчининг нафас олиши қийинлашган бўлса ва пульси аниқланмаса, реанимацион чора-тадбирларнинг барчасини; сунъий нафас олдириш ва юракка ташқи массаж ўтказишни бажариш керак.
Газлар, шу жумладан ацетилен, ис ва табиий газ билан, бензин буғлари ва ҳ. билан заҳарланганда одамда бош оғриғи, «чаккада дукилаш», «қулоқда шанғиллаш», умумий ҳолсизлик пайдо бўлади, бош айланиши, юракнинг тез уриб кетиши, кўнгил айниши ва қайт қилиши мумкин. Кучли заҳарланганда уйқу келади, ҳамма нарсага бефарқ бўлиб қолади, ўта оғир захарланганда эса бетартиб ҳаракатлар қилиб кучли ҳаяжонланиш пайдо бўлади, нафас олиши бузилади, кўз корачиғлари кенгаяди.
Барча турдаги заҳарланишларда жабрланувчини дарҳол газланган зонадан олиб чиқиш, нафас олишига халал берувчи кийимининг тугмаларини ечиш, тоза ҳаво келишини таъминлаш, жабрланувчини ётқизиш, оёғини кўтариб қўйиш, баданини ишқалаш, устига иссиқ нарса ёпиб қўйиш, нашатир спирти ҳидлатиб туриш керак.
Xлор билан заҳарланишда кўзлар, бурун, оғизни (бир стакан сувга ярим чой қошиқ) ичимлик содаси эритмаси билан ювиш ва жабрланувчига ичимлик содаси қўшилган илиқ сутни майда қултум билан ичириш лозим. Томоғи шишганда бўйин атрофига «иссиқ» нарса қўйиб туриш керак.
Аммиак билан заҳарланганда нафас олиш йўллари орқали сирка ёки лимон кислотасининг кристаллари қўшилган сувнинг буғидан нафас олдириш, илиқ сут ичириш керак. Томоғи шишганда бўйин атрофига «иссиқ» нарса қўйиб туриш керак.
Тасодифан аммиак эритмаси одамнинг ичига кетиб қолганида (бир стакан сувга бир чой қошиқ) сирка кислотаси қўшилган 8 — 10 стакан сув ичириб қайт қилдириш, сут ичириш лозим.
Гидразингидрат билан оғзи орқали заҳарланганда жабрланувчининг ошқазонини илиқ сув билан ювиш, қайт қилдириш, тузли ич сургич (бир стакан сувга 1-2 ош қошиқ аччиқ туз) эритмаси ичириш ва зудлик билан даволаш муассасасига етказиш лозим.
Гидрозингидрат ва унинг сувдаги эритмаси терига тушганида жароҳатланган жойни (олдин этил спирти билан артиш яхшироқ) катта миқдордаги сув билан ювиш, ва қуйида келтирилган таркибдаги суртмалардан: а) 20 фоиз парафин, 20 фоиз церезин, 60 фоиз вазелин мойи; б) 3 фоиз рух оксиди, 14 фоиз стеарин, 83 фоиз ўсимлик ёғи суртиш керак.
Оғиздан «иввиоль» синтетик ёғи билан заҳарланганда жабрланувчига қайт қилиши учун бир неча стакан илиқ сув ичирилади ва бу муолажа бир неча марта қайтарилади. Бундан кейин ярим стакан (ярим чой қошиқ) ичимлик содаси эритмаси унга 2-3 ош қошиғида фаоллашган кўмирни қўшиб ичириш керак. Сўнгра жабрланувчини зудлик билан даволаш муассасасига етказиш зарур.
«Иввиоль» терига тушганида уни (эҳтиёткорлик билан, ишқаламасдан) қуруқ латта билан артиб олиш, сўнгра эса совунли илиқ сувда яхшилаб ювиб ташлаш керак.
Озиқ-овқатдан (заҳарли қўзиқоринлар, ўсимликлар, айниган эскирган озиқ-овқатлардан) заҳарланганда жабрланувчида бош оғриғи, қайт қилиш, қоринда оғриқ, умумий ҳолсизлик пайдо бўлиши мумкин. Гоҳида ич кетиши, тана ҳарорати кўтарилиши мумкин.
Жабрланувчига ёрдам кўрсатиш — унинг ошқозонини ювишдан иборат бўлади. Унга 3-4 стакан сув ёки ним пушти калий пермаганат эритмасини ичишга берилади ва қайт қилиши учун ҳаракат қилинади. Ошқозонни ювиш бир неча марта қайтарилади. Сўнгра (бир стакан сувда икки-тўрт ош қошиқ) фаоллашган кўмир эритмаси ичирилади. Шундан сўнг жабрланувчига илиқ чой ичириш, ҳамда тиббиёт ходимлари етиб келгунча ётқизиш ва устига иссиқ нарса ёпиб қўйиш керак. Нафас олиш ва қон айланиши бузилганда зудлик билан сунъий нафас олдириш ва юракка ташқи массажни бошлаш керак.
Заҳарли илон ва ҳашаротларнинг чақиши. Заҳарли илон ва ҳашаротлар чақганда бош айланиши, кўнгил айниши, қайт этиш, оғизда қуруқлик ва аччиқ маза сезилади, юрак уриши тезлашади, қизиш, нафас сиқиши ва уйқучилик аломатлари пайдо бўлади. Алоҳида оғир ҳолатларда жабрланувчида томир тортишиши, ҳушини йўқотиши, нафас олишнинг тўхтаб қолиши мумкин. Чаққан жойда кучли оғриқ пайдо бўлади. тери қизаради, шиш пайдо бўлади. Илон чаққанида ёрдам кўрсатиш учун чаққан жойдаги заҳарни (иложи борича тезроқ) сўриб туфлаб ташлаш, ҳамда заҳарнинг тарқалишини секинлаштириш учун жабрланувчининг ҳаракатларини чеклаш лозим. Ёрдам кўрсатаётган одам учун заҳарни сўриб туфлаб ташлаш, ҳатто унинг оғзида шилинган жойлари бўлса ҳам, хавфли эмас. Чақилган оёқни соғлом оёққа бинт билан боғлаб қўйиш ва тагига бир нима қўйиб кўтариб қўйиш керак. Чақилган қўлни букланган ҳолатда маҳкамлаб қўйиш лозим. Жабрланувчига кўпроқ суюқлик (яхшиси иссиқ чой) ичириш керак. Чақилган қўл ёки оёққа чирмов боғлаш, чақиш жойини куйдириш, заҳарни яхшироқ чиқиши учун терини кесиш, жабрланувчига алкоголли ичимликлар ичириш қатъиян ман этилади. Жабрланувчини даволаш муассасасига жўнатиш керак. Уни ётган ҳолатда олиб бориш лозим.
Ҳашаротлар (асалари, ари, тукли ари, қовоғари) чақганида терининг ичига кириб қолган нишини олиб ташлаш, шишган жойига «ях» (муз, совуқ солинган идиш, совуқ сувга ҳўлланган латта) қўйиш, жабрланувчига кўпроқ суюқлик ичириш керак. Жабрланувчи алкоголли ичимликлар ичиши мумкин эмас, чунки у томирларнинг ўтказувчанлигини кучайтиради ва тўқималарда заҳарни ушлаб қолади, бу эса шишларнинг катталашишига олиб келади.
Ҳашаротларнинг заҳарига ўта таъсирчан бўлган (аллергияси бор) одамларда ҳашаротлар чақанидан кейин томоғи ва тили шишиши, ҳамда анафилактик шок бўлиши (ҳушидан кетиши, юрак-томир, асаб тизими ва бошқа органлар фаолиятининг бузилиши) мумкин. Бу ҳолда жабрланувчига 1-2 таблетка димедрол ва 20 — 25 томчи кордиамин ичириш, ён атрофига иссиқ сувли грелкалар қўйиш ва уни зудлик билан даволаш муассасасига етказиш лозим. Нафас олиши қийинлашса ва юраги тўхтаб қолса, сунъий нафас олдириш ва юракка ташқи массаж қилиш зарур.
Ҳайвонларнинг тишлаши. Ҳар қандай ҳайвон тишлаганида, у ташқи кўринишида соғлом бўлиб кўринса ҳам, ҳайвон шикастлаган яра жойи ва шилинган жойларнинг атрофидаги терини йод билан артиш ва стерил боғлам қўйиш лозим. Жабрланувчини қутуришга қарши эмланиши учун даволаш муассасасига юбориш керак.
Қутурган ҳайвоннинг сўлаги терисига, бурнига, кўзига ёки оғзига тушган одамни ҳам шифокорга юбориш керак.
Чўккан одамга кўрсатиладиган биринчи ёрдам унинг қандай чўкганлигига боғлиқ бўлади. Чўкишнинг турлари икки хил бўлади: кўкимтир тури (кўк асфиксия), унда ўпкага сув тўлиб қолади, ва оқарган тури (оқ асфиксия) унда сув ўпкага кирмайди.
Чўкишнинг кўкимтир тури, кўпинча чўкаётган одам, кўп энергия сарфлаб, сувнинг сиртида сузишга ҳаракат қилиб дарров чўкмаганида кузатилади. Бунда унинг нафас олиши бетартиб бўлиб қолади. Нафас олганида катта миқдорда сув ютиб юбориб ичаги сувга тўлиб қолади. Бу нафас олишини қийинлаштиради ва вазнини оғирлаштиради. Кислород етишмовчилиги — гипоксия бошланади. Сувга тўлиқ кириб кетганидан кейин одам рефлекс тариқасида нафас олишни тўхтатади. Ўсиб борувчи гипоксия одамнинг ҳушидан кетиб қолишига олиб келади ва терининг кўкимтир ранг олишига сабаб бўлади. Ўпка шишиб бориши билан одамнинг оғзи ва бурнидан кўпик чиқа бошлайди, юраги уришдан тўхтайди.
Чўкишнинг оқарган тури ўз ҳаёти учун курашишга ҳаракат қилмай тез чўкиб кетган ёки беҳуш ҳолатда чўккан одамларда бўлади. Совуқ сувга тушганда нафас олиши ва юрак уриши бирданига тўхтаб қолади. Ҳалқумга тушган сув овоз тирқишининг рефлекс тариқасида ёпилиб қолишига сабаб бўлади ва нафас олиш йўллари ҳаво ўтказмайдиган бўлиб қолади. Бунда сув ва ҳаво кирмайди.
Чўкишнинг кўкимтир турида жабрланувчини сувдан олгандан кейин дастлаб нафас йўлларидаги сувни чиқариб ташлаш керак. Қутқарувчи жабрланувчини қорнини пастга, ўзининг букланган тиззасига, унинг кўкрак қафасининг пастки қисми тираладиган қилиб, боши ва танасининг тепа қисми эса пастга осилиб турадиган қилиб ётқизиши керак. Бир қўл билан жабрланувчининг оғзи очиқ бўлишиш учун даҳанини босиш ёки бошини кўтариш лозим ва сўнгра бошқа қўл билан унинг орқасидан қаттиқ-қаттиқ (бир неча марта) босиб сувнинг чиқиб кетишига ёрдам бериш керак (47-расм). Сув оқиб чиқиши тўхтаганидан кейин жабрланувчини чалқанча ётқизиш, оғзининг ичини тозалаш ва сунъий нафас олдиришни бошлаш зарур. Агар жабрланувчининг уйқу артерияларида пульси бўлмаса ва кўз қорачиғлари кенгайган бўлса, дарҳол юракка ташқи массажни бошлаш керак.
Чўкишнинг оқарган турида жабрланувчини сувдан олгандан кейин дарҳол реанимацион чора — тадбирлар (сунъий нафас олдириш, юракка ташқи массаж) ўтказишни бошлаш керак.
Жабрланувчи нафас олишини бошлаши билан унга нашатир спирти ҳидлатиш керак. Агар жабрланувчи ҳушига келса, унга 20 томчи валериана настойкасидан ичириш, қуруқ кийимлар кийдириш, устини иссиқроқ қилиб ўраб қўйиш, аччиқ чой ичириш ва тиббиёт ходимлари етиб келишига қадар тўлиқ тинчлик таъминлаб берилиши керак.
Бахтсиз ҳодиса юз берганда жабрланувчига зудлик билан фақатгина биринчи ёрдам кўрсатиб қолмай, балки уни энг яқин даволаш муассасасига тез ва тўғри етказиб бориш керак. Жабрланувчини жойдан — жойга кўчириш қоидаларининг бузилиши унга тузатиб бўлмас зарар келтириши мумкин.
Жабрланувчини кўтаришда, жойдан-жойга кўчиришда уни қулай ҳолатда бўлишини кузатиб туриш ва силкитмасдан олиб юриш керак. Жабрланувчи замбилсиз қўлда жойдан-жойга кўчирилганда ёрдам кўрсатаётганлар майда қадам билан, тиззаларини бир оз букиб бир хил қадам ташлаб юришлари керак.
Жабрланувчини кўтариб замбилга солаётганда, яхшиси буйруқ бўйича, бир хил ҳаракат қилиш лозим. Жабрланувчини соғ томонидан кўтарилади, бунда ёрдам кўрсатаётган одамлар битта тиззада туриб жабрланувчининг боши, орқаси, оёқлари ва думбаси остига кўлларини шундай тиқишлари керакки, уларнинг бармоқлари тананинг нариги томонидан кўринсин. Жабрланувчини замбил олдига олиб келмай, тиззадан турмасдан туриб уни ердан озгина кўтариш ва кимдир унинг тагига замбил қўйишга ҳаракат қилиши керак. Бу, айниқса, суяклар синганида жуда муҳимдир, бунда кимдир синган жойини ушлаб туриши зарур.
Боши, бош суяги ва мияси, умуртқа суяги ва орқа мияси шикастланган, қорни жароҳатланган, тоз суяклари ва оёқ суяклари синган жабрланувчини жойдан — жойга чалқанча ётқизиб кўчирилади. Жабрланувчининг нафас йўлларига қайт қилиш моддалари ва қон тушмаслиги учун унинг бошини ён томонга буриб қўйиш лозим.
Умуртқа суяги шикастланган жабрланувчини жойдан — жойга кўчириш учун замбилнинг тагига кенг тахта, унинг устига эса кийимларни солиб қўйиш керак; жабрланувчини чалқанча ётқизиш лозим. Тахта бўлмаган тақдирда жабрланувчини замбилга қорнини пастга қилиб ётқизиш керак.
Пастки жағ синганида жабрланувчига ҳаво етишмаётган бўлса, уни замбилга юзини пастга қаратиб ётқизиш керак.
Қорин шикастланганда ёки тоз суяклари синганда жабрланувчини замбилга курагини пастга қилиб «қурбақа» ҳолатида ётқизиш керак.
Кўкрак қафаси шикастланган жабрланувчини ўтирган ҳолатда, орқасига кийимларни буклаб қўйиб жойдан-жойга кўчириш лозим.
Текис жойда жабрланувчини оёғини олдинга қилиб кўтариш керак. Тепаликка ёки зинадан чиқаётганда, ҳамда жабрланувчи беҳуш ҳолатда бўлса, унинг бошини олдинга қилиб кўтариш керак. Замбил оғиб кетмаслиги учун пастдаги ёрдам кўрсатувчи замбилни тепароққа кўтариб юриши керак.
Замбилни силкитиб юбормаслик учун ёрдам кўрсатувчилар оёқларини бир хил ташламай, калта қадам билан юришлари лозим.
Замбилда кўтариб кетаётганда жабрланувчини, унинг боғламлари ва шиналари ҳолатини кузатиб бориш керак. Замбилда узоқ вақт кўтариб бориш керак бўлганида, жабрланувчининг ҳолатини ўзгартириб туриш, унинг боши остига қўйилган кийимларни тўғрилаб туриш, чанқоғини қондириш (фақат қорин шикастланмаганда) совуқ ва ёғингарчиликдан ҳимоя қилиш лозим.
Жабрланувчини замбилдан олаётганда уни замбилга ётқизиш қандай тартибда амалга оширилган бўлса, худди шу тартибда олиш лозим. Жабрланувчи ётқизилган замбилни катта масофага кўтариб бориш керак бўлса, ёрдам кўрсатувчи замбилнинг дастасига боғланган тасмани бўйнидан ўтказиб кўтариши лозим.
Оғир жароҳатланган одамни олиб кетаётганда, аравага ёки машинага солишда уни замбилдан олмасдан, унинг остига хашак, ўтлар солиб, замбили билан солган яхшироқ. Жабрланувчини олиб кетаётганда силкитмасдан, эҳтиёткорлик билан олиб кетиш керак.
Электр энергетика ускуналарига хизмат кўрсатишда юз берган бахтсиз ҳодисалар оқибатида жабрланганларга шифокордан олдинги ёрдам кўрсатиш бўйича
йўриқномага илова
йўриқномага илова
ҲЛ таянчида ишлаш вақтида бахтсиз ҳодиса юз бериб, жабрланувчи беҳуш ҳолатга тушган бўлса, уни тезда таянчдан тушира билиш керак. Бунинг учун ҲЛ таянчида иш олиб бораётган бригада қуйидаги махсус мосламалар билан жиҳозланган бўлиши керак:
диаметри 10 мм.дан кам бўлмаган ва узунлиги таянч баландлигининг икки баробаридан (20 м. ва ундан ортиқ) узунроқ бўлган ипли ёки капронли арқон;
Жабрланувчини таянчдан туширишга мўлжалланган блок, доимо ишга тайёр бўлиши ва ундан арқон ўтказилган бўлиши керак.
Жабрланувчини таянчдан туширишни бошлаганда, ёрдам кўрсатувчи одамни электр токи урмаслиги ва унинг тепадан тушиб кетмаслигининг олдини олиш чоралари кўрилиши керак. Электр токи уришининг олдини олиш учун ҲЛ симларигача «Электр ускуналарини эксплуатация қилишда хавфсизлик техникаси қоидалари»да белгиланган йўл қўйилиши мумкин бўлган масофага риоя қилиниши лозим. Агар мазкур масофага риоя қилиш имкони бўлмаса, ҲЛ коммутация аппарати ёрдамида ўчирилиши ёки кучланиши 20 кВ.гача бўлган ҲЛга сим отиш йўли билан қисқа туташув ҳосил қилиб ўчирилиши мумкин. Жабрланувчининг олдига чиқишда махсус механизмлар (мезана) ёки таянчга чиқиш учун мосламалардан (илгак, тирноқлардан) фойдаланса бўлади. Бунда монтерлик камари ва ҳимоя дубулғасидан албатта фойдаланиш керак.
Таянчга чиқаётганда жабрланувчини тушириш учун тайёрлаб қўйилган (йиғилган) блокни бирга олиб чиқиш керак.
Блок жабрланувчининг тепасидан таянчнинг контруктив элементларига (траверс, илгаклар, ва ҳ.) мустаҳкам қилиб маҳкамланиши керак. Кейин арқоннинг бир учи жабрланувчининг монтерлик камарига ёки унинг қўллари остидан ҳалқа қилиб ўтказиш керакки, бунда жабрланувчини туширишда у доимо тик ҳолатда бўлиши ва ҳалқанинг ичидан чиқиб кетмаслиги лозим. Арқоннинг иккинчи учи ерга туширилади. Ерга туширилган арқоннинг учи, тушириш вақтида секинлаштириш ва жабрланувчини қўшимча шикастланишининг олдини олиш мақсадида, таянчнинг қандайдир цилиндрик бўлаги (устун, илгак, траверс ва бошқалар) атрофида 1-2 марта айлантирилиши лозим.
Таянчга кўтарилган заҳоти жабрланувчининг ҳолатини аниқлаш лозим ва реанимацион чора-тадбирлар ўтказиш зарур бўлса ўпкасига икки марта пуфлаш, сўнгра зудлик билан уни ерга тушириш керак. Бунинг учун ерда турган одам арқонни тортиб, жабрланувчини у осилиб турган тирноқлардан (илгаклардан) ва монтерлик камаридан бўшатиб олиш учун уни бир оз кўтариши лозим. Жабрланувчи таянчдан бўшатиб олинганидан сўнг уни тезлик ва эҳтиёткорлик билан ерга тушириш ва биринчи ёрдам кўрсатишни давом эттириш керак.