Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellatsiya va kassatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida
LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2021-yil 20-apreldagi 13-sonli “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga o‘zgartirishlar kiritilganligi, sud amaliyotida masalalar kelib chiqayotganligi munosabati bilan hamda qonun normalarini bir taxlitda va to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga asoslanib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi jinoyat protsessi ishtirokchilariga ularning ishi yuqori instansiya sudida qayta ko‘rilishiga bo‘lgan huquqlari ta’minlanishiga qaratilgan muhim huquqiy vositasi hisoblanadi.
2. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi (bundan buyon matnda JPK deb yuritiladi) 4972, 498-moddalariga muvofiq apellatsiya, kassatsiya tartibida ish yuritish mahkum, oqlangan shaxs, uning himoyachisi va qonuniy vakili, jabrlanuvchi va uning vakili, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar hamda ular vakillarining shikoyati, shuningdek prokuror va uning o‘rinbosari protesti bo‘yicha qo‘zg‘atiladi.
Apellatsiya, kassatsiya tartibida ish yuritish JPK 4972-moddasining to‘rtinchi qismi hamda JPK 498-moddasining to‘rtinchi qismiga muvofiq hukmning o‘z huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga daxldor qismi ustidan shikoyat berish huquqiga ega boshqa shaxslar tomonidan ham qo‘zg‘atilishi mumkin. Ular jumlasiga qonunda belgilangan tartibda protsessning u yoki bu ishtirokchisi sifatida e’tirof etilmagan, biroq o‘zining haqiqiy holatiga ko‘ra sud himoyasiga muhtoj bo‘lgan shaxslar (garov beruvchi, mulki xatlangan shaxs va boshqalar) kiradi.
Shu munosabat bilan birinchi instansiya sudi shikoyat (protest)ni qabul qilish paytida apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxsning bunday huquqqa egaligini tekshirishi shart.
Apellatsiya shikoyati (protesti) hukm e’lon qilingan kundan e’tiboran o‘n sutka ichida, mahkum, oqlangan shaxs, jabrlanuvchi tomonidan esa, ularga hukm nusxasi topshirilgan kundan e’tiboran shunday muddat ichida beriladi.
Belgilangan muddatlarda bevosita apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudiga berilgan shikoyat (protest) JPK 4977-moddasi hamda 479-moddasi ikkinchi va uchinchi qismlari, shuningdek JPK 499-moddasi talablarini bajarish uchun hukm chiqargan sudga yuborilishi kerak.
Har bir apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) u kelib tushgan sana ko‘rsatilgan holda ro‘yxatga olinishi shart.
4. Apellatsiya shikoyati (protesti) berish muddatini tiklash to‘g‘risidagi iltimosnoma sud tomonidan JPK 4975-moddasi birinchi qismiga muvofiq ko‘rib chiqiladi va bu haqda ajrim chiqariladi.
O‘tkazib yuborilgan muddatni tiklashni rad etish to‘g‘risidagi ajrim ustidan JPK 4979-moddasining birinchi qismi qoidalariga muvofiq o‘n kun ichida xususiy shikoyat (protest) berilishi mumkin.
O‘tkazib yuborilgan muddatni tiklashni rad etish to‘g‘risidagi ajrim ustidan shikoyat (protest) berilganda, apellatsiya instansiyasi sudi shikoyatni (protestni) asosli deb topsa, birinchi instansiya sudining ajrimini bekor qilib, o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklaydi va ishni apellatsiya shikoyati, protesti (xususiy shikoyat yoki xususiy protest) bo‘yicha mazmunan ko‘radi. Bunda, ko‘rsatilgan muddatni tiklash to‘g‘risidagi ajrim e’lon qilingandan so‘ng apellatsiya instansiyasi sudining majlisi JPK 479-moddasi ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi qismlari talablarini bajarish uchun keyinga qoldiriladi.
5. Qonunda kassatsiya shikoyati (protesti) berish uchun biron-bir muddat belgilanmagan. Shu bilan birga, JPK 500-moddasi mazmuniga ko‘ra, hukm (ajrim) qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab bir yil o‘tgandan so‘ng berilgan shikoyat (protest), basharti unda og‘irroq jinoyatga doir qonun moddalarini qo‘llash zarurligi, jazoni kuchaytirish yoki mahkumning ahvolini og‘irlashtiradigan boshqa o‘zgarishlar (mahkumni o‘ta xavfli retsidivist deb topish, jazoni ijro etish koloniyasining qattiqroq turini belgilash, shartli hukmni bekor qilish, undiruv miqdorini ko‘paytirish, basharti bu jinoyat kvalifikatsiyasi mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga o‘zgartirilishiga olib kelsa va h.k.), shuningdek oqlov hukmini yoxud ishni tugatish to‘g‘risidagi ajrimini bekor qilish nazarda tutilgan bo‘lsa, sud tomonidan qanoatlantirilishi mumkin emas. Bunda bir yillik muddat tegishli hukm, ajrim qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan qaror qabul qilingan kun qo‘shilgan holda hisoblanishi kerak. Bir yillik muddat o‘tgandan so‘ng berilgan kassatsiya shikoyati (protesti) qo‘rib chiqilmaydi va uni bergan shaxsga qaytariladi.
Agar kassatsiya shikoyati (protesti) JPK 500-moddasida ko‘rsatilgan bir yillik muddat o‘tgunga qadar berilgan bo‘lib, mazkur muddat ish bo‘yicha qaror qabul qilingunga qadar o‘tib ketsa, u qanoatlantirilmasdan qoldiriladi va bu haqda shikoyat (protest) bergan shaxsga ma’lum qilinadi.
6. Sudlarga tushuntirilsinki, qonunda apellatsiya, kassatsiya tartibida ish yuritish predmeti bo‘yicha muayyan istisnolar belgilangan.
Jumladan, birinchi instansiya sudi tomonidan sud muhokamasi chog‘ida chiqarilgan va dalillarni tekshirish tartibiga, protsess ishtirokchilarining iltimosnomalariga, ehtiyot chorasini tanlash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga, shuningdek sud majlisi zalida tartib saqlashga oid ajrimlar ustidan shikoyat (protest) berilishi mumkin emas. Ushbu ajrimlar bo‘yicha e’tirozlar apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti)ga kiritilishi mumkin.
Hukm chiqarilgandan so‘ng qabul qilingan amnistiya aktini tatbiq etish, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash masalalari yuzasidan, shuningdek, mahkumga nisbatan ijro etilmagan bir necha hukm mavjud bo‘lib, keyingi hukmni chiqargan sud bundan bexabar bo‘lgan va h.k. hollarda berilgan shikoyat (protest), agar unda ayni bir paytda jinoyat ishining mazmuni yoki hukm (ajrim)ning qonuniyligi va asosliligi bo‘yicha boshqa masalalar qo‘yilgan bo‘lmasa, apellatsiya, kassatsiya tartibida alohida ko‘rilmaydi. Bu masalalar birinchi instansiya sudi tomonidan JPK 540-moddasi va 541-moddasining birinchi qismi qoidalariga muvofiq hal etiladi. Bunday masalalar yuzasidan chiqarilgan sud ajrimi ustidan umumiy asoslarda xususiy shikoyat (xususiy protest) berilishi mumkin.
7. JPK 4977, 5021-moddalarida apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti)ning mazmuni yuzasidan muayyan talablar belgilanganligi tufayli, birinchi instansiya sudi shikoyat (protest) beruvchi shaxs tomonidan ularga rioya etilganligini tekshirishi shart..
Agar shikoyat (protest)ning mazmuni qonun talablariga javob bermasa va bu keyinchalik ishni mazmunan ko‘rishga to‘sqinlik qilsa, sudya uch kunlik muddat ichida ajrim bilan uni bergan shaxsga qaytaradi. Bunday holda shikoyat (protest) qayta rasmiylashtirish uchun JPK 4976, 502-moddalarida belgilangan doirada muddat belgilanadi.
shikoyat (protest) bergan shaxs yoki kimga nisbatan hukm ustidan shikoyat (protest) keltirayotganligi to‘g‘risida ma’lumot;
shikoyat (protest) bergan shaxsning, uning fikriga ko‘ra hukm yoki boshqa qarorning noto‘g‘riligi nimadan iborat ekanligi to‘g‘risidagi vajlari va talablarining mazmuni;
arizachi o‘z talablarini asoslayotgan hamda apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan tekshirilishi shart bo‘lgan dalillar to‘g‘risida ma’lumot;
Agar shikoyat (protest) bergan shaxs sud tomonidan belgilangan muddatda ajrimda ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etsa, shikoyat (protest) sudga dastlab taqdim etilgan kundan boshlab berilgan hisoblanadi. Sud ko‘rsatmalaridan biror-bittasi ajratilmagan holda shikoyat (protest) berilmagan hisoblanadi.
8. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, qonun apellatsiya shikoyati berish huquqini amalga oshirish muddatini mahkum, oqlangan shaxs va jabrlanuvchiga hukm nusxasini topshirish fakti bilan bog‘laydi. Shu tufayli, ishdagi materiallar (masalan sud majlisi bayonnomasi) bilan tanishgandan so‘ng “asosiy” shikoyat (protest) taqdim etilishini ko‘rsatib, “dastlabki” apellatsiya shikoyati (protesti) berilishi qonunda nazarda tutilmagan.
Sud majlisi bayonnomasi bilan tanishish istagini bildirgan protsess ishtirokchisi JPK 479-moddasining birinchi qismi va 49711-moddasining to‘qqizinchi qismiga muvofiq sudga qo‘shimcha materiallar taqdim etishga haqli.
9. Jinoyat protsessi ishtirokchisining o‘z shikoyati (protesti)ga o‘zgartirish kiritish huquqi apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi maslahatxonaga kirgunga qadar amalga oshirilishi mumkin. Biroq, JPK 4977-moddasi birinchi qismining 4-bandi mazmuniga ko‘ra, mahkumning ahvolini og‘irlashtiradigan tomonga apellatsiya shikoyati (protesti) talablari faqat sud qarori ustidan shikoyat (protest) berish uchun belgilangan muddatlarda, kassatsiya shikoyati (protesti) talablarini o‘zgartirish esa, JPK 500-moddasida nazarda tutilgan muddatda o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘yiladi.
Qonun mazmuniga ko‘ra, apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) vajlari apellatsiya, kassatsiya sudi maslahatxonaga kirgunga qadar o‘zgartirilishi mumkin.
JPK 4974, 500-moddalarida belgilangan muddatlar o‘tgandan so‘ng berilgan, mahkumning ahvolini og‘irlashtirishga qaratilgan talablar apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan e’tiborga olinmasligi kerak.
10. JPK 4978, 503-moddalariga muvofiq apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxs o‘z shikoyati (protesti)ni, mahkum esa, himoyachisi bergan shikoyatni ham qaytarib olish huquqiga ega. Protestni qaytarib olish huquqi yuqori turuvchi prokurorga ham tegishli.
Qonun mazmuniga ko‘ra apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi maslahatxonaga kirgunga qadar qaytarib olinishi mumkin.
Apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti)ning qaytarib olinishi, agar ish bo‘yicha boshqa protsess ishtirokchilari tomonidan berilgan apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) bo‘lmasa, apellatsiya, kassatsiya tartibida ish yuritish tugatilishiga olib keladi. Bunda, agar shikoyat (protest) apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisi boshlangunga qadar qaytarib olingan bo‘lsa, u shikoyat (protest) nusxasi ishda saqlangan holda shikoyat (protest) bergan shaxsga xat orqali qaytariladi, boshqa hollarda esa, sud, kimga nisbatan shikoyat (protest) berilgan bo‘lsa, o‘sha shaxsga nisbatan apellatsiya, kassatsiya tartibida ish yuritishni tugatish to‘g‘risida bayonnomada aks ettiriladigan ajrim chiqaradi. Apellatsiya yoki kassatsiya tartibida ish yuritish tugatilishi mazkur shaxs tomonidan qayta kassatsiya shikoyati (protesti) berilishiga to‘sqinlik qilmaydi.
11. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, JPK 4976-moddasi ikkinchi qismi, 502-moddasi talablarining bajarilishi protsess ishtirokchilari huquqlarining ta’minlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Shu tufayli apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ishni sud majlisida ko‘rishga tayyorlash paytida quyidagilarni tekshirishi shart:
mahkum (oqlangan shaxs)ga, jabrlanuvchiga birinchi instansiya sudi qarorlari nusxasining topshirilganligini;
protsess ishtirokchilariga apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti), shuningdek qo‘shimcha materiallar kelib tushganligi to‘g‘risida xabar berilganligini;
apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) bilan protsess ishtirokchilari tanishtirilganligi hamda ularga ushbu hujjatlar nusxasi topshirilganligini;
protsess ishtirokchilarining apellatsiya, kassatsiya instansiyasida ish ko‘riladigan joy va vaqt to‘g‘risida tegishli tarzda xabardor etilganligi, shuningdek mahkum (oqlangan shaxs), uning himoyachisi va qonuniy vakillariga, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillariga apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etish huquqining tushuntirilganligini.
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi sud qarorining ishda taraf bo‘lmagan shaxs huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor qismi yuzasidan apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) bilan kelib tushgan ishni ko‘rishga tayyorlash paytida quyidagilarni tekshirishi shart:
unga apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etish huquqi tushuntirilganligini;
unga apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisi o‘tkaziladigan vaqt va joy haqida xabar berilganligini.
Ushbu talablar bajarilmaganligi aniqlangan va ularni o‘zi amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmagan taqdirda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ishni qayta rasmiylashtirish uchun birinchi instansiya sudiga yuborishga haqli. Birinchi instansiya sudi tomonidan ishni qayta rasmiylashtirish JPK 4976 va 502-moddalarida nazarda tutilgan muddatlarda amalga oshirilishi lozim.
12. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqda yoki uy qamog‘ida saqlanayotgan va apellatsiya instansiyasi sudi majlisida qatnashish istagini bildirgan mahkumning unda ishtirok etishini ta’minlash ushbu sudning majburiyati hisoblanadi. Shuning uchun jinoyat ishi kelib tushgandan so‘ng mahkumning apellatsiya instansiyasi sudida ishtirok etish istagini bildirgan yoki bildirmaganligi aniqlanishi va natijasiga qarab, uni sud majlisiga olib kelish choralari ko‘rilishi shart.
Qo‘llanilgan ehtiyot chorasi turidan qat’iy nazar, mahkumning apellatsiya instansiyasi sudi majlisida qatnashish huquqidan mahrum etilishi jinoyat-protsessual qonunining jiddiy buzilishi deb baholanadi va sud ajrimining bekor bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Mahkum (oqlangan shaxs)ning kassatsiya instansiyasi sudi majlisida qatnashishi masalasini hal etish sudning huquqiga tegishlidir. Shuning uchun jinoyat ishi kelib tushgandan so‘ng mahkum (oqlangan shaxs)ning kassatsiya instansiyasi sudida ishtirok etishiga zarurat borligi aniqlanishi va natijasiga qarab, uning sud majlisida ishtirok etishi choralari ko‘rilishi lozim.
13. JPK 480-moddasi birinchi qismi mazmuniga ko‘ra apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi mazkur instansiyada davlat ayblovini quvvatlash vakolatiga ega bo‘lgan prokurorni har bir ish bo‘yicha oldindan xabardor etish choralarini ko‘rishi shart.
14. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etishga huquqi bor shaxslar doirasi qonunda belgilangan (JPK 479-moddasi to‘rtinchi qismi).
Ishning ko‘rilish joyi, sanasi va vaqti to‘g‘risida tegishli ravishda xabardor etilgan shaxslarning uzrli sabablarsiz sud majlisiga kelmasligi uni ko‘rish uchun to‘siq bo‘lmaydi.
Ayni paytda, qonunga ko‘ra apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudida prokurorning ishtiroki shart bo‘lib, bunday holda, JPK 25-moddasi birinchi qismi hamda 51-moddasi birinchi qismi 6, 9-bandlari mazmunidan kelib chiqib, ushbu instansiyada himoyachining ishtiroki ham ta’minlanishi shart (JPK 52-moddasida ko‘rsatilgan hollar bundan mustasno). Shu sababli prokuror yoki himoyachi kelmagan hollarda ishning muhokamasi keyinga qoldirilishi kerak.
15. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi xolislik va beg‘arazlikni saqlagan holda taraflarga o‘z protsessual huquq va majburiyatlarini amalga oshirishlari uchun zarur sharoit yaratib berishi shart.
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudida ishning muhokamasi, JPK 49711-moddasi va 49712-moddasi birinchi qismi, 506-moddasida nazarda tutilgan istisnolarni inobatga olgan holda, birinchi instansiya sudida ish yuritish qoidalari asosida olib boriladi.
16. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi qisman yoki to‘liq sud tergovi o‘tkazishi, shu jumladan, birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilmagan dalillarni tekshirib chiqishi va ularga sud majlisida aniqlangan yangi holatlarni inobatga olgan holda huquqiy baho berishi mumkin (JPK 490-moddasi uchinchi qismi).
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi taraflarning iltimosnomalarini (yangi guvohlarni so‘roq qilish, ekspertizalar o‘tkazish, ashyoviy dalillar va hujjatlarni talab qilib olish va boshqalar haqida), ular birinchi instansiya sudi tomonidan rad etilganligi sababligina, rad etishga haqli emas. Zarur hollarda sud qo‘shimcha dalillarni talab qilib olishda tashabbus ko‘rsatishi lozim.
JPK 481-moddasiga muvofiq qo‘shimcha materiallar sud tomonidan tergov organlariga muayyan tergov harakatlarini o‘tkazish to‘g‘risida topshiriq berish yo‘li bilan ham olinishi mumkin. Bu haqda apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ajrim chiqaradi, ishning muhokamasi esa keyinga qoldiriladi.
17. Apellatsiya, kassatsiya shikoyatida protsess ishtirokchilarining sud majlisi bayonnomasida qayd etilgan ko‘rsatuvlari ularning birinchi instansiya sudida aslida bergan ko‘rsatuvlariga mos emasligi to‘g‘risida keltirilgan vajlar bu shaxslarni apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisida so‘roq qilish yo‘li bilan tekshirilishi mumkin.
18. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudida taraflar muzokaralari tegishlicha JPK 449, 506-moddalari qoidalariga muvofiq o‘tkaziladi.
Ish bo‘yicha bir necha apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) mavjud bo‘lganda, birinchi bo‘lib ayblov tarafiga tegishli protsess ishtirokchilari so‘zga chiqadi.
19. Qonunga ko‘ra, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi majlisida ishtirok etayotgan mahkumga oxirgi so‘z berilmasligi, jinoyat-protsessual qonunining jiddiy buzilishi sanaladi va apellatsiya, kassatsiya instansiyasi ajrimining bekor bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
20. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi birinchi instansiya sudi tomonidan ishning haqiqiy holatlari qanchalik to‘g‘ri aniqlanganligini, jinoyat va jinoyat-protsessual qonuni normalari qanchalik to‘g‘ri qo‘llanilganligini tekshiradi.
JPK 494-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi jazoni kuchaytirishga, shuningdek og‘irroq jinoyatga doir qonunni qo‘llashga faqat shu asoslarga ko‘ra jabrlanuvchi yoki uning vakili tomonidan shikoyat berilgan yoki prokuror tomonidan protest bildirilgan va JPK 500-moddasida belgilangan muddat o‘tib ketmagan hollardagina haqli.
Agar ishni ko‘rish vaqtida sudlanuvchi tomonidan ayb e’lon qilinmagan boshqa jinoyat sodir etilganligini ko‘rsatuvchi holatlar aniqlansa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi JPK 416-moddasi birinchi qismi qoidalariga muvofiq qaror qabul qiladi.
Agar ishni ko‘rish vaqtida javobgarlikka tortilmagan shaxs tomonidan jinoyat sodir etilganligini ko‘rsatuvchi holatlar aniqlansa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi JPK 417-moddasi birinchi qismi qoidalariga muvofiq qaror qabul qiladi.
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi faqat prokuror tomonidan protest bildirilgan, jabrlanuvchi yoki uning qonuniy vakili tomonidan shikoyat berilgan hollardagina oqlov hukmini bekor qilib, ayblov hukmi chiqarishga haqli.
21. JPK 482-moddasiga muvofiq apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi shikoyat (protest)da bayon etilgan vajlar bilangina chegaralanmasdan, sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini to‘la hajmda (taftish tartibida) tekshirishga majbur.
Ish bo‘yicha bir necha mahkum (oqlangan shaxs) o‘tgan bo‘lib, hukm ustidan ulardan ayrimlari shikoyat bergan hollarda ham apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudida ish barcha mahkumlarga (oqlangan shaxslarga) nisbatan ko‘riladi.
Biroq, agar bu mahkum (oqlangan shaxs) ahvolining og‘irlashuviga olib kelsa, prokuror protesti yoki jabrlanuvchining shikoyati bo‘lmagan hollarda, sud shikoyat (protest)da keltirilgan vajlar doirasidan chetga chiqishga, shuningdek apellatsiya. kassatsiya shikoyati bermagan mahkumlar (oqlangan shaxslar)ga nisbatan ishni ko‘rishga haqli emas (JPK 494-moddasi ikkinchi va beshinchi qismlari).
Apellatsiya instansiyasida ishning taftish tartibida tekshirilishi sud qarori ustidan apellatsiya shikoyati bermagan protsess ishtirokchilarini (agar ularga nisbatan hukm o‘zgartirilgan bo‘lsa) kassatsiya shikoyati berish huquqidan mahrum qiladi, chunki bunda har doim apellatsiya instansiyasi ajrimining qonuniyligi va asosliligi shubha ostiga olinadi. Bunday hollarda shikoyat (protest) nazorat tartibida ko‘rib chiqilishi kerak.
Apellatsiya tartibida shikoyat bermagan shaxs, agar apellatsiya instansiyasi sudi ajrimida uning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor xulosalar qilinmagan bo‘lsa, sud qarori ustidan kassatsiya tartibida shikoyat berish huquqini saqlab qoladi.
22. Qandaydir sababga ko‘ra ayrim mahkumlarga nisbatan qonunda belgilangan muddatda berilgan apellatsiya shikoyati (protesti) boshqa mahkumlarga nisbatan ish ko‘rilgandan so‘ng kelib tushsa yoki o‘tkazib yuborilgan muddat JPK 4975-moddasi tartibida tiklansa yoxud mahkumning, uning himoyachisining yoki qonuniy vakilining apellatsiya shikoyati shu mahkumga nisbatan protsessning boshqa ishtirokchisi tomonidan berilgan shikoyat (protest) ko‘rilgandan so‘ng kelib tushsa, apellatsiya instansiyasi sudi JPK 49717-moddasida belgilangan qoidalarga rioya qilishi kerak.
Agar qandaydir sababga ko‘ra ayrim mahkumlarga nisbatan qonunda belgilangan muddatda berilgan kassatsiya shikoyati (protesti) boshqa mahkumlarga nisbatan ish ko‘rilgandan so‘ng kelib tushsa yoki mahkumning, uning himoyachisining yoki qonuniy vakilining kassatsiya shikoyati shu mahkumga nisbatan protsessning boshqa ishtirokchisi tomonidan berilgan shikoyat (protest) ko‘rilgandan so‘ng kelib tushsa, kassatsiya instansiyasi sudi JPK 508-moddasida belgilangan qoidalarga rioya qilishi kerak.
23. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi, agar chiqarilgan hukm JPK 455-moddasi talablariga muvofiq ekanligini aniqlasa, uni o‘zgarishsiz qoldiradi.
JPK 533-moddasi birinchi qismi 3-bandida ko‘rsatilgan asos mavjud bo‘lganda — hukmning ijrosini kechiktirishga;
24. JPK 484-moddasida hukm bekor qilinishi va o‘zgartirilishi uchun umumiy asoslar belgilangan bo‘lib, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi, ishning muayyan holatlaridan kelib chiqqan holda, ularni u yoki bu tarzda qo‘llashi mumkin.
sud tergovi to‘liq bo‘lmasa yoki bir yoqlama olib borilgan bo‘lib, biroq yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar to‘ldirilganidan so‘ng apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi jinoyat kvalifikatsiyasi o‘zgartirilishi zarurligi haqida xulosaga kelsa;
hukmda bayon qilingan sud xulosalari ishning haqiqiy holatlariga muvofiq bo‘lmay, biroq apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ularga, shu jumladan mahkumning ahvolini og‘irlashtirgan holda tegishli baho bera olsa;
ish bo‘yicha JPK normalari buzilgan bo‘lib, biroq ularning apellatsiya, kassatsiya instansiyasida bartaraf etilishi hukmning o‘zgartirilishiga olib kelsa;
sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (bundan buyon matnda JK deb yuritiladi) normalari noto‘g‘ri qo‘llanilgan bo‘lib, biroq apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi bu xatoni, shu jumladan mahkumning ahvolini og‘irlashtirgan holda tuzatishi mumkin bo‘lsa;
apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tayinlangan jazo yengillashtirilishi yoki og‘irlashtirilishi (shu jumladan, qo‘shimcha jazo tayinlash yo‘li bilan) lozim deb hisoblasa.
25. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmni o‘zgartirish uchun asoslar mavjud bo‘lganda quyidagilarga haqli:
hukmdan ayblovning bir qismini (ayrim epizodlarini) yoki mahkumning javobgarligini og‘irlashtiruvchi belgilarni chiqarishga;
ayblovning birinchi instansiya sudi tomonidan chiqarilgan bir qismini (ayrim epizodlarini) ayblovga qo‘shishga;
hukmdan jinoyatlarning ideal majmui tariqasida qilmishni noto‘g‘ri baholash tufayli ortiqcha e’lon qilingan JK moddasini chiqarishga;
jazo miqdorini o‘zgartirib, JK Maxsus qismi moddasi sanksiyasi doirasida yengilroq yoki og‘irroq jazo (asosiy va qo‘shimcha) tayinlashga yoxud JK 57-moddasini qo‘llagan holda boshqa jazo tayinlashga;
jinoyat natijasida yetkazilgan zararni qoplash miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirishga, shuningdek ushbu masala birinchi instansiya sudi tomonidan hal etilmagan hollarda — bunday zararni qoplash to‘g‘risida qaror qabul qilishga;
mahkumni o‘ta xavfli retsidivist deb topishga yoki hukmdan uni o‘ta xavfli retsidivist deb topish haqidagi qarorni chiqarishga;
mahkumga nisbatan jazoni ijro etish koloniyasining boshqa, shu jumladan qattiqroq turini belgilashga.
26. Asosiy jazo yengillashtirilganda, shu jumladan JK 57-moddasi qo‘llanilganda ham, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmning qo‘shimcha jazo tayinlash haqidagi qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin.
27. JPK 494-moddasi birinchi va ikkinchi qismlari talablariga rioya etgan holda mahkumning qilmishini JK bir moddasidan ikki va undan ortiq moddalariga qayta kvalifikatsiya qilganda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmga tegishli o‘zgartirishlar kiritishi va JK 59-moddasida belgilangan qoidaga muvofiq jazo tayinlashga haqli. Bunda yangi jazo hukm bo‘yicha tayinlangan jazodan faqat shu asoslarga ko‘ra jabrlanuvchi yoki uning vakili tomonidan shikoyat berilgan yoki prokuror tomonidan protest bildirilgan hollardagina og‘irroq bo‘lishi mumkin.
Agar JK bir moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi shart bo‘lgan ikki yoki undan ortiq qilmish JK bir necha moddasi bilan noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ushbu qilmishlarni JK tegishli moddasiga qayta kvalifikatsiya qilib, shu modda bo‘yicha jazo belgilashga haqli.
28. Birinchi instansiya sudi tomonidan jazolarni qoplash prinsipi (JK 59-moddasi uchinchi qismi) noto‘g‘ri qo‘llanilganligi aniqlanganda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi jazolarni qo‘shish prinsipiga o‘tishi mumkin. Bunda, agar shu asoslarga ko‘ra jabrlanuvchi yoki uning vakili tomonidan shikoyat berilmagan yoki prokuror tomonidan protest bildirilmagan bo‘lsa, yangi jazo hukm bo‘yicha tayinlangan uzil-kesil jazo miqdoridan ortiq bo‘lishi mumkin emas.
29. Boshqa epizodlar bilan umumiy kvalifikatsiya qilingan bir yoki bir necha epizod (masalan, bir necha marta pora olganlik) bo‘yicha ish holatlari to‘liq tekshirilmagan deb topilganda, agar yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni to‘ldirish uchun imkoniyat bo‘lmasa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmni o‘zgartirib, ularni hukmdan chiqarishi lozim.
Agar mahkum JK turli moddalari bo‘yicha kvalifikatsiya qilingan bir necha jinoyatni sodir etganlikda aybdor deb topilgan bo‘lsa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmning bir yoki bir necha jinoyatga oid qismini o‘zgartirib, o‘sha mahkumga nisbatan hukmning qolgan qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin.
30. Jinoyat-protsessual qonuni normalarining hukm so‘zsiz bekor qilinishiga sabab bo‘ladigan darajada jiddiy buzilishi tushunchasi JPK 487-moddasida ko‘rsatilgan. Bunday qonun buzilishini aniqlaganda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi jinoyat ishi kimning shikoyati (protesti)ga ko‘ra ko‘rilayotganligidan qat’iy nazar, yo‘l qo‘yilgan qonun buzilishi daxl etgan barcha mahkumlarga nisbatan hukmni bekor qilishi shart.
Shuni nazarda tutish lozimki, jinoyat-protsessual qonuni normalari jiddiy buzilganligining aniqlanishi apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudini shikoyat, protestda keltirilgan boshqa vajlarni ham (ayblovning isbotlanganligi, kvalifikatsiyaning to‘g‘riligi, jazoning adolatliligi to‘g‘risida va h.k.) mazmunan ko‘rib chiqish va ular bo‘yicha ajrimda tegishli xulosa chiqarish majburiyatidan ozod etmaydi.
Jinoyat ishi bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan jinoyat-protsessual qonuni jiddiy buzilishi hollari apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan hukm bekor qilinib, yangi hukm, shu jumladan ayblov yoki oqlov hukmi chiqarilishiga yoki ishning JPK 84-moddasiga muvofiq tugatilishiga to‘sqinlik qilmaydi.
31. Shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod etishni nazarda tutuvchi amnistiya aktiga zid ravishda yoki jinoiy javobgarlikka tortish muddati o‘tgandan so‘ng jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan hollarda, hukm, garchi unda mahkum jazodan ozod qilingan bo‘lsa-da, bekor qilinib, ish tugatilishi kerak.
Agar apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi mahkumning harakatlarini JK boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilish kerakligi to‘g‘risida xulosaga kelsa va bu modda shaxsni jazodan ozod etishni nazarda tutuvchi yoki jazo qo‘llanilishini istisno etuvchi amnistiya akti ta’siri doirasiga tushsa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi birinchi instansiya sudi qabul qilishi shart bo‘lgan qaror chiqarishi kerak. Mahkumning harakatlari JK boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilinib, bu modda bo‘yicha shaxs JPK 463-moddasi ikkinchi qismi 2-bandi hamda uchinchi qismi 2 va 5-bandlariga muvofiq jazodan ozod qilinishi lozim bo‘lgan yoki unga nisbatan jazo tayinlanishi istisno etilgan hollarda ham shunday qaror qabul qilinishi lozim.
32. Agar amnistiya akti birinchi instansiya sudi tomonidan qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan mahkumga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi, jabrlanuvchi yoki uning vakilining shikoyati yoki prokuror protesti bo‘lgan taqdirda, hukmning jazo tayinlash qismini o‘zgartirib, amnistiya aktini qo‘llamagan holda yangi jazo tayinlaydi.
Biroq, agar apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi amnistiya akti qo‘llanilgan holda hukmda tayinlangan jazo amnistiya akti qo‘llanilmagan holda ham mahkum uchun yetarli deb topsa, u hukmdan amnistiya aktini qo‘llash haqidagi xulosa va qarorni chiqarib, hukmda amnistiya akti qo‘llanilgan holda tayinlangan jazoni qoldirishga haqli.
33. JPK 494-moddasi ikkinchi qismi mazmuniga ko‘ra, hukm apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga faqat jabrlanuvchi (uning vakili)ning shikoyatida, prokuror protestida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha o‘zgartirilishi mumkin. Masalan, shikoyat (protest)da faqat mahkumning harakatlari noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilinganligi to‘g‘risidagi masala qo‘yilgan bo‘lsa, sud hukmni jazoning yengilligi sababli o‘zgartirishga haqli emas.
O‘zga mahkumlar yoki ular himoyachilarining og‘irroq jinoyatga doir qonunni qo‘llash zarurligi yoki jazoning yengilligi to‘g‘risidagi shikoyatlari hukmni mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga o‘zgartirish uchun sabab bo‘la olmaydi.
34. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi hukmni bekor qilish uchun asoslar mavjud bo‘lganda quyidagilarga haqli:
35. Jinoyat-protsessual qonuni mazmuniga ko‘ra, ishni xususiy shikoyat (protest) bo‘yicha ko‘rganda apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi quyidagilarga haqli:
1) birinchi instansiya sudi ajrimini o‘zgarishsiz, xususiy shikoyatni (protestni) esa, qanoatlantirmasdan qoldirishga;
3) birinchi instansiya sudi ajrimini bekor qilish va ishni umumiy asoslarda dastlabki tergov o‘tkazish uchun prokurorga yuborishga;
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudining xususiy shikoyat (protest) bo‘yicha chiqargan ajrimi uzil-kesil hisoblanadi.
36. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, oqlov hukmining asosi bu haqda shikoyat (protest) berilgan holdagina o‘zgartirilishi mumkin.
Oqlov hukmi apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi tomonidan, faqat, shaxsning asossiz oqlanganligi to‘g‘risida jabrlanuvchi (uning vakili)ning shikoyati yoki prokurorning protesti bo‘lgan holda bekor qilinishi mumkin.
Ayrim oqlangan shaxslarga nisbatan shikoyat (protest) berilishi boshqa oqlangan shaxslarga nisbatan hukmning bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi uchun asos bo‘lmaydi.
37. Agar mahkum o‘zi yoki protsessning boshqa ishtirokchilari tomonidan apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti) berilgandan so‘ng, biroq ish apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudida ko‘rilgunga qadar vafot etsa, ish yuritish umumiy asoslarda davom ettiriladi.
Marhumni reabilitatsiya qilish uchun asoslar bo‘lgan taqdirda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi ayblov hukmini bekor qilib, oqlov hukmi chiqaradi, boshqa hollarda esa, hukmni bekor qilib, ushbu shaxsga nisbatan jinoyat ishini JPK 84-moddasi birinchi qismi 3-bandiga muvofiq tugatadi.
Ish tugatilganda ashyoviy dalillar taqdiri haqidagi masala JPK 211-moddasiga muvofiq, ularning tegishliligi to‘g‘risida nizo kelib chiqqanda esa — fuqarolik ish yurituv tartibida ko‘rilishi mumkin. Marhumning harakatlari bilan yetkazilgan zararni undirish masalasi ham jabrlanuvchi yoki prokuror tomonidan marhumning vorislariga yoki uning mulkini boshqarish huquqini o‘ziga olgan shaxsga nisbatan qo‘zg‘atilgan da’vo bo‘yicha fuqarolik ish yurituv tartibida ko‘riladi.
38. Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudining ajrimi JPK 496-moddasi talablariga muvofiq bo‘lishi, jumladan, unda apellatsiya, kassatsiya shikoyati (protesti)da keltirilgan har bir vaj muhokama etilib, uning asosliligi yoki asossizligi yuzasidan xulosalar bayon etilishi shart.
Apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudining ajrimi u e’lon qilingan paytdan e’tiboran kuchga kiradi va darhol ijroga qaratilishi shart.
39. JPK 298-moddasida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda, shuningdek surishtiruv, dastlabki tergov yuritilgan yoki sud muhokamasi vaqtida qonun buzilishiga yo‘l qo‘yilganligini aniqlagan taqdirda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi xususiy ajrim chiqarish yo‘li bilan tegishli organ yoki mansabdor shaxsning e’tiborini bunga jalb etishi mumkin.
Sud qarori o‘zgarishsiz qoldirilganda, apellatsiya, kassatsiya instansiyasi sudi uning qonuniyligi va asosliligini shubha ostiga oluvchi xususiy ajrim chiqarishga haqli emas.
40. Odil sudlov sifatini oshirish maqsadida jinoyat ishlari bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar va ularga tenglashtirilgan sudlarga ishlarning apellatsiya, kassatsiya instansiyasida sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘la va xolisona ko‘rib chiqilishi uchun qonunda berilgan barcha imkoniyatlardan foydalanish tavsiya etilsin.
41. Mazkur qaror qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining quyidagi qarorlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin:
“Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida” 2006-yil 3-fevraldagi 2-sonli;
“Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini kassatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida” 2008-yil 15-maydagi 11-sonli.