Sudlar tomonidan nikohdan ajratishga doir ishlarni ko‘rishda qonunchilikning qo‘llanilishi shuni ko‘rsatadiki, sudlar oilaviy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni asosan to‘g‘ri hal etishmoqda. Ayni paytda mazkur toifaga oid ishlarni ko‘rishda sud amaliyotida nikohning tugatilishi, uni haqiqiy emas deb topish, shuningdek iqtisodiyot erkinlashuvi sharoitida er-xotin mulkiy munosabatlarini tartibga soluvchi qonunchilikni qo‘llash bilan bog‘liq masalalar kelib chiqmoqda.
Sudlar tomonidan nikohdan ajratishga doir ishlarni ko‘rishda qonunchilikning to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida e’tirof etilganligi, unda oila davlat tomonidan himoya qilinishi kafolatlanganligi to‘g‘risidagi normalarning mavjudligi nikoh-oilaviy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko‘rishda sudlar zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Sudlar oila to‘g‘risidagi qonunchilik vazifalaridan kelib chiqib, qonunda nazarda tutilgan hamda oilani mustahkamlash, er-xotin va ularning bolalari huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan barcha choralarni ko‘rishlari lozim;
Keyingi tahrirga qarang.
2. Tushuntirilsinki, Oila kodeksining 37-moddasiga muvofiq nikoh er-xotindan birining vafoti yoki ulardan biri sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilinishi oqibatida tugaydi.
Er va xotin hayotligida nikoh ulardan biri yoki har ikkalasining arizasiga ko‘ra nikohdan ajratish yo‘li bilan tugatilishi mumkin. Zarur hollarda, agar buni muomalaga layoqatsiz er yoki xotin manfaatlari himoyasi taqozo etsa, nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ariza uning vasiysi tomonidan berilishi mumkin.
3. Oila kodeksining 42-moddasiga ko‘ra, voyaga yetmagan umumiy bolalari bo‘lmagan er-xotinning o‘zaro roziligi bo‘lgan taqdirda nikohdan ajratish fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida (bundan buyon matnda-FHDY organlari) amalga oshiriladi, er-xotin o‘rtasida mehnatga layoqatsiz muhtoj er yoki xotinga moddiy ta’minot berish yoki umumiy mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risida nizo mavjud bo‘lgan hollar bundan mustasno.
4. Oila kodeksining 43-moddasiga muvofiq, nikohdan ajratish quyidagi hollarda er-xotindan birining arizasi bo‘yicha, ular o‘rtasida voyaga yetmagan umumiy bolalar borligidan qat’i nazar, FHDY organlarida amalga oshiriladi, agar er-xotindan biri sud tomonidan:
ruhiyati buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa;
Qayd etilgan asoslardan birortasi mavjud bo‘lganda FHDY organi nikohdan ajratish to‘g‘risidagi talabni rad etishga haqli emas. Er-xotin o‘rtasida bolalar to‘g‘risida, mehnatga layoqatsiz muhtoj er yoki xotinga moddiy ta’minot berish yoki umumiy mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risida nizo mavjud bo‘lgan hollar bundan mustasno.
5. Tushuntirilsinki, OK 42-moddasi ikkinchi qismi va 43-moddasi ikkinchi qismida nazarda tutilgan barcha hollarda nikohdan ajratish sud tartibida amalga oshiriladi.
Nikohdan ajratish masalasi FHDY organlari vakolatiga taalluqli bo‘lgan ayrim hollarda ham u sud tartibida amalga oshirilishi mumkin, chunonchi, agar er-xotindan biri nikohdan ajratish to‘g‘risida ariza berishdan bosh tortsa yoki FHDY organiga ariza berish uchun shaxsan kelish imkoniyatiga ega bo‘lmasa yoxud ariza berib, nikohdan ajratishni qayd etish uchun hozir bo‘lmasa. Bunday holatlar mavjudligi FHDY organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ma’lumotnomalari va h.k.lar bilan tasdiqlanishi mumkin.
Shuni nazarda tutish lozimki, OK 43-moddasi birinchi qismida belgilangan nikohdan FHDY organlarida ajratish tartibi spirtli ichimliklar, narkotik vositalar yoki psixotrop moddalarni suiiste’mol qilishi oqibatida muomala layoqati cheklangan shaxslar bilan nikohdan ajratish hollariga tatbiq etilmaydi. Bunday shaxslarga nisbatan berilgan, shuningdek bunday shaxslar tomonidan berilgan da’volar bo‘yicha nikohdan ajratish sud tartibida amalga oshiriladi.
Oldingi tahrirga qarang.
6. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo arizasini qabul qilishda shuni inobatga olish lozimki, Oila kodeksining 39-moddasiga muvofiq er xotinining roziligisiz uning homiladorligi vaqtida va bola tug‘ilganidan so‘ng bir yil mobaynida nikohdan ajratish to‘g‘risida ish qo‘zg‘atishga, garchi u tug‘ilish to‘g‘risidagi yozuvlar daftarida bolaning otasi sifatida yozilmagan bo‘lsa ham, haqli emas. Mazkur qoida bola o‘lik tug‘ilgan yoki bir yoshga to‘lmay vafot etgan hollarga ham tatbiq etiladi.
Xotinning nikohdan ajratish to‘g‘risida ish qo‘zg‘atishga roziligi bo‘lmagan hollarda, sudya da’vo arizasini qabul qilishni rad etadi, agar u qabul qilingan bo‘lsa, sud FPK 122-moddasining 8-bandiga asosan arizani ko‘rmasdan qoldiradi. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ariza xotinning roziligi bilan qo‘zg‘atilgan ishni sud majlisida ko‘rish vaqtida u nikohdan ajratishga e’tiroz bildirganda, shuningdek javobgarning homiladorligi va uning nikohdan ajratishga roziligi yo‘qligi ishni apellatsiya yoki kassatsiya va nazorat instansiyasida ko‘rish vaqtida ma’lum bo‘lganda ko‘rmasdan qoldirilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Nikohdan ajratish haqidagi da’vo arizasining ko‘rmasdan qoldirilishi, agar Oila kodeksining 39-moddasida ko‘rsatilgan holatlar barham topgan bo‘lsa, takroriy ravishda sudga nikohdan ajratish haqida da’vo arizasi bilan murojaat qilishga to‘sqinlik qilmaydi.
Shuni nazarda tutish lozimki, Oila kodeksining 39-moddasida ko‘rsatilgan holatlar mavjudligi nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo xotin tomonidan qo‘zg‘atilishiga to‘sqinlik qilmaydi.
(6-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
7. Sudlarga tushuntirilsinki, nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’volar, qoida tariqasida, javobgarning doimiy yashash joyidagi sudga, FPK 241-moddasida nazarda tutilgan hollarda esa, da’vogarning xohishi bo‘yicha taqdim etiladi. Xususan, nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo:
Keyingi tahrirga qarang.
jazo muddatidan qat’i nazar, ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxs bilan (agar ish sudning sudloviga taalluqli bo‘lsa) — mazkur shaxsning sudlangunga qadar oxirgi yashash joyida;
yashash joyi noma’lum bo‘lgan shaxs bilan-uning ma’lum bo‘lgan oxirgi yashash joyida yoki uning mol-mulki turgan joyda, da’vogar voyaga yetmagan bolalari borligi yoki salomatligi tufayli javobgarning yashash joyiga borishga qiynalgan hollarda esa,-da’vogarning yashash joyida;
O‘zbekiston Respublikasida yashash joyiga ega bo‘lmagan yoki mamlakatdan chiqib ketgan shaxs bilan uning mol-mulki turgan joyda yoki O‘zbekiston Respublikasida ma’lum bo‘lgan oxirgi yashash joyida taqdim etilishi mumkin.
8. Bir yil davomida yashash joyi haqida ma’lumot bo‘lmagan shaxsga nisbatan nikohdan ajratish haqidagi da’vo bilan murojaat qilinganda, sudya da’vogarga fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish tartibini tushuntiradi (FK 33-moddasi).
Shu bilan birga, agar er yoki xotindan biri ikkinchisini bedarak yo‘qolgan deb topish haqida ariza berishdan bosh tortsa, sudya da’vo arizasini qabul qilishni rad etishga haqli emas, sud esa, nikohdan ajratish haqidagi da’voni umumiy asoslarda ko‘rishga majbur.
9. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini chet el fuqarolari bilan tuzilgan, chet el fuqarolarini o‘zaro tuzilgan nikohdan ajratish, shuningdek mazkur shaxslarning oilaviy-huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan boshqa nizolar Oila kodeksining 9-moddasi hamda VIII-bo‘limida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Oldingi tahrirga qarang.
10. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo arizasi FPK 189 va 190-moddalari talablariga javob berishi kerak. Unda, jumladan nikoh qachon va qayerda rasmiylashtirilganligi, nikohdan bolalar bor-yo‘qligi, ularning yoshi, er-xotin o‘rtasida voyaga yetmagan bolalarni ta’minoti va tarbiyasi haqida kelishuvga erishilgan-erishilmaganligi, nikohdan ajratish sabablari, nikohdan ajratish haqidagi da’vo bilan birga ko‘rilishi mumkin bo‘lgan boshqa talablar ko‘rsatiladi.
Nikohdan ajratish haqidagi arizaga nikoh tuzilganligi to‘g‘risidagi guvohnoma, bolalar tug‘ilganligi to‘g‘risidagi guvohnoma nusxalari, er-xotinning oylik maoshi va o‘zga daromadlari haqidagi, davlat boji to‘langanligi to‘g‘risidagi hujjatlar, da’vo talablarini tasdiqlovchi dalillar, shuningdek nikohdan ajratish haqidagi nizo sudgacha hal qilinganligidan dalolat beruvchi da’vogarning yashash joyidagi fuqarolar yig‘ini yarashtirish komissiyasining xulosasi ilova qilinadi.
(10-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
11. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi arizani qabul qilgach, sudya har bir ish bo‘yicha uni FPK 21-bobida nazarda tutilgan tartibda sudda ko‘rishga tayyorlashi shart.
(11-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Jumladan, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash tartibida, qoida tariqasida, ikkinchi tarafni chaqirishi, uning arizaga nisbatan munosabatini aniqlashi kerak. Shu maqsadlarda sudya taraflar bilan oilani saqlab qolish masalasida suhbat o‘tkazadi. Sudya, shuningdek er-xotin o‘rtasida nikohdan ajratish da’vosi bilan bir vaqtda hal qilinishi lozim bo‘lgan boshqa nizolar bor-yo‘qligini aniqlaydi, taraflarga voyaga yetmagan bolalari ta’minoti uchun buyruq tartibida aliment undirish huquqini tushuntiradi, ishning ko‘rilishi uchun ahamiyatga molik boshqa masalalarni aniqlaydi.
12. Oila kodeksining 44-moddasiga muvofiq nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ishni ko‘rishda er-xotin sudga quyidagi masalalar yuzasidan kelishuv taqdim etishlari mumkin:
voyaga yetmagan bolalar va (yoki) mehnatga layoqatsiz muhtoj er(xotin)ga ta’minot berish uchun mablag‘ to‘lash tartibi va miqdori to‘g‘risida;
Bunday kelishuv mavjud bo‘lmagan yoki mazkur masalalar yuzasidan er-xotin o‘rtasida nizo bo‘lgan hollarda ular nikohdan ajratish to‘g‘risidagi talab bilan bir vaqtda mazmunan ko‘rib chiqiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo bilan bir vaqtda nikoh shartnomasini to‘liq yoki qisman haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi talab ham, basharti bunday talablar o‘zaro bog‘liqligi sababli, ko‘rib chiqilishi mumkin (FPK 195-moddasi). Sud mazkur ishda javobgarning nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi qarshi da’vosini ham ko‘rishga haqli (FPK 200-moddasi).
(12-bandning oltinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
13. Agar da’vo arizasida nikohdan ajratish ishi bilan bir vaqtda ko‘rilishi mumkin bo‘lmagan talab qo‘yilgan bo‘lsa (masalan, nikoh tuzilgunga qadar topilgan mol-mulkni olib berish, uyga kiritish va h.k.), bunday da’vo alohida ish yuritishga ajratiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
14. Nikohdan ajratishga doir ishlar bo‘yicha qonuniy va asosli hal qiluv qarori qabul qilinishi uchun sud ishning haqiqiy holatlarini har taraflama, to‘liq va xolisona tekshirib chiqishi, jumladan, er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xususiyatini, nikohdan ajratish masalasi qo‘yilishiga asos bo‘lgan sabablar, er-xotin o‘rtasidagi kelishmovchilikning asl sabablarini aniqlashi shart. Shu maqsadlarda, sud ishni ikkala taraf ishtirokida ko‘rishi lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
Da’vogar va javobgar sud majlisiga kelmagan taqdirda, kelmaslik sabablari uzrli yoki uzrsizligidan qat’iy nazar, sud ishni ko‘rishni keyinga qoldiradi. Da’vogar va javobgar sud majlisiga ikkinchi chaqiruv bo‘yicha uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmagan taqdirda, sud arizani ko‘rmasdan qoldirishga haqli. Faqat da’vogar ikkinchi chaqiruv bo‘yicha uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmagan taqdirda, sud javobgarning roziligi bilan arizani ko‘rmasdan qoldirishga haqli (FPK 221-moddasi).
(14-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
(14-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qaroriga asosan chiqarilgan)
Er-xotindan biri doimiy yashash uchun O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqariga ko‘chib ketgan va uning sud majlisiga kelish imkoniyati bo‘lmagan hollarda, sud O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari normalariga muvofiq taraflarni xabardor qilish choralarini ko‘radi.
Oldingi tahrirga qarang.
15. Sudlarga tushuntirilsinki, Oila kodeksi 1-moddasining ikkinchi qismi talabiga muvofiq nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ishni ko‘rishda sud oilani saqlab qolish yuzasidan choralar ko‘rishi lozim. Shu maqsadda, sud majlisida oilani saqlab qolish mumkinligini tasdiqlovchi holatlar (bolalar borligi, nikohning davomiyligi, oiladagi munosabatlarning xususiyatlari, vaqtinchalik kelishmovchilik va boshqalar) aniqlanganda, sud har ikkala tarafning yoki ulardan birining iltimosiga binoan yoxud o‘z tashabbusi bilan nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ish ko‘rilishini keyinga qoldirishga va Oila kodeksi 40-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq er-xotinga yarashish uchun olti oygacha muhlat tayinlashga haqli. Bunda shuni e’tiborga olish lozimki, Oila kodeksining 218-moddasi talablarini inobatga olgan holda yarashish uchun beriladigan muhlat uch oydan kam bo‘lishi samarasiz hisoblanadi. Er-xotinni yarashtirish maqsadida olti oylik muhlat ichida ishning ko‘rilishi bir necha marta keyinga qoldirilishi mumkin.
Ishning ko‘rilishi ko‘rsatilgan asos bo‘yicha keyinga qoldirilganda, sud Oila kodeksining 112-moddasi va FPK 187-moddasiga muvofiq bolalar ta’minoti uchun aliment undirish masalasini muhokama qilishga haqli.
Tushuntirilsinki, Oila kodeksi 40-moddasining uchinchi qismiga asosan er-xotinga yarashish uchun muhlat tayinlangan taqdirda, sud uch kundan kechiktirmasdan er-xotinning birgalikdagi yashash joyidagi fuqarolar yig‘inining yarashtirish komissiyasini, agar ular birga yashamayotgan bo‘lsa, ularning har birining yashash joyidagi fuqarolar yig‘inining yarashtirish komissiyasini yozma ravishda (taraflarning familiyasi, ismi, otasining ismi, manzili, telefon raqamlari ko‘rsatilgan tegishli xat bilan) xabardor qilishi lozim.
Ayni vaqtda, er-xotinga yarashish uchun muhlat tayinlash haqidagi ajrimning ko‘chirma nusxasi sud tomonidan O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasining tegishli tuman bo‘limlariga yuborilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Er-xotinga yarashish uchun muhlat berilishi munosabati bilan ishning ko‘rilishini keyinga qoldirish to‘g‘risidagi sud ajrimi taraflarning tushuntirishlari tinglangandan so‘ng, zarur hollarda esa, boshqa dalillar tekshirilganidan so‘ng alohida xonada (maslahatxonada) chiqariladi va ishning keyingi harakatlanishiga to‘sqinlik qilmasligi sababli uning ustidan shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin emas (FPK 400-moddasi).
Sud er va xotinning yoki ulardan birining arizasiga ko‘ra, yarashish uchun berilgan muhlatni jiddiy asoslar mavjud bo‘lgan hollarda qisqartirishga va ishni bu muhlat tugagunga qadar ko‘rishga haqli. Yarashish uchun berilgan muhlatni qisqartirish to‘g‘risidagi masala sud majlisida taraflarni xabardor qilgan holda va ajrim chiqarish yo‘li bilan hal etiladi.
(15-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
16. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, nikohdan ajratish to‘g‘risidagi talab, faqat, er-xotin bundan buyon birga hayot kechirishlarining va oila batamom buzilganligi sababli uni saqlab qolishning iloji yo‘qligi aniqlangan holdagina qanoatlantirilishi lozim (OK 41-moddasi).
Turmushda kechadigan vaqtinchalik kelishmovchiliklar va tasodifiy sabablarga ko‘ra er-xotin o‘rtasida kelib chiqqan ixtiloflar, shuningdek er-xotindan birining yoki har ikkalasining jiddiy vajlar keltirmagan holda nikoh munosabatlarini davom ettirishni xohlamasligi nikohdan ajratish uchun yetarli asos bo‘la olmaydi.
Oldingi tahrirga qarang.
17. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo rad etilgan taqdirda, mazkur da’vo bilan birga berilgan boshqa talablar sud tomonidan alohida ish yuritishga ajratilishi lozim (FPK 198-moddasi).
(17-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Agar da’vogar nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vodan voz kechsa, ishning shu qismi ish yuritishdan tugatilishi, er yoki xotinning mazkur da’vo bilan birga bergan boshqa talablari esa, mazmunan ko‘rilishi lozim.
18. Sudlarga tushuntirilsinki, aynan o‘sha taraflar tomonidan aynan o‘sha asoslar bo‘yicha nikohdan ajratish to‘g‘risidagi takroriy da’vo arizasi sudning ish yurituviga bunday da’voni rad qilish haqidagi hal qiluv qarori yoki da’vogarning da’vodan voz kechganligi yoxud taraflar yarashganligi munosabati bilan ish yuritishni tugatish haqidagi ajrim qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab, kamida olti oy o‘tgandan so‘ng qabul qilinishi mumkin. Bunday da’vo yangi asoslarga ko‘ra taqdim etilganda, takroriy da’vo arizasi mazkur muddatga rioya qilinmasdan berilishi mumkin.
19. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi da’vo bilan bir vaqtda er-xotin o‘rtasidagi umumiy mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi nizoni ko‘rishda, sudlar bunday nizo uchinchi shaxslar huquqlariga daxl qilish-qilmasligini aniqlashlari lozim.
Agar nizo uchinchi shaxslar huquqlariga daxl qilsa (masalan, mol-mulk dehqon (fermer) xo‘jaligi mulki bo‘lib, uning tarkibida er-xotin va ularning voyaga yetmagan bolalaridan tashqari boshqa a’zolar ham bo‘lsa) sud taraflarga ularning umumiy tartibda alohida da’vo taqdim etish huquqlarini tushuntirishi lozim, chunki qonun (OK 44-moddasi uchinchi qismi) bunday hollarda nikohdan ajratish va mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi talablarni bitta ish yurituvda hal etishga yo‘l qo‘ymaydi. Bu qoida xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari (AJ, MChJ va h.k.) ustav fondi omonatlariga, shuningdek ishlab chiqarish va matlubot kooperativlari paylariga nisbatan huquq to‘g‘risidagi nizolarni hal etishga ham tatbiq etiladi. Bunday shirkatlar va jamiyatlar mulkini bo‘lish masalalari fuqarolik qonunchiligi normalari bilan tartibga solinadi.
Oila kodeksi 44-moddasi uchinchi qismida nazarda tutilgan qoida er-xotin tomonidan banklar yoki boshqa kredit-moliya tashkilotlariga qo‘yilgan omonatlarni bo‘lish hollariga (pul mablag‘lari er-xotindan qaysi birining nomiga qo‘yilganligidan qat’iy nazar) tatbiq etilmaydi, chunki bunday omonatlarni bo‘lishda banklar yoki boshqa kredit tashkilotlari huquqlariga daxl etilmaydi.
Agar er yoki xotinga uchinchi shaxslar pul mablag‘lari bergan va uni er yoki xotin o‘z nomiga bank yoki boshqa kredit-moliya tashkilotiga qo‘ygan bo‘lsa, FK normalariga muvofiq uchinchi shaxslar pul summasini qaytarish to‘g‘risida (omonatni bo‘lish to‘g‘risida emas) da’vo qo‘zg‘atishga haqli bo‘lib, u alohida ish yurituvda hal etilishi lozim. Dehqon (fermer) xo‘jaligi a’zolarining va boshqa shaxslarning dehqon (fermer) xo‘jaligi a’zosi bo‘lgan er yoki xotinga nisbatan talablari ham shu tartibda hal etilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
20. Oila kodeksining 23-moddasiga muvofiq er-xotinning bo‘linishi lozim bo‘lgan birgalikdagi umumiy mol-mulki deganda, ular tomonidan nikoh davomida orttirgan mol-mulklar, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan va FK 81, 82, 209-moddalariga ko‘ra fuqarolarning mulk huquqi obyekti bo‘la oladigan ko‘char va ko‘chmas har qanday mol-mulklar tushuniladi, basharti ular o‘rtasida tuzilgan nikoh shartnomasida mol-mulkka nisbatan boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa.
Sudlarga tushuntirilsinki, sud tomonidan faqat ishni ko‘rish vaqtida amalda mavjud hamda er-xotinning birida yoki uchinchi shaxslarda (masalan, ijara, mulkdan tekin foydalanish, omonat saqlash va sh.k. shartnomalar bo‘yicha) bo‘lgan umumiy mol-mulk bo‘linishi lozim.
Mulkni bo‘lishda, shuningdek er-xotinning umumiy qarzlari (OK 28-moddasi uchinchi qismi) va oila manfaatlari yo‘lida vujudga kelgan majburiyatlar bo‘yicha talab qilish huquqi inobatga olinadi. Biroq sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, to‘yni, shuningdek nikoh marosimlari bilan bog‘liq boshqa tadbirlarni o‘tkazish bo‘yicha qarzlar va boshqa xarajatlar inobatga olinmaydi (OK 44-moddasi).
Nikohni FHDY organlarida qayd etmasdan bir oila bo‘lib yashaydigan shaxslarning mulkiy nizolari fuqarolik qonunchiligi normalari bo‘yicha hal etiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
21. Oila kodeksining 25-moddasi birinchi qismiga muvofiq nikohga qadar er va xotinning har biriga tegishli bo‘lgan, shuningdek ulardan biri tomonidan nikoh davomida hadya tariqasida, meros huquqi bo‘yicha yoki boshqa tekin bitimlar bo‘yicha olingan mol-mulk uning o‘z mulki hisoblanadi.
Er-xotin tomonidan tekin asoslarga ko‘ra olingan, jumladan to‘y sovg‘alari, to‘ydan so‘ng o‘tkaziladigan marosimlar munosabati bilan olingan sovg‘alar, agar ular umumiy foydalanish buyumlaridan iborat bo‘lsa, birgalikdagi umumiy mulk tarkibiga kiradi. Agar bu sovg‘alar er-xotindan birining shaxsiy foydalanishi uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, ular o‘sha er yoki xotinning o‘z mulki hisoblanadi (qimmatbaho va serhasham buyumlar bundan mustasno).
Er-xotindan biriga nikohga kirgunga (to‘yga) qadar tegishli bo‘lgan mol-mulk, bu buyumlardan nikoh tuzilganidan so‘ng foydalanilganligidan qat’iy nazar, birgalikdagi umumiy mulk tarkibiga kirmaydi (masalan, mebel, gilamlar, idish-tovoq va kelin sepini tashkil etuvchi boshqa mol-mulk).
Oila kodeksining 25-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq, er-xotindan har biriga tegishli bo‘lgan mulk, basharti nikoh davomida mazkur mulk qiymatini ancha oshishiga olib kelgan mablag‘ qo‘shilganligi (kapital ta’mirlash, qo‘shimcha imorat qurish, yangidan jihozlash va h.k.) aniqlansa, ularning birgalikdagi umumiy mulki deb topilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
22. Oila kodeksining 24-moddasiga muvofiq er-xotin o‘zlarining birgalikdagi umumiy mulkka nisbatan mulk huquqini (egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish) har ikkalasining roziligi bo‘yicha amalga oshirilishi lozimligini inobatga olgan holda, agar umumiy mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi talabni ko‘rishda er yoki xotindan biri ikkinchisining irodasiga xilof tarzda o‘z xohishiga ko‘ra umumiy mulkni boshqaga o‘tkazgan yoki oila manfaatiga mos bo‘lmagan tarzda sarflagan yoxud mol-mulkni yashirgan bo‘lsa, bo‘lish chog‘ida o‘sha mol-mulk yoki uning qiymati hisobga olinadi.
Agar oilaviy munosabatlar va umumiy xo‘jalik yuritilishi amalda tugagandan so‘ng er-xotin birgalikda mulk orttirishmagan bo‘lsa, sud OK 27-moddasining beshinchi qismiga muvofiq, har bir er yoki xotin tomonidan ular alohida yashagan davrda topilgan mol-mulkni ulardan har birining mulki deb topishi va faqat er-xotin tomonidan umumiy xo‘jalik yuritilishi to‘xtatilgan vaqtga qadar topilgan mol-mulkni bo‘lishi mumkin.
23. Sudlar er-xotinning umumiy mulkini bo‘lishda shuni nazarda tutishlari lozimki, OK 27-moddasi oltinchi va yettinchi qismlariga ko‘ra, voyaga yetmagan bolalar ehtiyoji uchun olingan narsalar (kiyim-kechak, oyoq kiyimi, maktab va sport anjomlari, musiqa asboblari, bolalar kutubxonasi va boshqalar), shuningdek er-xotin tomonidan ularning umumiy mulki hisobidan ular o‘rtasidagi voyaga yetmagan bolalar nomiga qo‘yilgan omonatlar ham er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lishda hisobga olinmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
24. Er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lishda, sudlar OK 28-moddasiga rioya etishlari va, qoida tariqasida, er va xotin hissalari tengligi prinsipidan kelib chiqishlari lozim.
Agar nikoh shartnomasida birgalikdagi mulkka nisbatan qonunda belgilangan tartib o‘zgartirilgan bo‘lsa, sud er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lish to‘g‘risidagi nizoni hal etishda bunday shartnoma shartlariga rioya etishi lozim. Bunda shuni inobatga olish kerakki, OK 31-moddasi beshinchi qismiga ko‘ra, nikoh shartnomasining er yoki xotindan birini o‘ta noqulay sharoitga solib qo‘yadigan (masalan, er-xotindan birini nikoh davrida topilgan mol-mulkka nisbatan mulk huquqidan batamom mahrum etadigan) shartlari mazkur er yoki xotin talabi bo‘yicha sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin.
Er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lishda, sud ayrim hollarda OK 28-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq voyaga yetmagan bolalar manfaatlaridan yoki er-xotindan birining e’tiborga molik manfaatidan kelib chiqib, er va xotin hissalari tengligi prinsipidan chekinishga haqli. Er-xotindan birining e’tiborga molik manfaati deganda, jumladan nafaqat er yoki xotin uzrsiz sabablarga ko‘ra daromad olmagan yoki umumiy mol-mulkni oila manfaatlariga zarar yetkazgan holda sarflagan hollar, balki er-xotindan biri sog‘lig‘i holatiga yoki unga bog‘liq bo‘lmagan boshqa sabablarga ko‘ra mehnat faoliyatidan daromad olish imkoniyatidan mahrum etilgan hollar ham tushunilishi lozim. Agar nikoh shartnomasiga muvofiq er va xotin hissalari tengligi prinsipidan chekinish mumkin bo‘lmasa, unga faqat shartnomaning shu qismi haqiqiy emas deb topilgandagina yo‘l qo‘yiladi.
Sud hal qiluv qarorida umumiy mulkda er va xotin hissalari tengligi qoidasidan chekinish sabablarini bayon etishi shart.
Keyingi tahrirga qarang.
25. Er-xotindan biriga u yoki bu mulkni asl holida berish masalasini hal etishda sud mulkning xususiyati va nima uchun mo‘ljallanganligini, uni sotib olish shartlari va boshqa e’tiborga molik holatlarni e’tiborga olishi lozim. Chunonchi, avtomobilni bo‘lishda sud er-xotindan qaysi biri undan amalda foydalanganligini, texnik holatiga qarab kelganligini, uni boshqarish uchun huquqi borligini va h.k.larni e’tiborga oladi.
Uyni asl holida bo‘lish masalasi sud tomonidan fuqarolik qonunchiligi normalarini inobatga olgan holda hal etilishi lozim (FK 223-moddasi).
Keyingi tahrirga qarang.
26. Bo‘linishi lozim bo‘lgan mol-mulk qiymati hal qiluv qarori chiqariladigan kundagi bozor narxlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Uyning qiymati nizoli uy turgan joydagi narxdan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Er-xotinning umumiy mol-mulki qiymati yuzasidan nizo bo‘lgan taqdirda tegishli ekspertiza tayinlanishi mumkin.
27. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, 1944-yil 8-iyulga qadar nikohni qayd etmasdan turib oilaviy munosabatlarga kirishgan shaxslarning mol-mulkiga nisbatan er-xotin o‘rtasidagi birgalikdagi mulk tartibi tatbiq etiladi. Bunday mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi nizoni hal etishda OK 23 — 28-moddalarida belgilangan qoidalarga rioya etish lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
28. Oila kodeksi 27-moddasining to‘qqizinchi qismida nikohdan ajratilgan er-xotinning birgalikdagi umumiy mulkini bo‘lish uchun belgilangan uch yillik da’vo muddatining o‘tishini nikoh tugatilgan vaqtdan (ya’ni, FHDY organlarida nikohdan ajratish qayd etilgan yoki sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan) emas, balki shaxs o‘z huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan kundan boshlab hisoblash lozim (FK 154-moddasi birinchi qismi).
Keyingi tahrirga qarang.
Oldingi tahrirga qarang.
29. Nikohdan ajratish yoki nikohdan ajratishni rad qilish haqidagi hal qiluv qarori qonuniy va sud majlisida har tomonlama tekshirilgan dalillarga asoslangan bo‘lishi lozim.
Hal qiluv qarorining asoslantirish qismida sud tomonidan aniqlangan er-xotin o‘rtasidagi kelishmovchilik sabablari, sudning oilani saqlab qolish imkoniyati borligi yoki uning uzil-kesil barham topganligi to‘g‘risidagi xulosasiga asos bo‘lgan dalillar, sud tomonidan u yoki bu dalillarni rad etish uchun asos bo‘lgan vajlar, shuningdek sud qo‘llangan moddiy va protsessual huquq normalari ko‘rsatiladi.
Nikohdan ajratish haqidagi da’voni qanoatlantirish to‘g‘risidagi hal qiluv qarorining xulosa qismi quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim:
taraflarning barcha talablari bo‘yicha, shu jumladan nikohdan ajratish haqidagi da’vo bilan birgalikda ko‘rish uchun birlashtirilgan talablari bo‘yicha ham sud xulosalarini;
fuqarolik holatlarini qayd etish daftarida nikohdan ajratishni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar (nikoh qayd qilingan sana, dalolatnoma yozuvining raqami, nikohni qayd qilgan organning nomi);
nikoh tuzilganligi to‘g‘risidagi guvohnomaga muvofiq er-xotinning familiyalari (nikohga kirish vaqtida familiya o‘zgartirilgan bo‘lsa, nikohgacha bo‘lgan familiya ham);
er-xotinning har biridan undirilishi lozim bo‘lgan davlat boji miqdori haqida ko‘rsatma (davlat boji miqdorini belgilashda sud ulardan har birining moddiy ahvolini, oilaning buzilishida aybi darajasini va boshqa holatlarni, jumladan voyaga yetmagan bolalar er-xotindan qaysi biri bilan yashash uchun qolayotganligini hisobga oladi);
(29-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
30. Sudlarga tushuntirilsinki, nikohga kirish vaqtida o‘z familiyasini o‘zgartirgan er (xotin) nikohdan ajratilgandan keyin ham shu familiyada qolishga haqli. Biroq, uning xohishiga binoan nikohdan ajratish to‘g‘risidagi qaror chiqarilayotganda sud tomonidan unga nikohgacha bo‘lgan familiyasi qaytarilishi mumkin. Agar mazkur masala sud tomonidan qaror chiqarish paytida hal qilinmagan bo‘lsa, familiyani o‘zgartirish fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi tomonidan nikohdan ajralishni qayd etish paytida hal etiladi (OK 220-moddasi).
31. Nikohdan ajratishni rad etganda, shuningdek ish yuritish tugatilgan barcha hollarda, sud da’vogarning arizasiga ko‘ra unga nikoh tuzilganligi to‘g‘risidagi guvohnomani qaytaradi.
32. Oila kodeksining 47-moddasiga muvofiq nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organida nikohdan ajratilganlik ro‘yxatga olingan kundan boshlab tugatiladi.
Mazkur qoida nikoh tugatilishi payti qonunga ko‘ra sudning hal qiluv qarori kuchga kirgan paytdan boshlanishi tan olingan (1998-yil 30-apreldan 2010-yil 15-sentabrgacha) davrga nisbatan tatbiq etilmaydi.
33. Sudlarga tushuntirilsinki, OK 50-moddasining birinchi qismiga muvofiq nikohni haqiqiy emas deb topish faqat sud tartibida amalga oshiriladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi da’vo arizasini qabul qilishda, sudya nikohning haqiqiyligi qanday asos bo‘yicha nizolashilayotganligini va da’vogar OK 51 — 54-moddalariga ko‘ra aynan da’vo arizasida ko‘rsatilgan asos bo‘yicha nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi masalani qo‘zg‘atish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar toifasiga kirish-kirmasligini aniqlashi lozim. Agar arizachi bunday shaxslar doirasiga kirmasa, sudya uning da’vo arizasini qabul qilishni FPK 194-moddasi birinchi qismining 1-bandiga asosan rad etadi.
(33-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
34. Oila kodeksining 49-moddasida ko‘rsatilgan nikohni haqiqiy emas deb topish asoslari qat’iy bo‘lib, ularni kengaytirib talqin etishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday asoslarga quyidagilar kiradi:
soxta nikoh tuzilishi, ya’ni er-xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadini ko‘zlamay nikoh qayd qildirsa;
nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odamning immunitet tanqisligi virusi (OIV/OITS kasalligi) borligini ikkinchisidan yashirsa.
Jumladan, agar nikohni tuzish vaqtida shaxs o‘z harakati mohiyatini tushunmaganligi va ularni idora qila olmaganligi natijasida nikohga kirishga nisbatan o‘zining haqiqiy roziligini bermaganligi aniqlansa, nikoh OK 14-moddasida nazarda tutilgan shartlar buzilgan degan asos bilan sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin.
Shuni nazarda tutish lozimki, soxta nikoh tuzgan shaxslar ish sud tomonidan ko‘rilgunga qadar amalda oila qurgan bo‘lsalar, bunday nikoh er-xotin huquqlarini qo‘riqlash maqsadida soxta deb topilishi mumkin emas.
Oldingi tahrirga qarang.
35. Agar nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi da’vo nikohdan sud tartibida ajratilgandan so‘ng berilgan bo‘lsa, sudya da’vo arizasini qabul qilishni u sudda ko‘rishga tegishli emasligi sababli rad etadi (FPK 194-moddasi birinchi qismining 1-bandi). Bunday da’vo faqat nikohdan ajratish to‘g‘risidagi sudning hal qiluv qarori va nikohdan ajratish to‘g‘risidagi dalolatnoma yozuvi belgilangan tartibda bekor qilingan holda ko‘rilishi mumkin.
(35-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Agar nikohdan FHDY organlarida ajratilgan bo‘lib, keyinchalik nikohdan ajratish to‘g‘risidagi dalolatnoma yozuvini bekor qilish va nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risida talablar qo‘yilgan bo‘lsa, sud bu talablarni bir vaqtning o‘zida ko‘rishi shart.
36. Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda, sudlar oilaning buzilishi sabablarini aniqlashlari va oila buzilishida aybdor bo‘lgan er-xotin va boshqa shaxslarning nomunosib xulq-atvorlaridan dalolat beruvchi faktlarga nisbatan xususiy ajrim chiqarish yo‘li bilan munosabat bildirishlari lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
37. Qoraqalpog‘iston Respublikasi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudi, fuqarolik ishlari bo‘yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari nikohdan ajratishga doir ishlar bo‘yicha sud amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirib borishlari va mazkur toifadagi ishlar bo‘yicha qonunchilikni qo‘llashda yo‘l qo‘yilgan sud xatolarining oldini olish yuzasidan zarur choralar ko‘rishlari lozim.
(37-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)