LexUZ sharhi
Mazkur buyruq O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2017-yil 11-oktabrdagi 330-mh-sonli “Normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilish va tarqatish, qonun hujjatlari ma’lumotlari elektron bazalari yaratish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyruq, shuningdek unga o‘zgartirish va qo‘shimchalarni o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi buyrug‘iga (ro‘yxat raqami 2290-3, 11.10.2017-y.) asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonuni (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2012-y., 12-son, 333-modda), O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 23-avgustdagi PQ-1602-son “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2012-y., 29-son, 329-modda) hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 5-avgustdagi 304-son “Qonun hujjatlarini turkumlashni takomillashtirish va huquqiy axborotlarni tarqatishni tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlarining to‘plami, 2000-yil, 8-son, 47-modda)ga muvofiq buyuraman:
(muqaddima O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
1. Normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilish va tarqatish, qonun hujjatlari ma’lumotlari elektron bazalari yaratish qoidalari ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. Mazkur buyruq davlat ro‘yxatidan o‘tkazilsin va Idoraviy me’yoriy hujjatlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish boshqarmasi (B. Boliyev) O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralari normativ-huquqiy hujjatlarining davlat reyestriga tegishli yozuv kiritsin.
3. Qonun hujjatlarini turkumlash va huquqiy axborot boshqarmasi (S. Nuriyev) ushbu buyruqni “O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami” — “Sobraniye zakonodatelstva Respubliki Uzbekistan”da nashr etilishini ta’minlasin.
4. Mazkur buyruq davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan kundan boshlab o‘n kun o‘tgandan keyin kuchga kiradi.
5. Mazkur buyruq ijrosini nazorat qilish vazirning birinchi o‘rinbosari E. Kanyazov zimmasiga yuklansin.
Ushbu Qoidalar O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonuni (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2012-y., 12-son, 333-modda), O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 23-avgustdagi PQ-1602-son “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini yanada takomillashtirish choralari to‘g‘risida”gi qarori (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2012-y., 29-son, 329-modda) hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 5-avgustdagi 304-son “Qonun hujjatlarini turkumlashni takomillashtirish va huquqiy axborotlarni tarqatishni tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlarining to‘plami, 2000-yil 8-son, 47-modda) muvofiq normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilish va tarqatish, shuningdek qonun hujjatlari ma’lumotlari elektron bazalari (qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlari) yaratish tartibini belgilaydi.
(muqaddima O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
1. Normativ-huquqiy hujjatlar rasmiy va norasmiy nashrlarda, shu jumladan qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlarida, shuningdek davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining rasmiy veb-saytlarida ularni e’lon qilish yo‘li bilan tarqatiladi, maxfiy tusga ega bo‘lgan yoki e’lon qilinmaydigan hujjatlar matnlari bundan mustasno.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 31-iyuldagi 199-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-2, 31.07.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 31-son, 394-modda)
2. O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonuni 29-moddasiga muvofiq quyidagilar normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbalari hisoblanadi:
(2-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
3. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi kodekslar va qonun hujjatlari to‘plamlarining, shu jumladan, normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbai hisoblangan “O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami”ni rasmiy nashr etilishini tashkil etadi.
Oldingi tahrirga qarang.
(3-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘iga (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
31. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ta’sis etilgan ta’sis hujjatlarida ularda ko‘rsatib o‘tilgan organlar tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni rasman e’lon qilish nazarda tutilgan ommaviy axborot vositalari ularning rasmiy nashrlari hisoblanadi.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar normativ-huquqiy hujjatni “O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to‘plami”da rasman e’lon qilingunga qadar o‘zlarining rasmiy nashrlarida e’lon qilgan taqdirda bu haqda e’lon qilingan kundan kechikmay, rasmiy nashr rekvizitlarini ko‘rsatgan holda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga ma’lum qiladilar.
(31-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘iga (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) asosan kiritilgan — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
4. Ushbu Qoidalarning 2 va 3-bandlarida ko‘rsatib o‘tilgan normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbalari va nashrlar rasmiy nashrlar hisoblanadi.
“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi”, “O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami”, “O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlarining to‘plami” qonun hujjatlarining rasmiy davriy nashrlari hisoblanadi.
Ushbu Qoidalarning 2 va 3-bandlarida nazarda tutilmagan nashrlar normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning norasmiy manbalari hisoblanadi (norasmiy nashrlar).
5. Qonun hujjatlarining rasmiy davriy nashrlari davlat tilida, talabni hisobga olgan holda boshqa tillarda ham nashr etiladi.
6. Qonun hujjatlarining rasmiy davriy nashrlariga yangidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar matnlari kiritiladi.
Qonun hujjatlarining rasmiy davriy nashrlarida e’lon qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar izchil xronologik tartibda, tegishli tartib raqamlari bo‘lgan moddalarga joylashtiriladi.
(6-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
Agar, qonun hujjatlarining rasmiy davriy nashrlarida normativ-huquqiy hujjatning bir qismi e’lon qilinayotgan bo‘lsa, hujjat nomidan keyin “Ko‘chirma” degan yozuv kiritiladi.
7. Rasmiy nashrlarda e’lon qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar ushbu hujjatni qabul qilgan organ tomonidan rasman yuborilgan (rasmiy tarqatma) normativ-huquqiy hujjat matniga muvofiq bo‘lishi kerak.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
8. Qonun hujjatlarining rasmiy nashrlarida e’lon qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar matnini normativ-huquqiy hujjatning rasmiy tarqatma orqali jo‘natilgan matniga yoki normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbalarida e’lon qilingan matniga muvofiqligi matnni bosma mahsulotni e’lon qilish talablariga muvofiq o‘qish, korrekturasini tekshirish yo‘li bilan ta’minlanadi.
9. Hajmi katta bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning matni rasmiy davriy nashrlarga kiritilmasligi mumkin. Bunda ular rasmiy davriy nashrlarga ilova ko‘rinishida yoki ularni qabul qilgan organlar tomonidan alohida nashr shaklida e’lon qilinishi kerak.
(9-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
10. Normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbasi “O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami”, boshqa qonun hujjatlari to‘plamlari, kodekslarni rasmiy nashr qilishni ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi Qonun hujjatlarini turkumlash va huquqiy axborot boshqarmasi tomonidan amalga oshiriladi.
11. Kodekslar, qonun hujjatlari to‘plamlarini nashr qilishda ular nashr qilinayotgan sanaga mos ravishda nazorat holatiga keltirilgan bo‘lishi lozim.
Titul varag‘ida e’lon qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatga qaysi sanagacha bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilganligi ko‘rsatiladi.
Normativ-huquqiy hujjatlarning matnlarida e’lon qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kirituvchi normativ-huquqiy hujjatning rekvizitlari va rasmiy manbalari quyidagi tartibda ko‘rsatiladi:
normativ-huquqiy hujjat yangi tahrirda berilayotgan bo‘lsa uning nomi va rekvizitlaridan keyin kursiv bilan qaysi hujjatga asosan yangi tahrirda berilayotganligi ko‘rsatiladi;
agar qonunning bo‘limi, kichik bo‘limi, bobi, paragrafi, moddasi yoki boshqa normativ-huquqiy hujjatning bo‘limi, kichik bo‘limi, bandi yangi tahrirda berilayotgan bo‘lsa yoxud ularga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, bo‘lim, kichik bo‘lim, bob, paragraf, modda (band) oxirida yangi xatboshida, qaysi normativ-huquqiy hujjatga asosan ular yangi tahrirda berilayotganligi yoxud o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilayotganligi kursivda ko‘rsatiladi;
agar qonun moddasining qismi, bandi, xatboshisi yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat bandining xatboshisi yangi tahrirda berilayotgan bo‘lsa yoxud ularga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, qism, band, kichik band, xatboshi oxirida qaysi normativ-huquqiy hujjatga asosan ushbu norma yangi tahrirda berilayotgani yoxud unga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgani kursivda ko‘rsatiladi.
12. Qonun hujjatlari to‘plamlariga huquqning alohida sohasiga tegishli bo‘lgan yoxud u yoki bu ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan qonun hujjatlari kiritiladi.
Qonun hujjatlari to‘plamlariga ushbu to‘plam mavzusiga mos bo‘lgan qonun hujjatlari to‘laligicha yoxud ularning bo‘limi, kichik bo‘limi, bobi, paragrafi, moddasi, bandi va h. k. kiritiladi. Bunda normativ-huquqiy hujjatning nomi, raqami, qabul qilingan sanasi, e’lon qilingan rasmiy manbasi to‘liq ko‘rsatiladi. Agar to‘plamda normativ-huquqiy hujjatning bir qismidan foydalanilgan bo‘lsa, nomidan so‘ng “Ko‘chirma” degan yozuv kiritiladi.
13. Normativ-huquqiy hujjatlarni norasmiy nashrlarda e’lon qilish barcha davlat organlari va xo‘jalik boshqaruvi organlari, boshqa yuridik shaxslar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshirilishi mumkin.
14. Normativ-huquqiy hujjatlarni norasmiy bosma nashrlarda e’lon qilish bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar o‘z faoliyatini litsenziya asosida amalga oshiradi.
(14-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
15. Norasmiy nashrlarda e’lon qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarda, “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonunning 25-moddasida ko‘rsatilgan barcha rekvizitlar (imzodan tashqari), shuningdek ularni e’lon qilishning rasmiy manbalari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
(15-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
16. Normativ-huquqiy hujjatlarni norasmiy nashrlarda e’lon qilishda, normativ-huquqiy hujjatlarni e’lon qilishning rasmiy manbalarida e’lon qilingan normativ-huquqiy hujjatning matnlaridan foydalaniladi.
17. Kodekslar, qonun hujjatlari to‘plamlarini norasmiy nashr qilishda, ushbu Qoidalarning 11 va 12-bandlarida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilinishi lozim.
18. Norasmiy nashrlarda normativ-huquqiy hujjatning norasmiy tarjimasi e’lon qilinishi mumkin. Bunda mazkur tarjimalar norasmiy tarjima ekanligi haqidagi belgiga ega bo‘lishi lozim.
19. Normativ-huquqiy hujjatlarning matnlari qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlari, shu jumladan Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi orqali tarqatilishi mumkin.
20. Normativ-huquqiy hujjatlarni qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlari orqali tarqatishga, faqatgina normativ-huquqiy hujjat rasmiy nashrlarda e’lon qilingandan so‘ng, rasmiy nashrlarda e’lon qilingan barcha rekvizitlari (imzodan tashqari) ko‘rsatilgan holda yo‘l qo‘yiladi. Bunda normativ-huquqiy hujjatning rasmiy nashrdagi matni so‘zma-so‘z takrorlanishi va ularning nazorat holati ta’minlanmog‘i lozim.
21. Davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar rasmiy veb-saytga normativ-huquqiy hujjat rasman e’lon qilingandan keyin ikki kundan kechikmay joylashtirilishi kerak.
(21-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
22. Qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlarida joylashtirilgan normativ-huquqiy hujjatning matniga qo‘shilgan norasmiy sharhlar va boshqa tushuntiruvchi ma’lumotlar, o‘zining bayon qilinish usuli bo‘yicha (shrifti, rangi va h. k.) farqlanishi lozim.
23. Qonun hujjatlarining elektron ma’lumot tizimlari orqali normativ-huquqiy hujjatlarni tarqatish bilan shug‘ullanuvchi shaxslar, o‘z mahsulotini realizatsiya qilishda e’lon qilinayotgan hujjatlarning nazorat holati qaysi sanagacha ta’minlanganligini ko‘rsatishlari lozim.
24. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlarining turkumlangan davlat yagona elektron bazasi hisoblangan Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi (keyingi o‘rinlarda — QHMMB)ni yuritish tashkil etiladi.
QHMMBga sudlarning qarorlari va texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar matnlari ham kiritilishi mumkin.
(25-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
26. Qonun hujjatlarini keyinchalik QHMMBga kiritish uchun ishlov berish tartibi Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi tomonidan tasdiqlanadigan normativ hujjatlarni QHMMBga kiritish uchun ishlov berish to‘g‘risidagi yo‘riqnoma bilan belgilanadi.
28. QHMMBdagi normativ-huquqiy hujjatlar Qonunchilik tarmoqlari umumhuquqiy klassifikatori, qonunchilikning mavzuli ma’lumotnomasi va alifbo-predmetli ko‘rsatkich hamda normativ-huquqiy hujjatning rekvizitlariga ko‘ra turkumlanadi.
(28-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
29. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 5-avgustdagi 304-son qarori bilan tasdiqlangan Me’yoriy-huquqiy hujjatlarni tarqatish tartibi to‘g‘risidagi Nizomning 12-bandiga muvofiq, QHMMBda qo‘llangan qonunchilik klassifikatsiyasi O‘zbekiston Respublikasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarida qonun hujjatlarini turkumlashda, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik tarmoqlari umumhuquqiy klassifikatorini tijorat maqsadlari uchun ma’lumotlarning turkumlangan bazasida qo‘llashda etalon hisoblanadi.
30. QHMMB hujjatlarning kelishiga va ishlov berilishiga qarab, biroq uning rasman e’lon qilinganidan boshlab bir haftadan kechikmasdan yangilanadi.
31. QHMMBni shakllantirish va doimiy ravishda yangilab borish, belgilangan tartibda elektron ma’lumotlar bazasiga ulashni ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi tomonidan amalga oshiriladi.
32. Agar normativ-huquqiy hujjatni rasmiy nashrlarda e’lon qilishda uning matnida normativ-huquqiy hujjat rasmiy tarqatmasiga taqqoslaganda xatolarga, matbaa xatosiga, boshqa noaniqlarga yo‘l qo‘yilgan taqdirda, ular aniqlangandan keyin nashrning eng yaqindagi sonida tegishli tuzatishlar e’lon qilinadi.
Agar kodekslar va qonun hujjatlari to‘plamlarining rasmiy nashrlarida normativ-huquqiy hujjatlar e’lon qilinishining rasmiy manbai bilan taqqoslaganda xatolarga, matbaa xatolariga, boshqa noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan taqdirda noshir tomonidan ular aniqlangan kundan boshlab 30 kalendar kundan ortiq bo‘lmagan muddatda respublika davriy nashrlarida (gazetalar, jurnallar va shu kabilarda) tegishli tuzatishlar e’lon qilinadi.
Agar norasmiy nashrlarda (gazetalar, jurnallar va shu kabilarda) normativ-huquqiy hujjatlar e’lon qilinishining rasmiy manbai bilan taqqoslaganda xatolarga, matbaa xatolariga, boshqa noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, noshir tomonidan ular aniqlangan kundan boshlab 30 kalendar kundan ortiq bo‘lmagan muddatda respublika davriy nashrlarida (gazetalar, jurnallar va shu kabilarda) yoki norasmiy nashrning navbatdagi sonini e’lon qilishda (chiqarishda) tegishli tuzatishlar e’lon qilinadi.
Agar qonunchilik ma’lumotlari elektron bazalarida normativ-huquqiy hujjatlar e’lon qilinishining rasmiy manbai bilan taqqoslaganda xatolarga, matbaa xatolariga, boshqa noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan taqdirda, ular darhol bartaraf etilishi kerak.
(32-band O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirining 2014-yil 18-fevraldagi 38-mh-sonli buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2290-1, 18.02.2014-y.) tahririda — O‘R QHT, 2014-y., 8-son, 83-modda)
33. Mazkur Qoidalar talablarini buzganlikda aybdor shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladi.
34. Ushbu Qoidalar O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi va O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi bilan kelishilgan.