O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2006-y., 39-son, 386-modda) va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 10-iyuldagi 323-son “Sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to‘plami, 2004-y., 7-son, 64-modda) qaroriga muvofiq buyuraman:
1. Ko‘mir shaxtalarida ishlatishga mo‘ljallangan dizel yuritmali transport mashinalari uchun xavfsizlik me’yorlari ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. Mazkur Qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi bilan kelishilib, normativ texnik hujjat sifatida e’tirof etilgan kundan boshlab kuchga kiritilsin va ko‘paytirilsin.
O‘zbekiston Respublikasi “Sanoatgeokontexnazorat” davlat inspeksiyasi boshlig‘ining 2010-yil 29-noyabrdagi 339-sonli buyrug‘iga
ILOVA
ILOVA
“Ko‘mir shaxtalarida ishlatishga mo‘ljallangan dizel yuritmali transport mashinalari uchun xavfsizlik me’yorlari” O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarini sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2006-y., 39-son, 386-modda) muvofiq ishlab chiqilgan va ko‘mir shaxtalarida dizel yuritmali mashinalarni konstruksiyalashtirish, ishlab chiqarish va ekspluatatsiya qilish bo‘yicha to‘plangan tajribalarning umumlashtirilishi asosida tayyorlangan.
Mazkur “Ko‘mir shaxtalarida ishlatishga mo‘ljallangan dizel yuritmali transport mashinalari uchun xavfsizlik me’yorlari” kuchga kirishi bilan, “Ko‘mir va slanetsli shaxtalar uchun dizel yuritmali transport vositalarini ishlab chiqarish qoidalari” (MakNII, 1974-y) o‘z kuchini yo‘qotadi.
1. Mazkur “Ko‘mir shaxtalarida ishlatishga mo‘ljallangan dizel yuritmali transport mashinalari uchun xavfsizlik me’yorlari” gaz yoki chang bo‘yicha xavfli bo‘lgan shaxtalar uchun RV (konda qo‘llaniladigan portlash chiqarishdan xavfsiz) tarzda bajarilgan dizel yuritmali transport mashinalari (er usti dizelevoz va osma yakka relsli yo‘llar)ni konstruksiyalash va ishlab chiqarish uchun joriy etiladi.
2. Dizel yuritmali transport vositalari va komplektlovchi uskunalar konlarda portlash chiqarishdan xavfsiz tarzda ishlangan jihozlarga qo‘yiladigan talablarga mos kelishi kerak. Dizel yuritmali transport vositalarida toksiklik darajasi kam bo‘lgan va portlash xavfidan himoyalangan dizel dvigatellari o‘rnatilgan bo‘lishi lozim.
3. Yuritmalar uchun portlash xavfidan himoyalangan, ishlash jarayonida eng kam miqdorda gaz ajratuvchi, ikki bosqichli yonish kamerasiga ega bo‘lgan to‘rt taktli dizel dvigatellar qo‘llanilishi lozim.
4. Mashinalarni konstruksiyalashtirish vaqtida silindrlarning bir qismi o‘chiq holatda ham ishlay oladigan dizel dvigatellarini, ya’ni chiqindi gazlarni hajmi va toksikligini kamaytirish uchun dvigatel salt rejimda ishlaganida va yuklama oz bo‘lgan vaqtda dvigatel silindrlarining faqat bir qismi ishlashini ta’minlay oladigan dvigatellar va yoqilg‘i apparaturalarining konstruksiyalarini tanlash tavsiya etiladi.
5. Dizel mashinalari 5-toifa, u bajarilishi uchun iqlimiy omillarni ta’sir etish qismida (GOST 15510-69) quyidagi:
293°K (20°S) da o‘rtacha oylik qiymati | 90%; |
298°K (25°S) da yuqori qiymati | 100% gacha; |
atrof-muhitning changlanganlik darajasi | 100 mg/m3 gacha; |
dengiz sathidan balandlik | 2000 m gacha; |
atrof-muhit haroratining yuqori ko‘rsatkichi +40° S, quyi ko‘rsatkichi –35° S gacha bo‘lgan ekspluatatsiya sharoitlarida yaxshi ishlashi kerak.
6. Dizel yuritmali transport vositalari chiqindi gazlarni tozalovchi ikki bosqichli tizim — katalitik va suyuq neytrallovchilar bilan jihozlangan bo‘lishlari kerak.
7. Dizel dvigatelining so‘rib olish kollektori mashinist kabinasidan turib boshqariladigan to‘sma qopqoq (zaslonka) bilan jihozlanishi lozim. Ushbu moslama metan-havoli muhitda ishlayotgan dvigatelni favqulodda tartibda to‘xtatish uchun (5 soat dan ko‘p bo‘lmagan vaqt oralig‘ida) silindrlarga boruvchi havo oqimini to‘sib qo‘yadi.
8. Transport mashinasining dizel dvigatelidagi eng ko‘p qiziydigan qismining harorati 150° S dan, chiqindi gazlarning harorati — tozalanib sovutilganidan so‘ng kon atmosferasiga yuborilayotgan vaqtda — 70° S dan past bo‘lishi lozim. Gidrouzatmaning ishchi suyuqligining harorati 85° S dan, sovutish tizimidagi suvning harorati — 95° S dan, motor moyining harorati — 115° S dan ortmasligi kerak.
9. “Sanoatkontexnazorat” DI bilan kelishuvga asosan, chiqindi gazlarni bir bosqichli tozalash yoki tozalanmaydigan, gidrouzatmaning ishchi suyuqligi haroratini nazorat qiluvchi qurilmasi bo‘lmagan, shuningdek, ishchi suyuqlik sifatida mineral moylarning qo‘llanishi mumkin bo‘lgan dizel dvigatellarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishga ruxsat etiladi. Bunda mashinaning barcha ish rejimlarida chiqindi gazlardagi zararli komponentlarning miqdori ruxsat etilgan qiymatdan ortib ketmasligi va ishchi suyuqlikning qizib ketishining oldini olish bo‘yicha konstruktiv choralar ko‘rilgan bo‘lishi shart.
10. Transport vositalarini ekspluatatsiya qilish davomida chiqindi gazlardagi uglerod (IV) oksidi va azot (IV) oksidi miqdorlari azot (I) oksidiga nisbatan hisoblanganida jadvalda keltirilgan qiymatlardan ortib ketmasligi lozim:
Nomi | Hajmiy ulushi, % (rrm) | |
tozalanmagan gazda | tozalangan gazda | |
Uglerod (IV) oksidi | 0,2 (2000) | 0,08 (800) |
NO2ga nisbatan hisoblangan azot oksidlari | 0,07 (700) | 0,07 (700) |
Yangi dizel dvigatellarining tozalangan chiqindi gazlaridagi uglerod oksidining hajmiy ulushi 0,05 % (500 rrm) dan ortib ketmasligi lozim.
11. Mashinalarning chiqindi gazlarni chiqarib tashlaydigan tuynuklari mashinist kabinasiga va mashina yonidagi odamlarning nafas olish zonasiga konsentratsiyasi yuqori chiqindi gazlar kirishiga yo‘l qo‘ymaydigan tarzda joylashtirilishi zarur. Chiqindi gazlarning tezligi va yo‘nalishi konlardagi changni uyurmalanishiga olib kelmasligi lozim.
12. Chiqindi gazlarni sug‘orish tizimining suvli baki chiqindi gazlarni chiqarib yuboradigan quvurga suv yetkazib beruvchi nasos sathidan yuqoriroqda joylashgan bo‘lishi kerak. Nasosga yuboriladigan gaz mexanik aralashmalardan filtr yordamida tozalangan bo‘lishi lozim.
13. Portlash xavfidan himoyalangan dizel dvigatellarini ishga tushirish transport vositasiga o‘rnatilgan avtonom portlash xavfidan himoyalangan ishga tushirish moslamasi yordamida amalga oshiriladi.
Dizel dvigateli qo‘lda ishga tushirilganida ishga tushirish dastasi jarayon so‘nggida avtomatik ravishda boshlang‘ich holatiga qaytishi lozim.
Sovuq dizel dvigatelini ishga tushirish uchun portlashdan himoyalangan statsionar moslamani qo‘llashga ruxsat etiladi.
15. Dizel dvigatellaridagi yoqilg‘ini yetkazib berish va yoqilg‘ini purkash burchaklarini sozlash mexanizmlarining tuzilishi, sozlashning o‘z-o‘zidan buzilishiga yo‘l qo‘ymasligini ta’minlashi lozim, shuningdek dizel dvigatellaridagi chiqindi gazlar zaharliligining eng kam darajasini ta’minlovchi sozlanishning o‘zgarmasdan saqlanishini kafolatlovchi plomba va markirovkalar ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
16. Klapanli shtok bo‘ylab alanga o‘chirishni ta’minlash uchun dizel dvigatellarining klapan yo‘naltiruvchilari 13 mm dan kam bo‘lmagan uzunlikka ega bo‘lishlari kerak.
Dizel dvigatelining silindr kallaklari va chiqindi gazlar kollektori o‘rtasidagi birikma qalinligi 1,5 mm dan kam bo‘lmagan metall yoki temir-asbestli qistirmalar yordamida zichlashtirilishi lozim.
17. Dizel dvigatelidagi karterning so‘rish tizimi bilan birlashtiruvchi ventilatsion teshiklar soni minimal bo‘lishi kerak. Bu teshiklar hamda so‘rish va chiqarish tizimlaridagi tiqinlar alanga o‘chiruvchi moslamalar bilan jihozlanishi lozim.
18. Dvigatelning yoqilg‘i tizimidan havoni chiqarib yuborish uchun qo‘l nasosi, shuningdek havosi bo‘lgan yoqilg‘ini yoqilg‘i bakiga chiqarib tashlash uchun magistral ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
19. Portlash chiqish xavfsizligini ta’minlash maqsadida dizel yuritmali transport mashinasining so‘rish va chiqindi gazlarni chiqarib tashlash tizimlari alanga o‘chirish moslamalari bilan to‘sib qo‘yilgan bo‘lishi kerak. Alanga o‘chirish moslamasining kirishdagi haqiqiy kesimi so‘ruvchi quvur teshiklari yuzasidan kam bo‘lmasligi, chiqishda esa — dvigatelning chiqindi gazlarni chiqarib tashlash quvuri teshigi yuzasidan kamida ikki martaga kattaroq bo‘lishi kerak.
20. Plastinkasimon alanga o‘chirish moslamalarini qo‘llanilganida plastinalar eni (plastinalar o‘rtasidagi tirqish uzunligi) — 50 mm dan kam, qalinligi — 1,5 mm dan ortiq bo‘lmasligi, plastinalar o‘rtasidagi masofa (tirqish kengligi) — so‘ruvchi tizimlardagi alanga o‘chirish moslamalari uchun — 0,5 mm dan, chiqarib yuborish sistemalaridagi alanga o‘chiruvchilari uchun — 0,8 mm dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Donador materiallardan tayyorlangan alanga o‘chiruvchi moslamalar qo‘llanilganda donalar diametri 4 mm dan katta bo‘lmasligi, portlash chiqishidan himoya qiluvchi donalar qatlamining balandligi 18 mm dan kam bo‘lmasligi lozim.
Alanga o‘chiruvchi moslamalar doimiy ravishda tozalanib turilishi uchun oson echiladigan va mexanik shikastlanishlardan ishonchli tarzda himoyalangan bo‘lishlari lozim.
21. Alanga o‘chirish moslamalarining konstruksiyasi dizel yuritmali transport mashinalari to‘liq yuklanish bilan 8 soat davomida almashtirilmasdan ishlashini ta’minlab berishi lozim.
Alanga o‘chirish moslamalarining korpuslari, ularning portlash chiqishidan himoyalovchi gardishlari (flanetslari), chiqindi gazlarni chiqarib tashlash kollektori va chiqarib tashlash quvuri, alanga o‘chiruvchi tirqish va kanallarni hosil qiluvchi moslamalarning qismlari faol korroziyaga uchramaydigan, ekspluatatsiya vaqtida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan issiqlik, kimyoviy va boshqa ta’sirlarga chidamli bo‘lgan materiallardan tayyorlangan bo‘lishi kerak.
22. So‘ruvchi va chiqindi gazlarni chiqarib yuboruvchi quvurlar kamida 0,8 MPa bosimga mo‘ljallangan bo‘lishi va hisoblangan bosimdan 1,5 baravar katta bo‘lgan bosimga nisbatan gidravlik sinovdan o‘tkazilishi shart.
Sinovdan o‘tgan detallar va yig‘ma birikmalarga “DI” belgisi qo‘yilishi lozim. Gidravlik sinovlardan o‘tganligi haqida guvohnoma bo‘lishi kerak.
23. Suvli suyuqlik neytrallovchilarning va yoqilg‘i baklarining hajmlari dizel yuritmali mashinalar dvigatelning nominal yuklamasi bilan 6 soat davomida uzluksiz ishlashini ta’minlab bera olishi zarur.
24. Transport vositalaridagi mashinistlarning kabinalari, ularning soni (bir yoki ikki) va konstruktiv tuzilishi — xavfsizlik va mashinist uchun qulaylik yaratish shartlaridan kelib chiqib, mashina istalgan yo‘nalishda harakatlanganida ko‘rishning zarur doirasi ta’minlanishini inobatga olgan holda loyihalashtirilishi lozim.
25. Kabina tomining qalinligi 5 mm dan kam bo‘lmagan po‘lat listdan tayyorlangan bo‘lishi kerak, tomning kengligi mashinaning rama bo‘yicha kengligidan ortiq, kapot qismi kengligidan kam bo‘lmasligi, shuningdek uzunligi bo‘yicha butun kabinani yopib turishi lozim.
Kabinaning old qismi singanda o‘tkir va mayda parchalarga bo‘linmaydigan shaffof material bilan qoplangan bo‘lishi kerak.
26. Mashinist kabinasida dvigatelning moylash tizimidagi moy bosimi va haroratini, dvigatelning sovutish tizimidagi haroratni, yoqilg‘i sathini, harakat tezligini, dizel dvigateli ishlashining motosoatlari, bosib o‘tilgan yo‘lni nazorat qilib turuvchi qurilmalar o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Qurilmalar tegishli jadvallar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.
Gidravlik uzatmali mashinalarda ishchi suyuqlik bosimi va haroratini nazorat qiluvchi qurilmalar o‘rnatilgan bo‘lishi lozim.
Bevosita baklarda yoqilg‘i, moy va suv sathini vizual nazorat qiluvchi qurilmalar o‘rnatilishiga ruxsat beriladi.
Mahalliy shamollatish ventilyatorlari bilan shamollatib turiluvchi tayyorlov lahimlarida va chiquvchi havo oqimi bo‘lgan lahimlarda, III toifaga mansub shaxtalarda, gaz bo‘yicha yuqori toifali va bexosdan gaz otilishi xavfi mavjud shaxtalarda ishlashga mo‘ljallangan dizel yuritmali transport vositalari kabinalarida metan miqdorini o‘lchab turuvchi avtomatik nazorat qurilmalari o‘rnatilishi uchun joy ajratilgan bo‘lishi lozim, shuningdek dizelevoz mashinisti dispetcher bilan bog‘lanishini ta’minlab beruvchi aloqa apparaturasining o‘rnatilishi va tok manbaiga ulanishi, harakatdagi lokomotiv kabinasidan turib rels o‘qlarini boshqarish imkonini beruvchi moslamaning joylashtirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
28. Barcha nazorat qurilmalari mashinistning ko‘rish doirasida joylashgan bo‘lishi lozim. Boshqaruv richaglari qulay va qo‘l bemalol yetadigan qilib joylashtirilishi lozim. Boshqaruv organlarining konstruksiyasi va joylashuvi shunday bo‘lishi lozimki, kabinadan tashqarida turgan mashinist harakatni boshqara olmasligi kerak. Kabina ikkita bo‘lsa, ikkala kabinaning boshqaruv organlari va dizelevoz harakatini nazorat qilish vositalari bilan jihozlanishi bir xilda bo‘lishi lozim.
29. Dizel dvigatelining aylanish chastotasini boshqarish richagi (akselerator richagi) va lokomotiv harakatini boshqarish richagi (reversor) echib olinadigan bo‘lishi lozim.
Konstruksiya reversorning faqat neytral holatda echib olinishiga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Bunday holatlarda transport mashinalari dizel dvigateli ishlayotgan yoki tinch turishidan qat’i nazar, to‘xtab turish tormozi bilan to‘xtatilgan bo‘lishi kerak.
30. Dizel yuritmali transport mashinalari dizel dvigatelidagi eng qiziydigan yuza harorati 150° S dan, chiqindi gazlarning kon atmosferasiga chiqishidagi harorati, suyuq neytrallovchidagi suv harorati, gidrotizimdagi ishchi suyuqlik harorati 75° S dan oshganida, hamda dvigateldagi moy va gidrotizimdagi suyuqlik bosimlari joiz darajadan tushib ketganida dizel dvigatellarini avtomatik ravishda to‘xtatuvchi himoya moslamalari bilan jihozlangan bo‘lishlari lozim. Dvigatelning yoqilg‘i tizimida purkovchi nasosga yoqilg‘i berilishini to‘xtatib qo‘yuvchi favqulodda to‘xtatish qurilmasi bo‘lishi kerak, bunda dvigatelning to‘xtalishi signal kelganidan keyin 100 soniyadan ortiq bo‘lmagan vaqt ichida sodir bo‘lishi kerak.
31. Issiqlikdan himoya qilish qurilmasining konstruksiyasi uning ishlashini nazorat qila olish imkoniyatini ta’minlashi lozim.
32. Dizel dvigatelining so‘rib oluvchi va chiqarib tashlovchi tizimlariga tutash bo‘lgan quvurlari aniqlikning 3 sinfi bo‘yicha bajarilgan rezbali gaykalar bilan biriktirilishi lozim. Iplar soni 5 tadan, rezba qadami — 0,7 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. Silkinish va vibratsiya vaqtida gaykalarning o‘z-o‘zidan bo‘shab ketishiga yo‘l qo‘ymaydigan maxsus qurilmalar ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim.
33. Chiqindi gazlarni chiqarib tashlovchi va so‘rish tizimlariga alanga o‘chiruvchi aralashma yoki suv yuborish uchun mo‘ljallangan kirish joylari, shuningdek chiqindi gazlardan namuna olish uchun mo‘ljallangan shtutserlar uzunligi 13 mm dan kichik bo‘lmaganida diametri 1 mm dan kichik yoki uzunligi 5 mm dan kichik bo‘lmaganida diametri 0,8 mm dan kichik kanallar ko‘rinishidagi alanga o‘chiruvchilarga ega bo‘lishlari kerak.
34. Yoqilg‘i tizimining konstruksiyasi va zichlanishlarining sifati yoqilg‘i oqib ketishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Yoqilg‘i magistrallari shikastlanishdan, titrashlardan himoyalangan bo‘lishi hamda dizel dvigatelining sovutilmaydigan va aylanadigan qismlaridan, dvigatelning chiqindi gazlar chiqariladigan quvuri, chiqindi gazlar kollektori yuzalaridan kamida 25 mm narida o‘tkazilgan bo‘lishi kerak. Yoqilg‘i o‘tkazuvchi quvurlar shikastlanishdan himoyalangan bo‘lishi hamda paydo bo‘lgan yoriqlar va deaeratsiya natijasida sizib chiqayotgan yoqilg‘i dizel dvigatelining aylanayotgan yoki sovutilmaydigan qismlariga tushmaydigan tarzda o‘tkazilishi lozim.
Yoqilg‘i quvurlarining alohida qismlari moyga chidamli shlanglar yordamida yoki qattiq kavshar vositasida kavsharlash yo‘li bilan birlashtirilishi lozim.
35. Dizelevozning yoqilg‘i baki mexanik va issiqlik ta’sirlaridan himoyalangan bo‘lishi, yoqilg‘i quyish shlangi ulanganida avtomatik tarzda ochiladigan va shlang olinganida avtomatik tarzda yopiladigan klapanga ega bo‘lishi lozim. Bakda boshqa to‘ldirish teshiklari bo‘lmasligi kerak. Yoqilg‘i quyilayotgan vaqtda uning oqib ketishi va dvigatel ishlayotgan vaqtda yoqilg‘ining sachrashi istisno qilinishi lozim.
Yoqilg‘i bakidagi tuynuk (sapun) bakdagi havo bosimini muvozanatda ushlab turish uchun xizmat qilib, alanga to‘suvchi bilan himoyalangan bo‘lishi lozim.
36. Transport mashinasi va dizel dvigatelining alyuminiy qotishmasidan tayyorlangan qismlari friksion uchqun hosil bo‘lishidan xavfsiz bo‘lgan materiallardan bajarilgan mustahkam to‘siqqa ega bo‘lishi zarur. Bunda uchqun qilish xossalari kamaytirilgan va tarkibidagi magniy miqdori 0,5% dan ko‘p bo‘lmagan birlamchi alyuminiy qotishmalari qo‘llanilishi kerak.
37. Dizel yuritmali transport mashinalarining mexanik, gidravlik, dizel va elektr uskunalarini hamda lokomotivning alohida mexanik va elektr qismlarini tayyorlash uchun mo‘ljallangan materiallar O‘zbekiston Respublikasining norma va standartlari talablariga javob berishi zarur.
Dizel dvigatellarining yordamchi agregatlari uzatmalarining tasmalari va qayishqoq muftalar elementlari yonishi qiyin materiallardan tayyorlanishi kerak.
Barcha tizimlarning shlanglari aylanayotgan detallarga tasodifan tegib ketishi natijasida mexanik shikastlanmasligi uchun himoya qatlamiga ega bo‘lishlari kerak.
38. Dizel yuritmali transport mashinalarining elektr jihozlari portlashdan xavfsiz qilib tayyorlangan bo‘lishi (shu jumladan avtonom manba sifatida qo‘llanilayotgan akkumulyator batareyalari ham), ortiqcha yuklanish va qisqa tutashuvdan himoyaga ega bo‘lishi lozim.
Elektr o‘tkazgichlarning ikkala uchi ham belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak. Kabellarning belgilanishi texnik hujjatlarda ko‘rsatilishi shart. Kabellarni ulab uzaytirish taqiqlanadi.
39. Yoritish tizimi yaqin va uzoqni yoritish uchun mo‘ljallangan yoritqichlarga ega bo‘lishi kerak. Yer usti va osma dizelevozlardagi uzoqni yoritish uchun mo‘ljallangan yoritqichlarning tormoz yo‘li masofasidagi yoritilganlik darajasi 2 lk dan kam bo‘lmasligi lozim.
a) dvigateli ishlayotgan mashinalar to‘xtash joyida oq rangli lampa o‘chirilganida ikkala farada ham qizil rangli lampalar yoqilishini;
b) harakatlanish davomida old faralarda oq rangli lampa yoqilishi va dizelevoz harakatlanishi bilan orqa faralarda qizil lampa yoqilishini ta’minlashi zarur.
41. Faralarning reflektorlari mexanik shikastlanishning oldini olish maqsadida to‘r yoki panjara bilan himoyalangan bo‘lishlari lozim.
Portlashdan xavfsiz mashinalar faralari tom o‘lchamlaridan chetga chiqmasliklari va farani 30 — 50 mm ga yopib turuvchi himoya kojuxi bilan ta’minlangan bo‘lishlari lozim.
42. Yoritish qurilmalari vibratsiyaga bardoshli bo‘lishlari kerak. Barcha elektr simlari mexanik shikastlanishdan himoyalangan bo‘lishi lozim.
43. Yoritish zanjirlari va tovushli elektr signallaridagi nominal kuchlanish 24 V dan oshmasligi va bunda lampalardagi kuchlanish nominaldan 4 foizdan ko‘pga farq qilmasligi kerak.
44. Dizel dvigatellarining moylash tizimi va gidroyuritmalar GOST 12.2.040-79 “Hajmli gidroyuritmalar va moylash tizimlari”ga mos kelishi lozim.
45. Yer osti lahimlarida dizel dvigatellari o‘chiq holatda turgan transport mashinalarini belgilash uchun qizil rangli avtonom (ko‘chma) yoritqichlardan foydalanishga ruxsat beriladi va mashinalarning konstruksiyalarida ularni o‘rnatish uchun joylar ko‘zda tutilishi lozim.
46. Dizel yuritmali transport mashinasi mashinist kabinasidan turib boshqariladigan yong‘inga qarshi statsionar qurilma va ko‘chma alanga o‘chiruvchi bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.
Statsionar yong‘inga qarshi qurilmasining to‘ldirilgan holatida uglerod oksidining massasi 6 kg dan kam bo‘lmasligi kerak. Statsionar qurilmadan chiqqan quvurlar uglerod oksidini dizelning so‘ruvchi va chiqarib tashlovchi tizimlariga, yoqilg‘i bakiga va yoqilg‘i nasoslariga bir vaqtning o‘zida yetkazib berilishini ta’minlay olishi lozim.
Yong‘inni o‘chirish qurilmasi ishga tushirilganidan keyin dizel dvigateli 25 sek dan ortiq bo‘lmagan vaqt ichida to‘xtashi lozim.
Ko‘chma alanga o‘chirgich ichida 4 kg dan kam bo‘lmagan kukun yoki 2 kg uglerod (IV) oksidi bo‘lishi kerak.
47. Dizel yuritmali transport mashinasi kabinadan turib boshqariladigan tovushli ogohlantirish signalizatsiyasi bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Tovush darajasi 1 metrlik masofa uchun 95 dB dan kam bo‘lmasligi kerak.
48. Chastotaning oktava doirasidagi tovush bosimi darajasi va mashinistning ish joyidagi (kabinasidagi) tovushning ekvivalent darajasi (tovush darajasining qabul qilingan me’yori 80 Db bo‘lganida), ularning tebranishlari, smena almashgan vaqtdagi uzilishi, mashinist ish joyidagi chastotaning oktava doirasidagi tebranishlar darajasini inobatga olgan holda, me’yoriy hujjatlarda belgilangan qiymatlardan oshmasligi lozim.
1) och ranglarda — rom, kapot, mashinist kabinasining ichki va tashqi yuzalari, rom va kapot ichida joylashgan barcha jihozlar (konditsioner, chiqindi gazlarni chiqarish patrubkasi va dizeldan tashqari), sisterna-vagonetka, moy stansiyasi.
2) qizil rangli — gidropnevmoakkumulyator, yong‘inga qarshi himoya vositalari, yoqilg‘i va suv baklari, portlashdan himoya qilingan uskunalarning markirovkasi va moylash nuqtalari.
3) qora rangda — g‘ildirak markazlari, tormoz kolodkalari, bandajlar, ilgak prujinalarining buksalari, bufer qurilmalari va kabina poli.
Rom va buferlarning vertikal qirralari 45° qiyalikda sariq-qora rangga yo‘l-yo‘l qilib bo‘yalishi lozim. Yo‘llarning kengligi 120 mm dan oshmasligi kerak.
Dizelevozning yon tomonlarida ko‘tarish uchun maxsus ilgichlarning joylashishi va lokomotiv massasi ko‘rsatilishi lozim.
50. Mashina romining old tomonida quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatilgan jadval o‘rnatilgan bo‘lishi kerak:
51. Og‘irlikning o‘qlar bo‘yicha notekis taqsimlanishi dizelevozning har bir o‘qiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha haqiqiy og‘irlikning 6 foizdan oshmasligi lozim.
Dizelevozning konstruksiyasi uni qismlarga ajratib turib transportda shaxtaga tashish imkoniyatini berishi lozim.
Rama va kapot ichki agregatlarni mexanik shikastlanishdan va atmosfera ta’siridan ishonchli himoya qilishi kerak. Kapotning shchitlari olib qo‘yiladigan yoki ochiladigan bo‘lishi va joriy ta’mirlash ishlarini bajarish uchun qulay joylashgan bo‘lishi lozim.
Tirkama massasi 8 tonna va undan ortiq bo‘lgan dizelevozlar markazda joylashgan bitta yoki ikki tomonda joylashgan ochiq yoki yarim ochiq turdagi, tomlari va ikkitadan chiqish joylari (o‘ng va chap tomondan)ga ega bo‘lgan, deraza o‘rni shaffof material bilan qoplangan kabinalar bilan jihozlanishi lozim. Kabinalarda xavfsizlik va yaxshi ko‘rinish ta’minlangan bo‘lishi lozim. Kabina o‘lchamlari mashinist hamda dizelevozning boshqaruv organlarining qulay joylashuvini texnik estetika va ergonomika talablariga mos ravishda ta’minlashi lozim.
52. Dizelevoz kabinalarining konstruksiyasi shunday bo‘lish kerakki, harakat davomida mashinistga ko‘rinmaydigan maydon: ikki kabinali dizelevozlar uchun — 1,5 m, kabinasi bir tomonda joylashgan dizelevozlar uchun — 18 m, kabinasi markazda joylashgan dizelevozlar uchun — 15 m ni tashkil qilishi lozim.
53. Kabinadagi boshqaruv, himoya va nazorat apparaturasi mashinani boshqarishda mashinistni siqib qo‘ymasligi, kabinaga kirish va undan chiqishga xalaqit bermasligi kerak.
54. Dizelevozning kabinasida balandligi bo‘yicha sozlanuvchi, kamida 0,12 m2 yuzaga ega bo‘lgan va issiqlik o‘tkazuvchanligi kam hamda vibratsiyani so‘ndiruvchi material bilan qoplangan kursi bo‘lishi lozim. Kengligi 1050 mm dan katta bo‘lgan dizelevozlarda stajyor uchun mo‘ljallangan echib olinuvchi kursilar o‘rnatilishi ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
a) to‘xtash joyida tormozlanishni — g‘ildiraklarning relslar bilan ulanish koeffitsiyenti 0,17 ga teng bo‘lgan qiymatida 0,05 qiyalikda hisoblangan og‘irlikdagi poyezdni uzoq vaqt ushlab turish;
b) operativ (ishchi) tormozlanishni — poyezdning tezligini butunlay to‘xtagunicha boshqarish va kamaytirish;
v) tezkor tormozlanishni — ko‘mir shaxtalarida xavfsizlik qoidalarida belgilangan tartibda poyezdni yo‘lda to‘xtatish — bunda tormoz yo‘li hisoblangan og‘irlikka ega yuk ortilgan sostavni tashishda 40 m gacha, dezelevozning shatakli og‘irligi 10 t dan ko‘p bo‘lgan yuk ortilgan sostavni tashishda 80 m gacha, odamlarni tashishda 20 m gacha bo‘lishi kerak. Dizelevoz(sostav)ning tezkor to‘xtalishi barcha tormoz tizimlari yordamida amalga oshirilishi lozim;
57. Tormoz tizimi elementlarini mustahkamlik bo‘yicha hisoblashda eng katta tormozlanish kuchining dizelevoz og‘irligiga bo‘lgan nisbati 0,3 ga teng qilib qabul qilinishi kerak.
58. Kolodkali (diskli) tormozda ikkita uzatma bo‘lganida, ularning mustaqil ravishda ishga tushirilishini ta’minlash zarur.
To‘xtab turishdagi tormozlanish uchun qo‘lda qotiriladigan uzatmaga ega bo‘lgan kolodkali (diskli) tormozlar yoki normal yopiluvchi kolodkali mexanik tormozlar ishlatiladi (tormozning ishga tushirilishi siqilgan prujinalar yordamida amalga oshiriladi).
59. Tormozni boshqarish mashinist kabinasidan turib richagli qo‘l uzatmasi, oyoq pedali yoki shturval yordamida amalga oshiriladi.
60. Agar dizelevozning ishchi tormozi pnevmatik uzatmali bo‘lsa, pnevmatik tizimdagi bosim 0,6 MPa dan oshmasligi kerak.
61. Tormoz tizimining konstruksiyasi tormoz kuchlanishini hamma g‘ildiraklarga teng taqsimlanishini ta’minlashi zarur.
63. Dizelevoz namligi 7 foizgacha bo‘lgan, elangan va loydan tozalangan quruq qum (donalarining o‘lchami 0,5-2 mm) yetkazib beruvchi qumli tizim bilan jihozlangan bo‘lishi lozim.
64. Dizelevozlar amortizatsiyalovchi tortma va zarbali tirkash qurilmalari bilan jihozlanishlari lozim. Dizelevoz konstruksiyasida avtomatik va qoziqli ulash qurilmalarining o‘rnatilishi ko‘zda tutilishi kerak.
65. Dizelevozlar bufer qulochi 150 mm dan kam bo‘lmagan (amortizatorlar bo‘lganida — uning siqilgan holati uchun) buferli-shataklash qurilmalari bilan jihozlanishi lozim. Amortizatorning bikrligi 0,8-1 N/mm dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
66. G‘ildiraklarning yangi bandajlari uchun klirensning kattaligi 80 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. Dizelevoz g‘ildiraklari bandajining profili GOST 7873-75 talablariga javob berishi lozim.
67. Dizelevozlarda domkrat va samostavlar, shuningdek vagonetkalarni ulovchi zanjirlar joylashtirilishi uchun joy ajratilgan bo‘lishi kerak.
68. Yakka relsli yo‘llar gaz va changdan xavfli bo‘lgan ko‘mir shaxtalaridagi tarmoqlangan gorizontal va qiya lahimlarda jihozlarni, materiallarni, odamlarni qayta ortmasdan yetkazish uchun mo‘ljallangan.
v) yordamchi uskunalar (dizel dvigatelini ishga tushirish agregati, dizel yoqilg‘isi uchun sisterna va nasos, chiqindi gazlar tarkibini ekspress tashxisi uchun asboblar, gidrotizimni to‘ldirish uchun jihozlar komplekti va b.).
70. Yakka relsli poyezd dizel lokomotiv, yuk tashuvchi telejka (arava), yo‘lovchilar uchun mo‘ljallangan salonlar va og‘ir yuk tashishga mo‘ljallangan moslamalardan iborat. Poyezd elementlari ssepkalar (ilgaklar), kontrssepkalar (kontrilgaklar) va boshqaruv kommunikatsiyalari bilan bog‘langan bo‘lishi lozim.
71. Yakka relsli yo‘l osma armaturali yakkarels seksiyalaridan, temir yo‘l stryelkalarini burish moslamalari va chekka tayanchlardan tashkil topadi.
72. Dizelli lokomotiv gidrouzatmali dizel seksiyasi, yuk tortuvchi bloklar, tormozli aravalar, mashinist kabinasidan iborat. Lokomotiv tarkibiy qismlarining o‘lchamlari ularni maxsus liftda shaxtaga tushirish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Zarur holatlarda, dizelevoz vertikal va gorizontal egriliklarga mos kelishini ta’minlash maqsadida lokomotivning tarkibiy qismlari sharnirli birikkan bo‘lishi kerak.
73. Yuk tortish bloklari ikkita futerlangan yetakchi g‘ildiraklardan va ularni yakka relsga siqib qo‘yuvchi qurilmadan iborat. Futerovka materiali ko‘mir shaxtalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan materiallar uchun qo‘yiladigan talablarga javob berishi lozim. Lokomotivda yetakchi g‘ildiraklarning relslarga siqilish kuchini nazorat qiluvchi qurilma bo‘lishi lozim.
74. Poyezd ikkita boshqaruv kabinasiga ega bo‘lishi lozim: bittasi sostav boshida, ikkinchisi oxirida.
Kabina singanda mayda bo‘laklarga bo‘linmaydigan old oynaga ega bo‘lishi lozim. Eshik o‘rinlarining kengligi 0,7 m dan, balandligi 1,0 m dan kam bo‘lmasligi kerak.
76. Dizelli lokomotiv operativ (ishchi), to‘xtatib turish, avariyali tormozlanish tizimlari bilan jihozlangan bo‘lishi lozim.
77. Operativ (ishchi) tormozlanish tizimi tezlikni o‘zgartirish va to‘liq to‘xtatilgunicha poyezdni sekinlashtirishni ta’minlashi lozim.
78. To‘xtatib turuvchi tormozlanish tizimi hisoblangan og‘irlikka ega bo‘lgan poyezdni maksimal qiya lahimda tura olishini ta’minlashi lozim, bunda tormoz kuchi zaxirasining yo‘l ekspluatatsiyasi uchun ruxsat etilgan maksimal qiyalikdagi hisoblangan yuklamaga nisbati 2,5 dan kam bo‘lmasligi kerak.
79. Avariyali tormozlanish tizimi qo‘l bilan hamda maksimal tezlik (2 m/s) 25 foizga ortganida yoki sostav uzilgan vaqtda avtomatik tarzda ishga tushishi va hisoblangan og‘irlikka ega bo‘lgan poyezdni maksimal qiya lahimda, 10 m dan ko‘p bo‘lmagan yo‘lda 35 m/s2 dan katta bo‘lmagan sekinlashish bilan to‘xtatishini ta’minlashi lozim.
80. Salon kuzovi yopiq bajarilishi va himoya to‘siqlari bilan jihozlangan eshik o‘rnilariga ega bo‘lishi lozim. Eshik o‘rnilarining balandligi 1,0 m dan, kengligi esa — 0,7 m dan kam bo‘lmasligi kerak.
81. Bir yo‘lovchiga to‘g‘ri keladigan pol yuzasi 0,41 m2 dan kam bo‘lmasligi kerak. O‘rindiqlar konstruksiyasi lahimning qiyalik burchagi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, odam tanasi joylashuvi uchun qulay bo‘lishi lozim. O‘rindiqlar materiali sanitariya-gigiyenik talablarga javob berishi lozim.
83. Yo‘lovchi salonining konstruksiyasi unda shikastlangan odamlarni tashiydigan zambil joylashtirilishini ta’minlashi lozim.
84. Yo‘lovchi saloni tezkor tormozlash qurilmasi yoki lokomotiv mashinistiga signal beruvchi moslama bilan ta’minlanishi kerak.
85. Yuk tortadigan aravalar yuk ko‘taruvchi mexanizatsiyalashgan qurilmalarga va yukni (konteynerlarni, poddondagi paketlarni) mustahkam mahkamlaydigan hamda transport holatida qotiradigan qurilmalarga ega bo‘lishi lozim.
86. Yuk tortadigan aravalarda mashinist kabinasidan lokomotivga boradigan boshqaruv kommunikatsiyalarini joylashtirish uchun joy bo‘lishi kerak.
87. Harakatlanuvchi sostav birliklari ushbu sostav gorizontal va vertikal holatlarda ishlashini ta’minlovchi qattiq shataklash qurilmalari yordamida bir-biri bilan biriktirilgan bo‘lishlari lozim. Shataklash qurilmalarining o‘z-o‘zidan uzilib ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
88. Shataklash qurilmalari yuk tashishda 6 karralik mustahkamlik zaxirasiga, odamlarni tashishda esa 10 karralik mustahkamlik zaxirasiga ega bo‘lishi lozim.
91. Konteynerlar ularni turli transport vositalarida (relsli, yakka relsli) tashish va joylashtirishda tekis taxlanish uchun qulay bo‘lishlari lozim.
93. Yakka relsli yo‘l yig‘iladigan va bo‘laklarga ajraladigan maxsus profilli seksiyalardan yasalib, ushbu profillar kesimining geometrik o‘lchamlari va mustahkamlik xarakteristikalari Yevropa standartlariga javob beruvchi qo‘shtavrnikiga o‘xshash bo‘lishi kerak.
94. To‘g‘ri chiziqli seksiyalarning uzunligi 3,2 m dan oshmasligi kerak. Egri uchastkalardagi yakka relsli yo‘l texnik hujjatlarda ko‘zda tutilgan egilish radiusiga ega va gorizontal hamda vertikal tekisliklar bo‘yicha avvaldan egib olingan seksiyalardan yig‘ilishi lozim.
95. Yakka relsli yo‘llarning osish qurilmalari maksimal statistik yuklamaga nisbatan kamida 3-karralik mustahkamlik zaxirasiga ega bo‘lib, yakka relsni balandlik bo‘yicha sozlanishiga imkon berishi va lahimlarni mustahkamlash inshootlarining mos turlariga osilish uchun mo‘ljallangan bo‘lishlari lozim. Yakka relslarni osish uchun zanjirlar ishlatilsa, bu zanjirlar maksimal statistik yuklamaga nisbatan kamida 5-karralik mustahkamlik zaxirasiga ega bo‘lishlari zarur.
Ilgaklararo masofa shunday bo‘lishi kerakki, yakka relsning egilishi ilgaklar orasidagi oraliq uzunligining 1/200 qismidan oshmasligi kerak.
96. Yakka relsli yo‘l va ilgaklar qurilmasining konstruksiyasi qiya lahimlarda ishlayotgan vaqtda yo‘lning pastga siljishini va tutashish joylaridagi tirqishlarning kattalashishini istisno qilishi kerak.
Tutashish birikmalarining konstruksiyasi tutashish tirqishining o‘lchami 5 mm dan va vertikal hamda gorizontal bo‘yicha yurish sathlarining mos kelmasligi 3 mm dan ortiq bo‘lmagan yakka relsli yo‘llarni yig‘ish imkonini ta’minlashi lozim. Bu talablar stryelkali o‘tkazgichlarni tutashtirishda ham bajarilishi shart.
Yakka relsli seksiyalarni o‘zaro mahkamlash, shuningdek lahimlarni metall mustahkamlash inshootlarining yuqori qismiga mahkamlash moslamalari qismlarga oson ajratiladigan bo‘lishi lozim.
Yakka relsli seksiyalarning gorizontal tekislikdagi tutashish joylaridagi egilish burchagi 4° dan oshmasligi lozim. Bunda tutashish joylaridagi tirqishlarning ruxsat etilgan kattaliklariga yakka relsning tag tomonidan rioya qilinishi kerak.
97. Yakka relsli yo‘l to‘plamiga harakatlanuvchi sostav yo‘ldan chiqib ketmasligining oldini olish uchun yo‘lning oxirgi punktlarida mahkamlanadigan chekka tirkagichlar kiritilishi lozim.
98. Yakka relsli yo‘l konstruksiyasida uning chayqalishini va harakatlanuvchi sostavning yakka relsdan chiqib ketishining oldini oluvchi rastyajkalar o‘rnatilishi ko‘zda tutilishi kerak.
99. Yakka relsning stryelkali o‘tkazgichlari romli konstruksiyaga ega bo‘lishi, stryelka perosini qotiruvchi moslamaga, agar stryelka oxirigacha tutashmasa yoki stryelka perosi boshqa yo‘lga o‘tkazilgan bo‘lsa, harakatlanuvchi sostavni yakka relsdan chiqib ketishining oldini oluvchi mexanik va qo‘lda o‘tkazish yuritmalariga hamda to‘xtatib turish stoporlariga ega bo‘lishi lozim.
100. Yakka relsli yo‘llarni kanatli va dizel yuritmali yo‘llar bilan tutashgan joylarida yakka relsli yo‘l kanatli yo‘ldagi sostavning dizelli yo‘l yakka relsiga kirishini ta’minlashi lozim.
101. Mashinaning asosiy uskunalari va asosiy qismlari qabul qilish-topshirish sinovlaridan o‘tishi lozim.
102. Qabul qilish-topshirish sinovlarini o‘tkazishdan maqsad — mashinalarni mazkur texnik sharoitlarning xavfsizlik me’yorlari va ishchi hujjatlar talablariga mos kelishini aniqlash.
103. Qabul qilish-topshirish sinovlarining natijalari tegishli jurnallarga kiritilishi lozim, ushbu natijalar asosida mashina tayyorlanishining sifati haqida yakuniy dalolatnoma va bayonnoma rasmiylashtiriladi.
104. Subta’minotchi tomonidan yetkazib beriladigan komplektlovchi uskuna va uzellar ishlab chiqaruvchi zavodlarning amaldagi ko‘rsatmalari, me’yor va standartlari bo‘yicha qabul qilish-topshirish sinovlaridan o‘tishlari lozim.
b) asosiy texnik tavsiflarning TSh (texnik shartlar) talablariga mos kelishini tekshirish (tortish kuchi, tormozlanish tizimi, tovush signalizatsiyasi, akkumulyator batareyasini quvvat olishi, yoritish tizimi va h.k.)
v) dizel dvigatellarini ochiq yuzalari, gidravlika tizimi va atmosferaga chiqarilayotgan chiqindi gazlarning isish haroratini nazorat qilish;
d) konditsionerda suv sathi pasayganida va dvigatel qizib ketganidagi dizel dvigatelini favqulodda to‘xtatish tizimining ishini tekshirish;
j) havo tizimi, shuningdek moy, suv, gidravlik va yoqilg‘i quvurlaridagi birikish joylarining mustahkamligini va sizib chiqishlarni nazorat qilish.
2) tez emiriladigan zaxira qismlar, asboblar va tegishli qismlar to‘plami, shu jumladan ko‘chma o‘to‘chirgich.
a) transport mashinalarini ekspluatatsiya qilish va texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha bajariladigan ishlar davriyligi ko‘rsatilgan qo‘llanma (yo‘riqnoma);
g) dizel dvigateli parametrlarini o‘lchash bo‘yicha bayonnomalar (quvvati, yoqilg‘i sarfi, SO va N0x miqdori);
e) transport mashinasini qo‘llash mumkinligi to‘g‘risida “Sanoatgeokontexnazorat” DI tomonidan berilgan ruxsatnoma nusxasi.
108. Transport mashinasi moyi quyilgan, o‘t o‘chirish tizimi karbonad angidrid gazi (SO2) bilan to‘ldirilgan va qumdonlarida qumi bilan yetkazib beriladi. Etkazib berilayotgan dvigatel va uning sovutish tizimiga, konditsioner va suv bakiga yoqilg‘i hamda suv quyilmaydi.