Keyingi tahrirga qarang.
Sud amaliyotida sud hujjatlarini bajarishdan bo‘yin tovlash va ularning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish bilan bog‘liq ishlar bo‘yicha tushuntirish berilishini taqozo etuvchi masalalar kelib chiqayotganligi munosabati bilan, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
Keyingi tahrirga qarang.
1. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 114-moddasiga muvofiq sud hokimiyati chiqargan hujjatlar barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir.
Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash, uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish odil sudlov obro‘siga putur, davlat va jamoat manfaatlariga zarar yetkazadi, jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlari tiklanishiga qaratilgan faoliyatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu munosabat bilan, Jinoyat kodeksi (bundan buyon — JK) sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash va uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish bilan bog‘liq qator jinoyatlar, qaysiki voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash (JK 122-moddasi), ota-onani moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash (JK 123-moddasi), mehnat qilish huquqini buzish (JK 148-moddasi), sud hujjatini ijro etmaslik (JK 232-moddasi), band solingan mulkni qonunga xilof ravishda tasarruf etish (JK 233-moddasi) uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
2. Jinoyat kodeksi 232-moddasi dispozitsiyasida nazarda tutilgan sud hujjati deganda, tegishlicha umumiy yurisdiksiya sudi yoki xo‘jalik sudi tomonidan chiqarilgan va qonuniy kuchga kirgan sud hujjati (sud buyrug‘i, ajrim, qaror, hal qiluv qarori, hukm) tushunilishi lozim.
Jinoyat kodeksi 232-moddasi dispozitsiyasida nazarda tutilgan sud hujjati deganda, shuningdek hakamlik sudlari va chet davlat sudlarining hal qiluv qarorlari asosida, belgilangan tartibda, berilgan ijro varaqalari tushunilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
3. Surishtiruv, tergov organlari va sudlar e’tibori shunga qaratilsinki, JK 232-moddasi birinchi qismi dispozitsiyasida quyidagi jinoyat tarkiblari nazarda tutilgan:
muayyan harakatlarni sodir etish yoxud ularni sodir etishdan o‘zini tiyish majburiyatini yuklovchi sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlashni ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin davom ettirish;
Shuni nazarda tutish zarurki, jinoiy javobgarlik nomulkiy xususiyatga ega bo‘lgan sud hujjatini, ya’ni muayyan harakatlarni sodir etish yoxud ularni sodir etishdan o‘zini tiyish majburiyatini yuklovchi hujjatni bajarishdan bo‘yin tovlaganlik uchun vujudga keladi. Mulkiy xususiyatga ega bo‘lgan sud hujjatini, ya’ni pul mablag‘larini yoki mol-mulkni undirish to‘g‘risidagi hujjatni bajarishdan bo‘yin tovlanilgan holda, shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi.
Shu bilan birga, jinoyat qonuni istisnolarni ham nazarda tutadi, qaysiki bunda nomulkiy xususiyatga ega bo‘lgan sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik jinoiy javobgarlikni emas, balki boshqa oqibatlarni vujudga keltiradi. Jumladan, axloq tuzatish ishlaridan bo‘yin tovlagan mahkumning javobgarligi uni jinoiy javobgarlikka tortish yo‘li bilan emas, balki axloq tuzatish ishlarining o‘talmagan muddatini ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo bilan almashtirish orqali ta’minlanadi (JK 46-moddasi to‘rtinchi qismi).
Jinoyat kodeksi 232-moddasi dispozitsiyasi mazmuniga ko‘ra, sud hujjatining ijro etilishiga to‘sqinlik qilganlik uchun shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun sud hujjatining xususiyati ahamiyat kasb etmaydi. Shu bois, sud hujjatini ijro etilishiga to‘sqinlik qilinganlik uchun jinoiy javobgarlik sud hujjatining mulkiy yoki nomulkiy xususiyatga ega bo‘lgan-bo‘lmaganligidan qat’i nazar yuzaga keladi.
4. Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash uchun jinoiy javobgarlikka tortishning majburiy sharti bo‘lib, ma’muriy jazoga tortilganidan va jinoiy javobgarlik to‘g‘risida yozma tarzda ogohlantirilganidan so‘ng shaxs tomonidan sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash bo‘yicha harakat (harakatsizlik)ning davom ettirilishi hisoblanadi.
Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash deganda, shaxs tomonidan nomulkiy xususiyatga ega qonuniy kuchga kirgan sud hujjati talabini bajarishdan bo‘yin tovlash bo‘yicha qilingan har qanday harakat tushunilishi lozim. Biroq, jinoiy javobgarlikka tortish uchun ushbu harakat (harakatsizlik) shaxsga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi MJtK 1981-moddasi bo‘yicha ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan so‘ng davom ettirilgan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonun 71-moddasi talabiga rioya etilishi, chunonchi shaxs ham ma’muriy javobgarlikka tortilgan bo‘lishi, ham shaxs kelgusida sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlagan taqdirda jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida sud ijrochisi tomonidan yozma tarzda ogohlantirilgan bo‘lishi talab etiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Surishtiruv, tergov organlari va sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, JK 232-moddasi dispozitsiyasi mazmuniga ko‘ra, sud hujjatining ijro etilishiga to‘sqinlik qilgan shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun muqaddam unga nisbatan ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgan bo‘lishi talab etilmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
5. Jinoyat qonunchiligida shaxs sud ijrochisi tomonidan ma’muriy jazoga tortilgandan qancha muddat o‘tgandan so‘ng sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkinligi belgilanmagan.
Keyingi tahrirga qarang.
Biroq, “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunda (bundan buyon — Qonun) sud hujjati talabini ixtiyoriy ravishda bajarish uchun besh kunlik muddat nazarda tutilgan. Shu bois, Qonun analogiyasini qo‘llab, jinoiy javobgarlik to‘g‘risidagi ogohlantirish muddati besh kundan oshmasligi lozim.
Shunga ko‘ra, shaxsni jinoiy javobgarlik haqida ogohlantirish to‘g‘risidagi xatda sud ijrochisi o‘tkazib yuborilishi sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlik keltirib chiqaradigan muddatni (5 kungacha) aniq ko‘rsatishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
6. Sudlarga tushuntirilsinki, Qonun ayrim toifadagi nomulkiy xususiyatga ega bo‘lgan sud hujjatlari bo‘yicha sud ijrochisi tomonidan bir qator (masalan, uyga kiritishda, uydan chiqarishda, imoratni buzib tashlashda, yer uchastkasini olib qo‘yish va o‘tkazishda va h.k) ijro harakatlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Ushbu toifadagi sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik uchun shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish to‘g‘risidagi masalani hal etishda, ma’muriy jazo qo‘llanilgandan va ogohlantirish muddati o‘tgandan so‘ng shaxs tomonidan sud hujjati talablarini bajarilmasligi holatining o‘zi kifoya hisoblanadi va sud ijrochisi tomonidan tegishli ijro harakatlarining amalga oshirilishi ahamiyat kasb etmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
7. Shuni e’tiborga olish lozimki, jinoyat qonuni JK 232-moddasida nazarda tutilgan umumiy normadan istisnolarni ham nazarda tutadi, bunda sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash uchun jinoiy javobgarlik Jinoyat kodeksining maxsus normalari bo‘yicha (masalan, JK 122, 123-moddalari, 148-moddasi birinchi qismi) kelib chiqadi va qilmishni JK 232-moddasi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilish talab etilmaydi.
8. Sud hujjatining ijro etilishiga to‘sqinlik qilish deganda, sud hujjatlarini ijro etish organlari mansabdor shaxslarining faoliyatiga qarshilik ko‘rsatishga, shu jumladan sud hujjati talabi bajarilishini qiyinlashtirishga hamda uni o‘z vaqtida va so‘zsiz bajarish mumkin bo‘lmaydigan holatga keltirishga qaratilgan qilmish tushuniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
9. Agar sud hujjatini ijro etilishiga to‘sqinlik qilgan shaxsning harakatlarida boshqa, og‘irroq jinoyat belgisi bo‘lsa (masalan qasddan badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazish, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish, hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish, hujjatlarni qalbakilashtirish va h.k.), aybdorning harakatlari JK 232-moddasi va Jinoyat kodeksining mazkur jinoyat uchun javobgarlik belgilovchi tegishli moddasi majmui bilan kvalifikatsiya qilinadi.
Tushuntirilsinki, shaxs tomonidan sud hujjati hisoblanmaydigan ijro hujjatini majburiy ijro etish bo‘yicha xizmat vazifasini bajarayotgan sud ijrochisiga qarshilik ko‘rsatilganda, bunday shaxsning harakatlari JK 219-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi.
Keyingi tahrirga qarang.
10. Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash va uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish (JK 232-moddasi) uchun jinoiy javobgarlik o‘n sakkiz yoshdan yuzaga keladi.
Keyingi tahrirga qarang.
JK 232-moddasi ikkinchi qismida nazarda tutilgan jinoyat subyekti faqat bunday shaxslarga nisbatan Jinoyat kodeksi Maxsus qismining sakkizinchi bo‘limida qo‘yilgan talablarga javob beradigan mansabdor shaxs hisoblanadi.
JK 232-moddasi ikkinchi qismi bilan, jumladan, sud hukmiga ko‘ra muayyan lavozimni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilingan shaxs bilan, bila turib, mehnat shartnomasi(kontrakt) tuzgan yoki bunday shartnoma(kontrakt)ni bekor qilmagan mansabdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortiladi.
Surishtiruv, tergov organlari va sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlashdan farqli ravishda, mansabdor shaxsni sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortish uchun mansabdor shaxs ma’muriy javobgarlikka tortilgan bo‘lishi va kelgusida sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlagan taqdirda jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida sud ijrochisi tomonidan yozma tarzda ogohlantirilgan bo‘lishi talab etiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
11. Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlashning subyekti sud hujjati bilan muayyan harakatlarni sodir etish yoxud ularni sodir etishdan o‘zini tiyish majburiyati yuklatilgan shaxslar (qarzdorlar) hisoblanadi
Agar, bunday majburiyat sud hujjati bilan yuridik shaxsga yuklatilgan bo‘lsa, sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik uchun sud hujjatining tegishli talabini bajarish, tashkil qilish yoxud amalga oshirilishini nazorat qilish mansab vazifalariga kirgan shaxslar (mansabdor shaxslar va yuridik shaxsning boshqa xodimlari) jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
Sud hujjatining ijro etilishiga to‘sqinlik qilishning subyekti nafaqat qarzdor hisoblangan shaxs, balki boshqa har qanday jismoniy (mansabdor) shaxs bo‘lishi mumkin.
Ish yurituvidagi sud hujjatining o‘z muddatida ijro etilishini ta’minlash chorasini ko‘rmayotgan sud ijrochisi JK 232-moddasida nazarda tutilgan jinoyat subyekti hisoblanishi mumkin emas. Bunday hollarda, sud ijrochisining harakati (harakatsizligi) boshqaruv tartibiga qarshi jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
12. Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash uzoqqa cho‘zilgan jinoyat hisoblanadi. U sud hujjatini bajarishdan qasddan bo‘yin tovlash fakti aniqlangan paytdan boshlanib, sud hujjati aybdor tomonidan sud hujjatida qayd etilgan sud farmoyishi amalda bajarilgan yoki jinoyat sodir etilishiga to‘siq bo‘lgan voqea boshlangan paytda tugaydi.
Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash, uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish uchun sudlanganlik qonun bo‘yicha sud hujjatini bajarish majburiyatidan ozod qilmasligi sababli, shaxs tomonidan shunga o‘xshash harakatlar sudlangandan keyin sodir etilgan hollarda, u umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
13. Sudlarning e’tibori shunga qaratilsinki, JK 232-moddasida nazarda tutilgan jinoyat tarkibi formal hisoblanadi va shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash yoki uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish fakti aniqlanishining o‘zi kifoya bo‘lib, bunda qandaydir zararli oqibat kelib chiqqan-chiqmaganligi, jumladan moddiy zarar borligi va uning miqdori ahamiyat kasb etmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Ayni paytda, tergov organlari va sudlar jinoyat ishi qo‘zg‘atilgandan keyin va sud maslahat xonasiga (alohida xonaga) kirgunga qadar sud farmoyishini ixtiyoriy ravishda bajargan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish bo‘yicha qonunda berilgan imkoniyatlardan keng foydalanishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
14. Quyidagilar shaxsni JK 122-moddasiga muvofiq jinoiy javobgarlikka tortish shartlari hisoblanadi:
moddiy yordamga muhtoj bo‘lgan voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxsni moddiy ta’minlash uchun mablag‘ to‘lash to‘g‘risidagi sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorining mavjudligi;
Keyingi tahrirga qarang.
15. Surishtiruv, tergov organlari va sudlarga tushuntirilsinki, shaxsni voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlaganlik, shuningdek ota-onani moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortish uchun qarzdorlikning umumiy muddati ketma-ketligidan qat’i nazar uch oyni tashkil etishi lozim.
Bunda, voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash deb, shaxsning sud hujjatida belgilangan aliment miqdorini to‘liq hajmda to‘lamasligi holati ham tushunilishi lozim.
16. Shuni nazarda tutish lozimki, Oila kodeksining 140-moddasi mazmuniga ko‘ra, agar aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxs muayyan davrda ishlamagan bo‘lsa, aliment bo‘yicha qarz qarz undirilayotgan paytdagi O‘zbekiston Respublikasidagi o‘rtacha oylik ish haqi miqdori bo‘yicha hisoblab chiqiladi.
Oila kodeksining 141-moddasi talablaridan kelib chiqib, sud hujjatida belgilangan miqdordagi aliment qarzlarini to‘lashdan to‘la yoki qisman ozod etishga faqat sud tartibida yo‘l qo‘yiladi.
Shu bois, aliment to‘lashdan to‘la yoki qisman ozod etish to‘g‘risida sud qarori mavjud bo‘lmagan taqdirda, shaxsning moddiy va oilaviy sharoiti og‘irligini vaj qilib, aliment to‘lashdan bo‘yin tovlashi JK 122-moddasi bilan jinoiy javobgarlikni istisno qiluvchi holat sifatida qabul qilinmasligi lozim.
17. Sud hujjatining ijro etilishiga to‘sqinlik qilish alohida jinoyat tarkibini tashkil etganligi sababli, voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlayotgan shaxsning sud hujjatini ijro etilishiga to‘sqinlik qilishi JK 122-moddasi bilan birga JK 232-moddasi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinadi.
18. Sud hujjati ijrosi samarasi uning o‘z vaqtida ijroga qaratilishi bilan ham bog‘liqligini inobatga olgan holda, sudlar protsessual qonunda uni ijroga qaratish muddatlari va tartibiga, sud hujjatini ijro etish bilan bog‘liq masalalarni hal etishga nisbatan qo‘yilgan talablarga og‘ishmay rioya etishlari shart.
19. Sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash, uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish vaqtida sudlar bunday jinoyatlar sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlarni aniqlashlari va ularni bartaraf etishga qaratilgan choralar ko‘rishlari zarur.
Keyingi tahrirga qarang.
20. Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va unga tenglashtirilgan sudlar sud hujjatini bajarishdan bo‘yin tovlash, uning ijro etilishiga to‘sqinlik qilish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha sud amaliyotini vaqti-vaqti bilan umumlashtirishlari, bu toifadagi ishlar bo‘yicha sud qarorlari qonuniyligi va asosliligini chuqur tekshirishlari, yo‘l qo‘yilgan qonun buzilishlarini o‘z vaqtida bartaraf etishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.