Bezorilikka oid ishlar bo‘yicha sud amaliyotida qonunlarning to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Tushuntirilsinki, bezorilik jamoat tartibiga qarshi qaratilgan jinoyat bo‘lib, jamiyatda yurish-turish qoidalarini qasddan mensimaslikda ifodalangan harakatlar shaxsni urish-do‘pposlash, unga yengil tan jarohati yetkazish yoki o‘zganing mulkiga ancha miqdorda shikast yetkazish yoxud uni ancha miqdorda nobud qilish bilan bog‘liq holda sodir etiladi. Qilmishni Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun yuqorida ko‘rsatilgan oqibatlarning barchasi bir vaqtda mavjud bo‘lishi talab etilmaydi.
Jamiyatda yurish-turish qoidalarini mensimaslik deganda, qonunlarga, axloq-odob normalariga, jamiyatda mavjud bo‘lgan urf-odat va an’analarga hurmatsizlik tushuniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Qonun mazmuniga ko‘ra aybdor o‘zining harakatlari bilan jamoat tartibini buzayotganligini anglashi lozim. Bunda mazkur xatti-harakatlar bilan jamoat tartibini buzish o‘rtasida sababiy bog‘lanish bo‘lishi shart. Sababiy bog‘lanish aniqlanmagan holda qilmish shaxsga yoki mulkka qarshi qaratilgan jinoyat deb baholanishi lozim.
2. Sudlar bezorilik jinoyati bilan ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanmish mayda bezorilikni bir-biridan farqlashlari zarur.
Mayda bezorilik tushunchasi O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 183-moddasida berilgan bo‘lib, uning mazmuniga ko‘ra, ushbu huquqbuzarlik jamoat joylarida uyatli so‘zlar aytish yoki shunday so‘zlar bilan so‘kinish, behayo qiliqlar ko‘rsatish yoxud odamlarga nisbatan haqoratomuz shilqimlik qilish hamda jamoat tartibi va fuqarolar osoyishtaligini buzish kabi jamiyatda yurish-turish qoidalarini ochiqdan-ochiq mensimaslik harakatlarida ifodalanadi. Bunda Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismida nazarda tutilgan jinoiy oqibatlar mavjud bo‘lmasligi kerak. Guruh tomonidan sodir etilgan mayda bezorilikni, basharti, ularning harakatida Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismi alomatlari bo‘lmasa, Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “b” bandi bilan kvalifikatsiya qilish mumkin emas.
Keyingi tahrirga qarang.
Shuningdek, xavfli retsidivist tomonidan sodir etilgan mayda bezorilik ham o‘z-o‘zidan jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi.
Agarda mayda bezorilik harakatlari davom etib, aybdorning keyingi harakatlari shaxsni urish-do‘pposlash, unga yengil tan jarohati yetkazish yoki mulkka ancha miqdorda shikast yetkazish yoxud nobud qilish bilan sodir etilgan bo‘lsa, shaxs ma’muriy javobgarlikka tortilmasdan, faqat jinoiy javobgarlikka tortiladi.
3. Qilmishni Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun bezorilik zamirida shaxsning badaniga yengil darajada shikast yetkazilganligi kifoya. Bunda shaxsning badaniga yetkazilgan tan jarohati uning sog‘lig‘ini buzilishiga olib kelgan-kelmaganligining ahamiyati yo‘q.
Urish-do‘pposlash deganda, aybdor tomonidan jamiyatda yurish-turish qoidalarini qasddan buzib, shaxsning badaniga shikast yetkazmagan holda bir necha zarba berish tushuniladi.
4. Qilmishni Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “v” bandi bilan kvalifikatsiya qilish uchun bezorilik zamirida sovuq qurol yoki shaxsning sog‘lig‘iga amalda shikast yetkazishi mumkin bo‘lgan boshqa narsalarni namoyish qilish (ko‘rsatish)ning o‘zi yetarlidir. Bunda ularni qo‘llashga nisbatan tahdid bo‘lgan-bo‘lmaganligining ahamiyati yo‘q, biroq bu holat sud tomonidan jazo tayinlash paytida hisobga olinishi kerak.
Sovuq qurol yoki shaxsning sog‘lig‘iga amalda shikast yetkazishi mumkin bo‘lgan boshqa narsalarni qo‘llash deganda, aybdorning ular vositasida bezorilik harakatlari davomida jabrlanuvchiga nisbatan tan jarohati yetkazgan yoki yetkazishga harakat qilgan hollar tushunilishi lozim.
Sudlarga tushuntirilsinki, sovuq qurol deganda, o‘z mohiyatiga ko‘ra insonning hayoti va sog‘lig‘iga qarshi ishlatish uchun mo‘ljallangan, sud-kriminalistik ekspertizasi xulosasiga muvofiq sovuq qurol deb topilgan narsalar tushuniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Shaxsning sog‘lig‘iga amalda shikast yetkazishi mumkin bo‘lgan boshqa narsalar turkumiga aybdor tomonidan o‘sha maqsadlarda bezorilik harakatlari davomida foydalanilgan har qanday narsalar kiradi.
Keyingi tahrirga qarang.
5. Bezorilik harakatlarini Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “g” bandi bilan kvalifikatsiya qilishda sud aybdorning aynan qaysi harakatlari o‘taketgan behayolik deb baholanayotganligini hukmda ko‘rsatishi shart.
Bezorilik harakatlari o‘taketgan behayolik bilan sodir etilgan deb topish masalasini hal etish chog‘ida sud ishning muayyan holatlari majmuidan kelib chiqishi hamda sodir etilgan jinoyatning xususiyati, vaqti, joyi va shart-sharoitlarini inobatga olishi lozim.
6. Aybdorning qilmishini Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2- qismining “d” bandi bilan kvalifikatsiya qilish uchun bezorilik harakatlari yosh bolani, qariyani, nogiron yoki ojiz ahvoldagi boshqa shaxslarni xo‘rlash shaklida sodir etilgan bo‘lishi kerak.
Qonun mazmuniga ko‘ra, yosh bola deganda 14 yoshga to‘lmagan shaxs, qariya deganda 55 yoshdan oshgan ayol va 60 yoshdan oshgan erkak, nogiron deganda esa, belgilangan tartibda I, II, III guruh nogironi yoki bolalikdan nogiron sifatida tan olingan shaxs tushuniladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Ojizlik, jabrlanuvchining jismoniy yoki ruhiy nosog‘lomligi tufayli jinoyatchiga qarshilik ko‘rsata olmasligida, o‘z huquqlari, manfaatlari va qadr-qimmatini himoya eta olmasligida, shuningdek kutilayotgan xavfdan saqlana olmasligida namoyon bo‘ladi.
Jinoiy harakatni ushbu band bilan kvalifikatsiya qilish uchun aybdor shaxs jabrlanuvchining yosh bolaligi, qariyaligi, nogironligi yoki ojiz ahvolda ekanligini anglab yetgan bo‘lishi talab etiladi.
7. Ko‘p miqdorda zarar yetkazish, birovning mulkini nobud qilish yoki unga shikast yetkazish bilan bog‘liq holda sodir etilgan bezorilik Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “e” bandi bilan qamrab olinadi va shuning uchun ham ushbu holatni Jinoyat kodeksining 173-moddasi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilish talab qilinmaydi. Xuddi shuningdek, bezorilik oqibatida o‘zganing mulkiga shikast yetkazish yoki nobud qilish ancha miqdorda zarar yetkazish bilan bog‘liq holda sodir etilgan bo‘lsa, qilmishni Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinishining o‘zi kifoyadir.
8. Aybdorning harakatini Jinoyat kodeksi 277-moddasi 3-qismining “b” bandi bilan kvalifikatsiya qilish uchun uning bezorilik harakatlari davomida o‘qotar qurolni namoyish qilganligi faktining o‘zi yetarlidir. Ish bo‘yicha aybdor tomonidan o‘qotar qurolni qo‘llashga tahdid qilinganligi yoki qo‘llanilganligi holatlari jazo tayinlashda e’tiborga olinishi lozim.
O‘qotar qurol tushunchasiga baho berishda sudlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996-yil 27-fevraldagi “Qonunga xilof ravishda qurolga egalik qilish to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi 3-sonli qarorining 2-bandida berilgan tushuntirishlarga amal qilishlari kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
Shu bilan birga, sudlar shuni e’tiborga olishlari lozimki, aybdorning harakatini Jinoyat kodeksi 277-moddasi 3-qismining “b” bandi bilan kvalifikatsiya qilish uchun qurol jinoyat sodir etish paytida otishga yaroqli deb topilgan bo‘lishi shart. Basharti, yaroqsiz bo‘lsa, bezorilik Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “v” bandi bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Bezorilik jinoyatini sodir etishda ishlatilgan yoki namoyish etilgan o‘qotar qurol tegishli ruxsatnomasiz aybdorning egaligida bo‘lgan bo‘lsa, qilmish Jinoyat kodeksining 248-moddasi bilan ham qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinadi.
9. Ommaviy tadbirlar paytidagi bezorilik, ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarish tahdidi bilan xavflidir.
Ommaviy tadbir deganda, belgilangan tartibda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek, o‘zini-o‘zi boshqarish organlari tomonidan tashkil etilgan rasmiy tadbir (bayram sayllari, namoyishlar, mitinglar, majlislar, saylovlar, xalq hasharlari va hokazo)lar tushuniladi.
10. Bezorilik harakatlari davomida aybdor jamoat tartibini saqlash vazifasini bajarib turgan hokimiyat yoki jamoatchilik vakiliga yoxud bezorilik harakatlarining oldini olish (to‘xtatish) chorasini ko‘rgan boshqa fuqarolarga faol qarshilik ko‘rsatsa, shu jumladan, ularga nisbatan o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish darajasida zo‘rlik ishlatsa, bunday qilmish Jinoyat kodeksi 277-moddasi 3-qismining “g” bandi bilan to‘liq qamrab olinadi va Jinoyat kodeksining boshqa moddalari bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilishni talab etmaydi.
Agar bezorilik harakatlarini to‘xtatish chorasini ko‘rayotgan shaxsga qarshilik ko‘rsatish paytida ishlatilgan zo‘rlik natijasida aybdor tomonidan yana boshqa og‘ir jinoyat sodir etilgan bo‘lsa, bu hol bezorilik jinoyati tarkibi bilan qamrab olinmaydi.
Bezorilik harakatlari tugagandan keyin, shu jumladan, aybdor ushlangandan so‘ng ko‘rsatilgan qarshilik, bezorilik jinoyatining alomatlariga xos holat deb hisoblanmasligi va bunday holda qilmish jinoyatlar majmui bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim.
Ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladigan mayda bezorilik davomida jamoat tartibini saqlash vazifasini bajarib turgan hokimiyat yoki jamoatchilik vakiliga yoxud bunday harakatlarni to‘xtatish chorasini ko‘rgan fuqaroga nisbatan qarshilik ko‘rsatilsa, bunday qilmish Jinoyat kodeksi 277-moddasi 3-qismining “g” bandi bilan kvalifikatsiya qilinishi mumkin emas. Bu holda aybdorning harakatlari, ko‘rsatilgan qarshilikning xususiyatiga qarab, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddalari bilan kvalifikatsiya qilinadi.
11. Tergov organlari shaxsni ayblanuvchi tariqasida jinoyat ishida ishtirok etishga jalb qilish to‘g‘risidagi qarorida, ayblov xulosasida, sud esa hukmda qaysi alomatlarga ko‘ra aybdorning qilmishi Jinoyat kodeksi 277-moddasining tegishli qismi va bandlari bilan kvalifikatsiya qilinganligini aniq ko‘rsatishi shart.
Agar sud, ayblanuvchi zimmasiga ilgari qo‘yilgan ayblov bilan bog‘liq boshqa ayblovni qo‘yish uchun yoxud ayblovni og‘irroq ayblov bilan yoki haqiqiy holatga ko‘ra ayblov xulosasida nazarda tutilganidan jiddiy farq qiladigan ayblov bilan almashtirish uchun asoslar mavjud degan fikrga kelsa, jinoyat ishini qo‘shimcha tergov yuritish uchun qaytaradi.
Bu o‘rinda shuni nazarda tutish kerakki, sud aybdorning harakatini mazkur moddaning muayyan qismidagi bir banddan o‘sha qismdagi boshqa bandga qayta kvalifikatsiya qilishga haqli emas.
Keyingi tahrirga qarang.
12. Agar Jinoyat kodeksi Maxsus qismining muayyan moddalarida (Jinoyat kodeksining 277-moddasidan boshqa) bezorilik, o‘sha jinoyatni kvalifikatsiya qiluvchi alohida belgi sifatida nazarda tutilgan bo‘lsa, bu holat qilmishni Jinoyat kodeksining 277-moddasi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilishni istisno etadi (masalan, Jinoyat kodeksi 104-moddasi 2-qismining “e” bandi, 97-moddasi 2-qismining “l” bandi).
13. Sudlar aybdor qasdining mohiyati va u nimaga qaratilganligidan, sodir etilgan harakatning motivi, maqsadi va muayyan holatlaridan kelib chiqqan holda bezorilikni boshqa jinoyatlardan farqlay olishlari kerak. Jumladan, oilada, uyda qarindosh-urug‘, tanish-bilishlarga nisbatan sodir etilgan haqoratlash, urish-do‘pposlash, badanga yengil shikast yetkazish kabi harakatlar, agar ular shaxsiy kelishmovchilik natijasida kelib chiqqan bo‘lsa yoxud jabrlanuvchining nojoiz xatti-harakatlari oqibatida sodir etilgan bo‘lsa, shaxsga qarshi jinoyat deb baholanishi va Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddalari bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Basharti, shaxs o‘z xatti-harakatlari bilan ayni vaqtda jamoat tartibini buzayotganligini va jamiyatga nisbatan ochiqdan-ochiq hurmatsizlik qilayotganligini ham yaqqol anglagan bo‘lsa, qilmish bezorilik sifatida kvalifikatsiya qilinadi va shaxsga qarshi jinoyatlarni nazarda tutuvchi moddalar bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilishni talab etmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
14. Sudlar bezorilik jinoyatlarini sodir etgan shaxslarga nisbatan jazo tayinlashda jinoyat qonunining umumiy asoslaridan va Oliy sud Plenumining jinoyat uchun jazo tayinlash masalalariga bag‘ishlangan qarorlarida berilgan tushuntirishlardan kelib chiqishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
15. Bezorilik jinoyati aksariyat hollarda mastlik holatida yoki giyohvandlik vositalari, psixotrop yoxud kishining aql-idrokiga ta’sir qiluvchi boshqa moddalar ta’siri ostida sodir qilinishini inobatga olgan holda, sudlar, alkogolizmga, giyohvandlikka yoki zaharvandlikka yo‘liqqan shaxslarga nisbatan, bu haqda ishda tegishli tibbiy xulosa mavjud bo‘lganda, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarni qo‘llash masalasini hukmda muhokama qilishlari lozim.
16. Mazkur qarorning qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston SSR Oliy sudi Plenumining, SSSR Oliy sudi Plenumining 1972-yil 16-oktabrdagi “Bezorilikka oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi va 1974-yil 19-apreldagi qarorlari hamda shu masaladagi qonunlarning bajarilishi to‘g‘risidagi 1981-yil 22-apreldagi 1-sonli qarori va shu qarorga o‘zgartirish kiritish haqidagi 1983-yil 12-dekabrdagi 8-sonli, 1985-yil 29-apreldagi 4-sonli qarorlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.