LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 10-sonli, 2002-yil 25-oktabrdagi 28-sonli, 2006-yil 3-fevraldagi 5-sonli va 2009-yil 24-iyuldagi 8-sonli qarorlariga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bozor islohotlariga jiddiy xavf tug‘diradi, bozor iqtisodiga xos bo‘lgan xususiy mulkchilikning, boshqa turdagi mulkiy munosabatlarning shakllanishiga va rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Sud amaliyotini o‘rganish talon-toroj qilishlar, mansabdor shaxslar tomonidan sodir etilayotgan suiiste’molliklar, poraxo‘rlik, shuningdek, soliq to‘g‘risidagi qonunlarni, banklar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni buzish hollarining kamaymayotganini ko‘rsatdi.
Plenum ushbu toifadagi ishlar bo‘yicha sud amaliyotini muhokama qilib, ularning ko‘pchiligi sudlar tomonidan qonunlarga qat’iy rioya etilgan holda to‘g‘ri hal etilganligini qayd etadi. Shu bilan birga tergov va sud amaliyotida, soliq organlari faoliyatida qonun me’yorlarini noto‘g‘ri qo‘llash, ularning mazmunini noto‘g‘ri talqin qilish, iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligiga yetarlicha baho bermaslik hollari mavjud.
1. Sudlarning, huquqni muhofaza qiluvchi va soliq organlarining e’tibori iqtisodiyot sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarni buzish jamiyat uchun jiddiy xavf tug‘dirishini, bozor munosabatlarining, qonuniy tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishiga to‘sqinlik qilishini, fuqarolar o‘rtasida qonunlarning nufuziga putur yetkazishini e’tiborga olgan holda, bu qonunlarga og‘ishmay amal qilish zarurligiga qaratilsin.
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasiga muvofiq mamlakat iqtisodiyotining negizini turli shakllardagi mulk tashkil etadi. Mulk huquqi mutlaq huquq hisoblanadiki, u bu huquqni buzadigan har qanday harakatlarni taqiqlashni taqozo qiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Oliy sud jamiyatda mulk huquqini e’zozlash vaziyati vujudga keltirilishi lozimligini, unga nisbatan har qanday tajovuzlarning sodir etilishi muqarrar javobgarlikka va jazoga tortilishi kerakligini ta’kidlaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
3. Amaldagi jinoyat qonunlariga binoan, o‘zganing mulkini talon-toroj qilish mulkka tajovuz qilishning eng xavflisi hisoblanadi.
Mansab vazifalari yoxud shartnomaviy munosabatlarga ko‘ra, o‘zganing mulkini tasarruf qilish, boshqarish, yetkazib berish yoki saqlash bo‘yicha qonuniy vakolatlarni amalga oshiruvchi shaxsning mazkur mulkni qonunga xilof ravishda tekinga o‘zining mulkiga yoki boshqa shaxsning mulkiga aylantirishi aybdorga ishonib topshirilgan yoki uning ixtiyorida bo‘lgan o‘zganing mulkini o‘zlashtirish yoki rastrata qilish deb (JKning 167-moddasi) tavsiflanishi lozim.
Yuqorida ko‘rsatilgan qonuniy vakolatlarga ega bo‘lmagan, ammo topshirilgan ishni yoxud xizmat vazifalarini bajarishi tufayli mulk saqlanadigan joyga kirish huquqiga ega bo‘lgan shaxs tomonidan o‘zganing mulkini talon-toroj qilinishi o‘g‘rilik deb tavsiflanishi kerak.
4. Mansabdor shaxsning o‘zganing mulkini qonunga xilof ravishda qaytarib bermaslik sharti bilan g‘araz niyatda tekinga o‘zining mulkiga yoki boshqa shaxslarning mulkiga aylantirishida ifodalanuvchi mansab vakolatlarini suiiste’mol qilishi talon-toroj qilish deb qaralishi va Jinoyat kodeksi 167-moddasi 2-qismining “g” bandi bilan tavsiflanishi lozim bo‘ladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Bu o‘rinda shuni nazarda tutish lozimki, agar o‘zganing mulkini g‘ayriqonuniy ravishda tekinga aybdorning mulkiga aylantirish maqsadi bilan olib qo‘yilganligi aniqlanmagan bo‘lib, lekin boshqa g‘ayriqonuniy harakatlar mavjud bo‘lgan taqdirda bunday harakatlar (masalan, tovar-moddiy boyliklarining kamomadi yoki uni yashirish holatining o‘zigina; o‘zganing mulkidan o‘zinikiga aylantirib olish maqsadisiz vaqtincha foydalanish; o‘zganing mulkini qarzga berib yuborish va h.k.) talon-toroj qilish deb tavsiflanishi mumkin emas. Etarli asoslar mavjud bo‘lganda, ko‘rsatilgan harakatlar mansab vakolatlarini suiiste’mol qilish deb tavsiflanishi kerak.
5. O‘zganing mulkini talon-toroj qilishdan iborat bo‘lgan aybdorning harakatlariga huquqiy baho berishda uning sodir etilish usulidan (o‘g‘rilik, talonchilik, tovlamachilik va h.k.) qat’i nazar, jinoyat Jinoyat kodeksi tegishli moddasining og‘irroq jazoni ko‘zda tutuvchi qismi bilan tavsiflanishi va ushbu moddaning boshqa qismlari bilan qo‘shimcha tavsiflanishi talab etilmasligi sudlarga tushuntirilsin. Masalan, jinoyat juda ko‘p miqdorda talon-toroj qilish belgisi bo‘yicha Jinoyat kodeksi 167-moddasining 3-qismi bilan tavsiflanganda Jinoyat kodeksi ushbu moddasi 1 va 2-qismlari bilan qo‘shimcha tavsiflash talab qilinmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Davomli talon-toroj sodir etilgan hollarda aybdorning harakatlari talon-toroj qilingan umumiy summani hisobga olgan holda tavsiflanishi zarur.
Agar shaxsning harakatlari davomli jinoyat xususiyatiga ega bo‘lmasdan bir necha mustaqil epizodlardan, misol uchun o‘g‘rilik, talonchilik, firibgarlik va boshqalardan iborat bo‘lsa, bu harakatlar talon-toroj qilingan umumiy summadan kelib chiqqan holda tavsiflanishi mumkin emas. Bunday hollarda jinoyatni o‘zganing mulkini talon-toroj qilganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi Jinoyat kodeksi moddasining dispozitsiyasiga muvofiq, jumladan, takroriylik belgisi bilan tavsiflash lozim.
6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasiga muvofiq mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bo‘yicha subyektiv huquq — faqat shu mulkning egasiga taalluqli ekanligi sudlarga tushuntirilsin. Shuning uchun mulkiy huquqni amalga oshirishga qonunga asoslanmagan holda har qanday aralashish ushbu huquqni jiddiy buzish deb hisoblanadi. Masalan, fermerning, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan boshqa shaxsning, boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslarning mulklarini qonunga xilof ravishda tasarruf qilishda ifodalangan mansabdor shaxslarning harakatlari, agar bu harakatlar oqibatida mulkdorlarning huquqlariga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazilgan bo‘lsa, hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyatining tarkibini tashkil qiladi. Bu o‘rinda mulkiga nisbatan noqonuniy harakat qilingan mulkning egasida aybdordan moddiy zararni, shu jumladan, boy berilgan foydani ham, shuningdek, ma’naviy ziyonni undirib olish huquqi paydo bo‘ladi.
Keyingi tahrirga qarang.
7. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan nazorat ishlarini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning doirasi qat’iy chegaralanganligiga, mulk shaklidan qat’i nazar, yuridik va jismoniy shaxslarning faoliyatini tekshirish tartibi aniq belgilab qo‘yilganligiga sudlarning e’tibori qaratilsin. Ushbu qonun me’yorlari mulkdorlar faoliyatiga ularning erkinligini cheklovchi, asossiz aralashuvni bartaraf qilishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996-yil 8-avgustdagi “Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonida mulkdorning manfaatlarini noqonuniy aralashuvdan himoya qiluvchi huquqiy kafolatlar mavjud.
Keyingi tahrirga qarang.
Shu sababli sudlar bu masala bo‘yicha qonunlarning buzilishiga lozim darajada o‘z munosabatlarini bildirishlari kerak. Bunday aralashuvning g‘araz yoki past niyatda ekanligi aniqlangan taqdirda aybdorlarning harakatlari Jinoyat kodeksining boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi tegishli moddalari bilan tavsiflanmog‘i lozim. Shuningdek, sud protsessning tegishli ishtirokchisiga aybdordan, masalan, uning faoliyatiga noqonuniy aralashuv natijasida ishlab chiqarishning to‘xtaganligi sababli kelib chiqqan barcha zararlarni undirib olish huquqini tushuntirishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
8. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyat ishlarini ko‘rayotganda sudlar har bir fuqaroning tadbirkorlik bilan shug‘ullanish huquqini qat’iy belgilab beruvchi qonunlarning bajarilishiga alohida e’tibor qaratishlari kerak. Qonuniy tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga to‘sqinlik qilayotgan mansabdor shaxsning harakatlari tegishlicha huquqiy baholanishi zarur. Bunday g‘ayriqonuniy harakatlarga, jumladan, yakka tartibdagi tadbirkorni yoki tijorat tashkilotlarini ro‘yxatdan o‘tkazishni noqonuniy rad qilish yoki ro‘yxatga olishdan bosh tortish, muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziya) berishni rad qilish yoki uni berishdan bosh tortish, bank krediti berishni asossiz rad qilish va boshqalar kiritilishi mumkin.
Bu kabi g‘ayriqonuniy harakatlarning yuqori xavfliligi iqtisodiyot sohasidagi huquqiy tartibotning buzilishidan, mansabdor shaxslarning o‘rnatilgan davlat intizomini susaytirib yuborishidan iborat bo‘ladi va bular davlat hokimiyatidan shaxsiy manfaatlarda foydalanish va hokazolarga olib keladi. Aybdorlarning qayd etilgan harakatlari ish holatlariga va kelib chiqqan oqibatlarga qarab mansab vakolatlarini suiiste’mol qilish yoki sovuqqonlik deb, agarda g‘arazli sabablar ham aniqlangan bo‘lsa, bu harakatlar pora berishni tovlamachilik yo‘li bilan talab qilishning niqoblangan shakli deb tavsiflanishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
10. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 96-moddasiga binoan mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar qimmatli qog‘ozlar hisoblanib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlar qatoriga, jumladan, obligatsiya, veksel, chek, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan-jamg‘arma daftarchasi, aksiya hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog‘ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar kiradi.
Keyingi tahrirga qarang.
Qimmatli qog‘ozlarni tekinga olib qo‘yish va o‘zlashtirish o‘zganing mulkini talon-toroj qilish tariqasida tavsiflanishi kerak. Agar ish bo‘yicha qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular bilan muomala qilishni tartibga soluvchi amaldagi qonunlarni buzganlik aniqlanib, Jinoyat kodeksining 205-moddasi dispozitsiyasida ko‘rsatilgan belgilar mavjud bo‘lganda, bunday harakatlar hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish tariqasida tavsiflanishi lozim. Bunday qonun buzishlar jumlasiga, masalan, fuqarolarga va chet ellik investorlarga erkin sotish uchun mo‘ljallangan aksiya paketlarini sotishga to‘sqinlik qilish kiritilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Qalbaki pul yoki qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazish maqsadida yasash yoki o‘tkazish Jinoyat kodeksining 176-moddasi bilan tavsiflanishi lozim.
11. Sudlarga tushuntirilsinki, O‘zbekiston Respublikasining manfaatlariga zid bitim tuzish deganda, mansabdor shaxsning o‘zi tuzayotgan bitimning O‘zbekiston Respublikasi manfaatlari uchun naf keltirmasligini oldindan bila turib sodir etgan harakatlari (masalan, mahsulot yetkazib berish bahosining aniq pasaytirilganligi yoki mahsulotlarni olish, uni transportda tashish narxlarini aniq oshirib ko‘rsatish va h.k.) tushunilmog‘i kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
Oldingi tahrirga qarang.
Bu o‘rinda Jinoyat kodeksining 175-moddasida ko‘zda tutilgan jinoyatning oqibatlari sifatida respublika manfaatlariga ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda zarar yetkazilganligi har doim aniqlangan bo‘lishi shart. Bu zararning ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda ekanligi har bir muayyan ish bo‘yicha tergov organi va sud tomonidan asoslantirilgan bo‘lishi zarur.
(11-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
O‘zbekiston Respublikasi manfaatlariga zid tuzilgan bitimlar qatoriga, masalan, davlat mulkini boshqa mulkdorlarga ancha pasaytirilgan narxda sotish holati ham kiritilishi mumkin. Bitimning davlat manfaatlariga zid tuzilganligi to‘g‘risidagi sudning xulosasi tegishli ekspertiza fikrini inobatga olgan holda tuzilishi mumkin.
Ushbu toifadagi ishlarni tergov qilishda va sudda ko‘rishda bu jinoyatlarning kelib chiqishiga imkon bergan sabablar va shart-sharoitlar albatta aniqlanishi zarur. Agar qayd etilgan bitimlarni tuzishda aybdorda g‘araz va boshqa past niyatlar bo‘lganligi aniqlansa, bunday harakatlar Jinoyat kodeksining hokimiyat yoki mansab mavqeyidan foydalanib sodir etiladigan tegishli jinoyatlar uchun javobgarlikni belgilovchi moddalari bilan tavsiflanishi lozim.
12. Tovlamachilik (reket) nafaqat fuqarolarning, tadbirkorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini qo‘pol buzuvchi, balki iqtisodiyot sohasida ham katta zarar keltiruvchi jinoyat bo‘lib, jiddiy ijtimoiy xavf tug‘dirishi sudlarga ko‘rsatilsin. Shu bilan birga, qonunga binoan (JKning 165-moddasi) tovlamachilik o‘zganing mulkini yoki mulkiy huquqni topshirishni, mulkiy manfaatlar berishni yoxud mulkiy yo‘sindagi harakatlar sodir etishni taqozo qilishini sudlar e’tiborga olishlari kerak. Shu sababli, qarzdordan qarzni talab qilish Jinoyat kodeksining 165-moddasi bilan tavsiflanishi mumkin emas, lekin ayrim hollarda o‘zboshimchalik (JKning 229-moddasi) tariqasida baholanishi lozim. Qarzdor va qarz beruvchi o‘rtasida foizlar to‘lash bo‘yicha oldindan kelishuv bo‘lmagan bo‘lsa berilgan qarz uchun foiz talab qilish tovlamachilik jinoyati tarkibini tashkil qiladi.
14. Soxta tadbirkorlik to‘g‘risidagi (JKning 179-moddasi) ishlarni ko‘rishda shaxsning ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirmay turib noqonuniy kreditlar olish, soliqlardan ozod bo‘lish, egallashga huquqi bo‘lmagan boshqa mulkiy foydani olish maqsadini ko‘zlaganligi hisobga olinishi lozim. Bunday maqsadning aniqlanishi shaxsning harakatini Jinoyat kodeksining 179-moddasi hamda talon-toroj qilishga suiqasd qilish va soliq to‘lovlari to‘lashdan bo‘yin tovlash va hokazolar uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalari majmui bilan tavsiflash uchun asos bo‘lishi mumkin.
Bu o‘rinda sudlar ushbu qonun me’yorining maqsadi xo‘jalik aylanma mablag‘ining ishonchliligini ta’minlashdan, bozorda faoliyat olib borish qoidalarini qo‘riqlashdan, jamiyat, davlat, fuqaroning iqtisodiy manfaatlarini muhofazalashdan, jumladan, ularga soliq va kredit sohalarida mulkiy zarar yetkazilishidan himoyalashdan iborat ekanligini e’tiborga olishlari kerak.
15. Sudlar xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996-yil 15-martdagi “Savdo sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi qaroriga ham amal qilishlari lozim.
Bu o‘rinda Respublika hududida 1993-yil 18-fevraldagi “Turli mulk shakllaridagi savdo tarmoqlari korxonalarining vaqtinchalik ish qoidalari” harakatda ekanligini va ularni buzganlik aybdorning harakatini Jinoyat kodeksining 189-moddasi bilan tavsiflashga asos bo‘lishini e’tiborga olish zarur. Mazkur jinoyatning subyekti turli xil mulk shakllaridagi savdo tarmog‘i xodimlarigina bo‘lib qolmasdan, balki bu sohada savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchi har qanday jismoniy shaxs ham bo‘lishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
16. Qonunni buzgan holda aksiz markalarisiz savdo faoliyatini amalga oshirayotgan shaxslarning harakatlarini tavsiflashda sudlar O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga binoan aksiz soliqning bir turi ekanligi va shu sababli aybdorlar Jinoyat kodeksining 184 va 189-moddalari bo‘yicha javobgarlikni ko‘zda tutuvchi jinoyatlar majmui bilan javobgar qilinishlari kerakligidan kelib chiqishlari lozim.
Aksizsiz savdo qilish oqibatida keltirilgan zarar miqdorini aniqlashda nafaqat aksiz markalarisiz haqiqatan sotilgan mahsulotning summasidan, balki sotuvda bo‘lgan aksiz markalarisiz barcha mahsulotlar miqdoridan, garchand bu mahsulotlar bir xil bo‘lmasada, kelib chiqish zarur.
17. Nazorat qilinmaydigan foyda (daromad) olish maqsadida ro‘yxatdan o‘tishdan bo‘yin tovlagan holda savdo yoki vositachilik faoliyatlarni amalga oshirish quyidagi, ya’ni shaxs amaldagi me’yoriy-huquqiy hujjatlarga ko‘ra vakillik organiga faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazish yoxud uni tiklash yoki o‘zgartirishni so‘rab murojaat etishga majbur bo‘lsada, lekin qasddan buni bajarmagan, yoinki bila turib o‘zining murojaatini ko‘rib chiqishni imkonsiz qilib qo‘ygan hollarda vujudga kelishi sudlarga tushuntirilsin.
Shuni nazarda tutish lozimki, noqonuniy savdo yoki vositachilik faoliyati uchun javobgarlik, eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatining noqonuniy yoki (yashirin) iqtisodiyot sohasiga o‘tib ketishidan, dyemakki, davlat nazorati doirasidan chiqishidan ogohlantirish maqsadini ko‘zlaydi.
Nazorat qilinmaydigan foyda (daromad) olish maqsadida ro‘yxatdan o‘tishdan bo‘yin tovlab, savdo yoki vositachilik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan shaxslarning harakatini Jinoyat kodeksining 188-moddasi bilan tasniflashda ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin yana ro‘yxatdan o‘tishdan bo‘yin tovlab ancha miqdorda savdo yoki vositachilik faoliyati bilan shug‘ullanganligi aniqlanishi zarur. Olingan foyda ko‘p yoki juda ko‘p miqdorni tashkil qilgan holatda tegishliligicha Jinoyat kodeksining 188-moddasi 2 yoki 3-qismlarining tavsiflash belgilari bilan malakalanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Oldingi tahrirga qarang.
18. Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash (JKning 184-moddasi) iqtisodiyot sohasida sodir etilayotgan eng xavfli jinoyatlardan hisoblanadi va bu har bir fuqaro tomonidan qonun bilan belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdek konstitutsiyaviy burchlarini qasddan bajarmaslikda ifodalanadi. Qayd etilgan toifadagi ishlar bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish davlat soliq organlari va shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) o‘rtasida vujudga keladigan soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarning qonuniyligini mustahkamlashga ko‘maklashishi lozim. Ushbu huquqiy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.
(18-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
Keyingi tahrirga qarang.
Oldingi tahrirga qarang.
19. Jinoyat kodeksining 184-moddasi dispozitsiyasi blanket (havola qiluvchi) dispozitsiya bo‘lib, “daromadlar”, “foyda”, “soliq to‘lanadigan obyektlar”, “soliqlar”, “majburiy to‘lovlar” kabi tushunchalarning mazmunini aniqlash uchun O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga murojaat qilish lozim. Jumladan, Soliq kodeksining 12 va 23-moddalari soliq va majburiy to‘lovlar tushunchasini, 22-moddasi foyda tushunchasini yoritib beradi va h. k. Xizmat vazifalariga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘lish oqibatida hisobni yoki hisobotni chalkashtirib yuborish, foydani hisoblashda xatoga yo‘l qo‘yish holatlarining o‘zinigina Jinoyat kodeksining 184-moddasi bilan tavsiflash mumkin emas, lekin tegishli asoslar bo‘lgan taqdirda Jinoyat kodeksining 207-moddasida ko‘zda tutilgan mansab sovuqqonligi jinoyatining tarkibini tashkil etadi.
(19-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
Keyingi tahrirga qarang.
20. Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish bu fuqarolarning yoki mansabdor shaxslarning soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridir.
Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni yashirish — bu soliq organlariga taqdim etiladigan tegishli hisobot hujjatlarida ularni olganlik to‘g‘risida haqiqiy ma’lumotlarni qasddan ko‘rsatmaslik, shuningdek, ularning mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotni yashirib qolish maqsadida ularning kelib tushishini hisobga olish tartibini buzganlikdir.
Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni kamaytirib ko‘rsatish soliq organlariga taqdim qilinadigan hisobot hujjatlariga bila turib soliqning miqdori to‘g‘risida haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, balki uni pasaytirish va kamaytirish tomoniga ma’lumotlar kiritishda ifodalanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
21. Jinoyat kodeksi 184-moddasida javobgarlik nazarda tutilgan jinoyatning subyekti qonunga binoan foyda, daromad va soliq solinadigan boshqa obyektlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berishlik va belgilangan summani davlat foydasiga o‘tkazishlik vazifasi zimmasiga yuklatilgan shaxslar bo‘lishi mumkin. Bular qatoriga mulk shaklidan qat’i nazar korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash bilan bog‘liq buxgalteriya hisobotini olib borish, hujjatlar taqdim qilish zimmasiga yuklatilgan (korxona, muassasa va tashkilotlarning rahbarlari, ularning o‘rinbosarlari, bosh hisobchilari va hisobxonaning mansabdor shaxslari) mansabdor shaxslari kiradi.
Qonunga binoan belgilangan hisobot shaklida hujjatlar taqdim etishga va soliq to‘lashga majbur bo‘lgan jismoniy (soliq to‘lovchilar) shaxslar ham, ushbu jinoyatning subyektlari bo‘lishi mumkin, o‘zlarining harakatlari bilan foydani (daromadni) yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarning kamaytirilishiga ko‘maklashgan boshqa shaxslar esa ushbu jinoyatning ijrochilari emas, balki ishtirokchilari (tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi) bo‘lishi mumkin.
22. Agar foyda va daromad to‘g‘risida ko‘rinib turgan yolg‘on ma’lumotli tegishli hisobot hujjatlarini soliq organiga taqdim qilish hamda soliqlarni ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda (bitta, bir nechta yoki barcha soliqlar bo‘yicha) haqiqatan kam to‘laganlik holati mavjud bo‘lsa, soliq va boshqa to‘lovlarni ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda to‘lashdan bo‘yin tovlash tugallangan jinoyat hisoblanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
23. Sudlar moddiy zararning miqdori aybdor tomonidan yashirilgan yoki kamaytirilgan soliq to‘lanadigan obyektning butun miqdoridan emas, balki uning mazkur soliq to‘lanadigan obyektdan to‘lashi lozim bo‘lgan soliq summasidan kelib chiqib belgilanishini inobatga olgan holda sinchiklab aniqlashga majburdirlar.
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash, foydani, daromadni va soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish davomli jinoyat hisoblanadi. Shu sababli zarar miqdori soliq to‘lanmagan barcha muddat uchun kam to‘langan summalar yig‘indisi bilan belgilanishi kerak.
Oldingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
24. Tergov organlari va sudlar to‘lanmagan soliq, daromad va soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarning miqdorini aniqlashda Soliq kodeksining yigirma birinchi bobi (chegirmalar va zararlar) talablarini hisobga olishga majburdirlar, ya’ni bunga binoan foydani (daromadni) aniqlashda, masalan, xodimlarning ish haqi, asosiy fondlarni ta’mirlash, ijara to‘lovi bo‘yicha va boshqa xarajatlar chegirilib tashlanadi.
(24-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
25. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash aybdor tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonunlarning belgilangan me’yorlarini bajarmasligini taqozo etadi. Shu sababli ushbu toifadagi ishlar bo‘yicha ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish qarorlarida, ayblov xulosasida va hukmda ayblanuvchi, sudlanuvchi tomonidan soliq qonunlarining aynan qaysi me’yorlari buzilganligi ko‘rsatilishi shartligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
Keyingi tahrirga qarang.
26. Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish uchun javobgarlik faqat to‘g‘ri qasd bo‘lganda hamda fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoki jiddiy ziyon yetkazish tarzidagi oqibat yuz bergandagina kelib chiqishligi sudlarga tushuntirilsin.
Mansabdor shaxsning egallab turgan lavozimi tufayli unga yuklatilgan xizmat majburiyatlaridan kelib chiqadigan vazifalari mansabdorlik vakolatlari hisoblanadi.
27. Fuqarolarning huquqlari yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga jiddiy ziyon yetkazish moddiy zarar tarzida ham, boy berilgan foyda tarzida ham, shuningdek, turli xil manfaatlarga boshqacha zarar yetkazishda, hokimiyat organlarining obro‘siga putur yetkazishda, og‘ir jinoyatlarni yashirishda va hokazolarda ifodalanishi mumkin.
28. Mansab vakolati doirasidan chetga chiqishning (JKning 206-moddasi) asosiy ko‘rinishlari deganda: mansabdor shaxs tomonidan boshqa shaxsning vakolati doirasiga kiruvchi harakatlarning sodir etilishi; mansabdor shaxs tomonidan faqat qonunda yoki qonun osti hujjatida ko‘rsatilgan alohida holatlar mavjud bo‘lgandagina sodir etilishi mumkin bo‘lgan harakatlarning sodir etilishi; kollegial organ vakolatiga kiruvchi harakatni mansabdor shaxs tomonidan yakka tartibda sodir etilishi; hech kim va hech qanday holatda amalga oshirishga haqi bo‘lmagan harakatlarning mansabdor shaxs tomonidan sodir etilishi va boshqalar hisoblanmog‘i lozim.
29. Sudlar, jazo tayinlashga individual yondoshish tamoyillariga rioya qilgan xolda tovlamachilarga, o‘zganing mulkini talon-toroj qiluvchilarga, soliq to‘lashdan ashaddiy bo‘yin tovlovchilarga, o‘zlarining harakatlari bilan davlat va jamoat manfaatlariga yoki fuqarolarning huquq va manfaatlariga jiddiy ziyon yetkazgan mansabdor shaxslarga, jinoiy guruhlarning tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga nisbatan qattiq jazolarning qo‘llanilishini ta’minlashga majburdirlar. Shuning bilan birga, iqtisodiyot sohasidagi ishlarni ko‘rayotganda sudlar moddiy sanksiyalarni, shuningdek, muayyan mansabni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilish tariqasidagi qo‘shimcha jazolarni kengroq qo‘llashlari lozim bo‘ladi. Davlatga va fuqarolarga yetkazilgan zararni to‘liq undirishga erishilsin.
30. Ushbu toifadagi ishlarni ko‘rayotganda sudlar iqtisodiyot sohasida jinoyatlarning yoki boshqa qonunbuzarliklarning sodir etilishiga imkon bergan barcha sabab va shart-sharoitlarni aniqlashlari va ularga lozim darajada munosabat bildirishlari kerak.
31. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining jinoiy ishlar bo‘yicha sudlov hay’atiga, Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudlariga hamda O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudiga jinoyat ishlarini apellatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rayotganda birinchi bosqich sudlari tomonidan iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlik to‘g‘risidagi qonunlarga rioya qilinishiga alohida e’tibor qaratish, ularni tatbiq etishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni muntazam tahlil qilib borish va bartaraf etish tavsiya etilsin.
Keyingi tahrirga qarang.