LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 11-sentabrdagi 24-sonli, 2002-yil 14-iyundagi 11-sonli va 2006-yil 3-fevraldagi 5-sonli qarorlariga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2019-yil 24-dekabrdagi 24-sonli “Ma’muriy organlar va ular mansabdor shaxslarining qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) ustilan shikoyat qilish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonun fuqarolarning davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarni fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzuvchi g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan sudga murojaat qilish imkoniyatini ancha kengaytirdi.
Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan g‘ayriqonuniy harakatlar ustidan qilingan shikoyatlarni sudlarda ko‘rish amaliyotida kelib chiqayotgan muammolarni bartaraf qilish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga va “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 1, 3-moddalariga muvofiq, fuqarolar tekshirilishi qonun hujjatlarida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining mutlaq vakolatlari doirasiga kiritilgan yoxud sudga shikoyat qilishning o‘zgacha tartibi belgilangan xatti-harakatlar (qarorlar)dan boshqa davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarning har qanday xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan sudga shikoyat qilishlari mumkinligiga qaratilsin.
2. Organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning harakatlari (harakatsizligi) va qarorlari ustidan sudga shikoyat qilishning o‘zgacha tartibi deyilganda tegishli qonun bilan o‘rnatilgan maxsus tartibni tushunmoq lozim.
Sud, sudya, prokuror, tergovchi, surishtiruvchi, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishga vakolatli bo‘lgan organlar uchun Jinoyat-protsessual va Fuqarolik protsessual qonunda, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunda sudga shikoyat qilishning o‘zgacha tartibi belgilangan.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 4-moddasiga muvofiq harbiy xizmatchilar ularning huquqlari va erkinliklarini buzayotgan harbiy boshqaruv organlari va harbiy mansabdor shaxslarning xatti-harakatlar va qarorlari ustidan harbiy sudga shikoyat qilishga haqli.
Ushbu modda mazmuniga ko‘ra, harbiy xizmatchi bo‘lmasada, harbiy boshqaruv organlarida egallab turgan lavozimi bo‘yicha harbiy xizmatchilarning huquqlari va erkinliklariga taalluqli masalalarni hal etish vakolatiga ega bo‘lgan shaxslarning harakatlari va qarorlari ustidan ham harbiy sudga shikoyat qilinishi mumkin.
4. “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunda nazarda tutilgan tartibda harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilinishi mumkin bo‘lgan davlat organlariga O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun tashkil qilingan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari kiradi.
Harakatlari va qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish mumkin bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqarish organlariga O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq tegishli hududlarda o‘z vakolatlariga kiradigan masalalarni mustaqil hal etishni ta’minlash uchun tuziladigan har qanday organlar kiradi.
5. Yuqorida ko‘rsatilgan qonunga muvofiq, davlat organlarida, o‘zini o‘zi boshqarish organlarida, mulkchilikning shaklidan qat’i nazar korxonalarda, muassasalarda va tashkilotlarda, kooperativlarda, jamoat tashkilotlari hamda birlashmalarida tashkiliy boshqaruv va ma’muriy-xo‘jalik majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq lavozimlarni doimiy yoki vaqtincha egallab turgan yoxud shunday majburiyatlarni maxsus vakolat bo‘yicha bajarayotgan har qanday shaxsning harakati ustidan sudga shikoyat qilish mumkin.
6. “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 2-moddasiga muvofiq, davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va mansabdor shaxslarning quyidagi:
Keyingi tahrirga qarang.
fuqaro zimmasiga qonunga xilof ravishda qandaydir majburiyat yuklatilishiga sababchi bo‘lgan kollegial yoki yakka tartibdagi xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Shuni hisobga olgan holda, ham yakka tartibdagi ham umumiy xususiyatga ega bo‘lgan har qanday qarorlar ustidan yuqorida ko‘rsatilgan qonunda belgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin.
Jumladan, tegishli organlarning pasportdagi millat haqidagi yozuvni o‘zgartirishni, chet elga chiqishga ruxsat berishni rad etganligi, davlat organlarining va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ma’muriy hudud tashqarisiga tovarlar va mahsulotlarni olib chiqishni cheklash to‘g‘risidagi, qo‘shimcha boj va yig‘imlar belgilash to‘g‘risidagi qarorlari, ma’muriy jazoga tortish vakolatiga ega bo‘lmagan shaxsning jarima solish va boshqa ma’muriy jazolarga tortish haqidagi qarori va hokazolar sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Shuningdek, jamoat tashkilotlari va birlashmalari, uy-joy qurilish kooperativlari, hissadorlik jamiyatlari, kasaba uyushmasi tashkilotlari va shu kabilarning umumiy majlislari hamda ularning boshqaruv organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari ham sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
7. Fuqaro o‘zining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan huquqlari va erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, hamda qonunlarda boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, shikoyat bilan o‘z xohishiga ko‘ra bevosita sudga yoxud tobelik tartibida yuqori turuvchi organga yoki mansabdor shaxsga shikoyat bilan murojaat qilishi mumkin. Fuqaroning o‘z buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash haqida dastlab yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxsga murojaat qilmaganligi, shikoyatni sud tomonidan qabul qilmaslik uchun asos bo‘lmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
Shikoyat huquq va erkinliklari buzildi deb hisoblangan fuqaroning o‘zi yoki uning vakili tomonidan ham, shuningdek, fuqaroning iltimosiga ko‘ra, jamoat tashkiloti, mehnat jamoasining vakolat berilgan vakili tomonidan ham berilishi mumkin. FPKning 46-moddasiga muvofiq fuqarolarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini qo‘riqlash talab qilinganda prokuror ham tegishli ariza bilan sudga murojaat qilishga haqli.
Keyingi tahrirga qarang.
Vakilning fuqaro nomidan shikoyat berishga bo‘lgan vakolati FPKning 54-moddasiga muvofiq rasmiylashtirilgan bo‘lishi lozim. Jamoat tashkiloti, mehnat jamoasi vakilining vakolati, bundan tashqari, jamoat tashkiloti yoki mehnat jamoasi umumiy majlisining yoxud saylab qo‘yiladigan organning qaroridan ko‘chirma bilan ham ogohlantirilgan bo‘lishi kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
8. Fuqaroning ilgari tobelik tartibida yuqori turuvchi organga yoki mansabdor shaxsga shikoyat bilan murojaat qilganligi va tobelik tartibida yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxs tomonidan shikoyat qisman yoki to‘liq rad qilinganligi yoki fuqaroning shikoyat berilgan kundan boshlab bir oy mobaynida yuqori turuvchi organdan yoki mansabdor shaxsdan javob olmaganligi, uni xuddi shunday shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqidan mahrum etmaydi (O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 4-moddasi 2-qismi).
10. Shikoyat fuqaroning xohishiga ko‘ra u yashayotgan joydagi yoki organ, muassasa, korxona, tashkilot va ularning birlashmalari, jamoat tashkilotlari joylashgan erdagi yoxud xatti-harakatlari (qarorlar) ustidan shikoyat qilinayotgan mansabdor shaxsning ish joyidagi sudga beriladi.
Keyingi tahrirga qarang.
11. Fuqaro o‘zining huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan bevosita sudga yoki bo‘ysinuv tartibida yuqori organga, mansabdor shaxsga O‘zbekiston Respublikasi FPKning 269-270-moddalarida belgilangan tartib va muddatda shikoyat bilan murojaat qilishga haqli.
12. Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlar) ustidan beriladigan shikoyatlar FPKning 149, 150-moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq rasmiylashtiriladi va O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji haqida”gi Qonuni hamda Vazirlar Mahkamasining “Davlat boji stavkalari haqida”gi qarorida belgilangan tartibda va miqdorda davlat boji undiriladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Beriladigan arizaning formasi va mazmuni bo‘yicha FPKning 149-moddasida qo‘yilgan talablardan kelib chiqqan holda, shikoyatda, jumladan, qanday xatti-harakatlar shikoyat qilinayotganligi, bu xatti-harakatlar (qarorlar) oqibatida fuqaroning qanday muayyan huquq va erkinliklari buzilganligi, xuddi shunday shikoyat tobelik tartibida yuqori turuvchi organga yoki mansabdor shaxsga berilgan-berilmaganligi va berilgan bo‘lsa, qanday javob olinganligi ko‘rsatilgan bo‘lishi shart.
FPKning 154-moddasida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lgan taqdirda sudya shikoyatni harakatsiz qoldirishga haqli.
Shikoyatni ko‘rishga qabul qilgan sud fuqaroning iltimosiga ko‘ra yoki o‘z tashabbusi bilan shikoyat qilinayotgan xatti-harakat (qaror)ning ijrosini u hal qilingunga qadar to‘xtatib qo‘yishga haqlidir.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
13. Shikoyat O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining umumiy qoidalariga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunida va FPKning 27-bobida belgilangan istisno va qo‘shimchalarni hisobga olgan holda, sud tomonidan u berilgan paytdan boshlab o‘n kunlik muddat ichida ko‘rib chiqilishi lozim.
14. Davlat organi, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi, korxona, muassasa, tashkilot yoki jamoat birlashmasi qayta tashkil etilgani yoki tugatilgani aniqlangan holda, sud ishga fuqarolarning buzilgan huquqlari va erkinliklarini tiklash masalasini hal etish vakolatiga ega bo‘lgan ularning huquqini qabul qiluvchini jalb etish choralarini ko‘rishi kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
Shikoyatni ko‘rish paytida harakati ustidan shikoyat qilinayotgan mansabdor shaxs ilgarigi lavozimida ishlamayotgan bo‘lsa, sud fuqarolarning buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash vakolatiga ega bo‘lgan tegishli organ (tashkilot)ni ishga jalb etish to‘g‘risidagi masalani hal etadi. Shikoyat qanoatlantirilgan taqdirda sud shu organ (tashkilot) rahbariga fuqaroning buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash majburiyatini yuklaydi.
15. Shikoyat vajlari asosli ekanligi aniqlangan taqdirda, sud shikoyat qilingan xatti-harakat (qaror)ni qonunga xilof deb topadi va tegishli organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari yoki mansabdor shaxsga fuqaroning talabini qanoatlantirish majburiyatini yuklaydi, unga nisbatan qo‘llanilgan javobgarlik chorasini bekor qiladi yoxud uning buzilgan huquqini o‘zgacha yo‘l bilan tiklaydi.
Shikoyatni qanoatlantirish haqidagi qarorda shikoyat qilingan harakat (qaror) natijasida buzilgan huquq normalari va yo‘l qo‘yilgan huquqbuzarlikni bartaraf etish uchun amalga oshirilishi lozim bo‘lgan muayyan harakatlar ko‘rsatilishi zarur. Jumladan:
a) surunkali kasalliklarning og‘ir formasiga uchragan fuqaroga qo‘shimcha uy-joyga bo‘lgan huquqini tasdiqlash uchun zarur bo‘lgan bunday kasalligi borligi to‘g‘risida xulosa berish rad etilgan taqdirda, sud bu harakatni qonunga xilof deb topadi va meditsina muassasasining tegishli mansabdor shaxsi zimmasiga fuqaro uchun zarur bo‘lgan hujjatni berish majburiyatini yuklaydi;
Keyingi tahrirga qarang.
b) avtotransport vositasini ro‘yxatga olish asossiz rad etilgan taqdirda sud davlat avtomobil nazoratining mansabdor shaxsi zimmasiga avtotransport vositasini shikoyat bilan murojaat qilgan shaxs nomiga ro‘yxatdan o‘tkazish majburiyatini yuklaydi;
v) pasportdagi millat haqidagi yozuvni o‘zgartirish asossiz rad etilgan taqdirda sud tegishli mansabdor shaxs zimmasiga talab qilinayotgan o‘zgartishni kiritish majburiyatini yuklaydi;
Keyingi tahrirga qarang.
g) vakolati bo‘lmagan shaxs tomonidan fuqaroga asossiz ravishda jarima solingan yoki u boshqa jazoga tortilgan taqdirda sud bunday harakatlarni qonunga xilof deb topadi va tegishli mansabdor shaxs zimmasiga yo‘l qo‘yilgan qonun buzilishlarini bartaraf etish majburiyatini yuklaydi;
d) fuqaro qurgan yoki sotib olgan uyni uning nomiga ro‘yxatdan o‘tkazish asossiz rad etilgan taqdirda sud tegishli organning mansabdor shaxsi zimmasiga o‘tishi shikoyat bilan murojaat qilgan shaxs nomiga ro‘yxatdan o‘tkazish majburiyatini yuklaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
16. Sud xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan shikoyat berilgan organ, korxona, muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasi yoki mansabdor shaxsga, shuningdek, fuqaroga qarorni u qonuniy kuchga kirgach, kechi bilan o‘n kun ichida yuborilishini, qaror bajarilganligi haqida sudga va fuqaroga sud qarori olingan kundan boshlab kechi bilan bir oy ichida xabar berilishini nazorat qilib borishi, qaror bajarilmagan taqdirda qonunda belgilangan chora-tadbirlarni ko‘rishi shart.
Keyingi tahrirga qarang.
17. Ishlarni ko‘rish chog‘ida davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslar faoliyatida jiddiy kamchiliklar aniqlansa, bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun xususiy ajrimlar chiqarib, joylarga yuborish, mansabdor shaxslarning harakatlarida jinoyat alomatlari aniqlangan taqdirda, bu haqda prokurorga xabar yuborishi shart ekanligiga sudlarning alohida e’tibori qaratilsin (FPKning 19-moddasi).
18. Mazkur qaror qabul qilinishi munosabati bilan SSSR Oliy sudi Plenumining 1990-yil 27-iyuldagi “Davlat boshqaruv organlari va mansabdor shaxslarning fuqarolarni huquqini buzuvchi g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan qilingan shikoyatlarni sudlarda ko‘rish haqida”gi 7-sonli qarori O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
Keyingi tahrirga qarang.