Амалдаги қонунчиликка ўзгартириш ва қўшимчалар киритилганлиги, суд амалиётида жиноят натижасида етказилган мулкий зиённи қоплашга оид қонунчиликни қўллаш юзасидан масалалар келиб чиқаётганлиги муносабати билан, «Судлар тўғрисида»ги Қонуннинг 17-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарор қилади:
2. Шуни назарда тутиш лозимки, шахснинг унга етказилган зарарни (яъни мулкий зиённи) қоплашга бўлган ҳуқуқи, шунингдек, зиён учун моддий жавобгарликнинг умумий асослари Фуқаролик кодексида (14-моддаси, 57-боби) белгиланган.
Чунончи, ФК 14-моддасига кўра, зарар деганда, қуйидагилар тушунилади:
Шу муносабат билан жиноят натижасида, айниқса, иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларга, хусусан, тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилган, қонунга хилоф равишда аралашиш ҳамда хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига тажовуз қиладиган бошқа жиноятларга оид ишлар бўйича (ЖК 1921 — 1928-моддалари) етказилган мулкий зиённи қоплаш масалаларини ҳал этиш чоғида судлар нафақат жиноят процессуал қонунчилиги (ЖПК бешинчи бўлими), балки фуқаролик, меҳнат ва бошқа қонунчилик нормаларига ҳам (ЖПК 281-моддаси) амал қилишлари лозим.
3. Жиноят-процессуал кодексининг 82-моддасига мувофиқ суриштирув, дастлабки тергов олиб бориш чоғида аниқланиши лозим бўлган ҳолатлардан бири жиноят натижасида етказилган зарар хусусияти ва миқдори ҳисобланади, чунки етказилган зарар тури ва миқдорини аниқлаш нафақат уни қоплаш масаласини ҳал этиш, балки жиноятни квалификация қилиш учун ҳам аҳамиятлидир.
Жиноят ёки ақли норасо шахснинг ижтимоий хавфли қилмиши натижасида шахсга (шу жумладан, жабрланувчи деб топилган шахсга), корхона, муассаса, ташкилотга мулкий зиён етказилганлигига оид далиллар мавжуд бўлганда, улар суриштирувчи, терговчи, прокурор, суднинг қарори (ажрими) билан фуқаровий даъвогар деб (ЖПК 56-моддаси биринчи қисми) эътироф этилишлари лозим.
Шахсни (шу жумладан, жабрланувчини) фуқаровий даъвогар деб эътироф этиш тўғрисидаги қарор (ажрим)да суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд унга фуқаровий даъвони тақдим этиш ҳуқуқи, тартиби ва шаклини ҳамда ЖПК 57-моддасида назарда тутилган бошқа ҳуқуқларини тушунтириши шарт.
4. Қонунга кўра, мулкий зиён учун жавобгарлик айбланувчи, судланувчига эмас, балки бошқа шахсга юклатилган ҳолларда, суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд тегишли жисмоний ёки юридик шахсни фуқаровий жавобгар сифатида ишда иштирок этишга жалб этиш тўғрисида қарор (ажрим) чиқаради ва унга ЖПК 59-моддасида назарда тутилган ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради.
Мулкий зиён ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаган шахснинг жиноий ҳаракатлари натижасида етказилган ҳолларда фуқаровий жавобгар сифатида ишга унинг ота ёки онаси (фарзандликка олувчиси), васийси ёхуд унинг васийси ҳисобланадиган тарбиялаш, даволаш ёки бошқа муассаса жалб этилиши лозим (ФК 993-моддаси).
5. Суриштирув, дастлабки тергов органларининг эътибори шунга қаратилсинки, жиноят натижасида етказилган мулкий зиён қопланишини таъминлашнинг муҳим ҳуқуқий механизми гумон қилинувчи, айбланувчи, фуқаровий жавобгарнинг мол-мулкини ЖПК 290-моддасига мувофиқ тезкорлик билан хатлаш ҳисобланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
ЖПК 290-моддаси мазмунига кўра, гумонланувчи ва айбланувчига тегишли, учинчи шахсларда бўлган мол-мулкка ҳам, башарти иш бўйича иш юритиш давомида ушбу мулк амалда гумонланувчи ёки айбланувчига тегишли деб ҳисоблашга етарли асослар бўлса, тақиқ солиниши мумкин;
(5-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарорига асосан иккинчи хатбоши билан тўлдирилган)
Бунда ҳар бир муайян ҳолда хатланаётган мол-мулк ЖПК 293-моддаси талабларига риоя этилган тарзда мутахассис ёки баҳоловчи ташкилот жалб этилган ҳолда баҳоланиши ва баённома билан расмийлаштирилиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ҳукмнинг мулкий зиённи қоплашга оид қисми ижроси самарадорлигини ошириш мақсадида суриштирув, дастлабки тергов органлари, шунингдек, ЖПК 280-моддасига риоя этган ҳолда гумон қилинувчи, айбланувчи, фуқаровий жавобгарнинг муайян ҳаракатларни амалга оширишини тақиқлаш каби ФПК 106-моддасида назарда тутилган чораларни қўллашни амалиётга киритишлари лозим.
(5-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2022 йил 14 майдаги 9-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
6. Жиноят ишини кўриш учун тайинлашда суд жиноят натижасида етказилган зарарни қоплаш чоралари кўрилганлиги, фуқаровий даъво киритилганлигини аниқлаши лозим. Агарда суриштирув, дастлабки тергов органи, прокурор томонидан бундай чоралар кўрилмаган бўлса, судья ЖПК 290, 396-моддаларига асосан, ўз ташаббуси билан бундай чораларни кўради, бироқ суд бундай чораларни бевосита кўриш имкониятига эга бўлмаса, суриштирувчи ёки терговчига зарур чораларни кўриш мажбуриятини юклаш бўйича ажрим чиқаради (ЖПК 398-моддаси).
(6-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
7. Мулкий зиён судланувчи ва жиноят иши қисми алоҳида юритувга ажратилган бошқа шахснинг биргаликдаги ҳаракатлари натижасида етказилган ҳолларда суд мулкий зиённи тўла ҳажмда қоплаш мажбуриятини судланувчи зиммасига юклайди. Иши алоҳида юритувга ажратилган шахсга нисбатан кейинчалик айблов ҳукми чиқарилаётганда суд унга мулкий зиённи муқаддам судланган маҳкум билан солидар қоплаш мажбуриятини юклашга ҳақли (ФК 1000-моддаси).
Агар мулкий зиён судланувчи ва жиноят иши ЖПК 84-моддасига мувофиқ тугатилган бошқа шахс билан биргаликда етказилган бўлса, суд мулкий зиённи тўла ҳажмда қоплаш мажбуриятини судланувчига юклайди ва фуқаровий даъвогарга иши тугатилган шахсга нисбатан мулкий зиённи маҳкум билан солидар қоплаш тўғрисида фуқаровий суд ишларини юритиш тартибида даъво қўзғатиш ҳуқуқини тушунтиради.
Олдинги таҳрирга қаранг.
8. Жиноий ҳодиса юз бермаганлиги ёки шахснинг жиноятга дахли бўлмаганлиги, шунингдек, шахс томонидан ҳаракат зарурий мудофаа чегарасидан чиқмаган ҳолда содир этилганлиги муносабати билан оқлов ҳукми чиқарилаётганда, суд ЖПК 283-моддаси иккинчи қисми ва Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Суд ҳукми тўғрисида»ги 2014 йил 23 майдаги 7-сонли қарори 10-банди тўртинчи хатбошисига биноан оқланган шахсга нисбатан фуқаровий даъвони ЖПК 283 — 285 моддалари қоидаларига мувофиқ ҳал этади.
(8-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2023 йил 20 ноябрдаги 31-сонли қарори таҳририда)
Шахсга нисбатан жиноят иши ЖПК 84-моддаси биринчи қисмининг 1 — 8-бандлари, бешинчи қисмининг 1,3-бандларига мувофиқ тугатилган ҳолда унга нисбатан фуқаровий даъво кўрмай қолдирилади ва манфаатдор шахсларга уларнинг фуқаровий суд ишларини юритиш тартибида даъво қўзғатиш ҳуқуқи тушунтирилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(8-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Судларнинг эътибори шунга қаратилсинки, ФК 163-моддасига мувофиқ, жиноят натижасида етказилган мулкий зиённи талаб қилишда даъво муддати қўлланилмайди.
(8-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарорига асосан тўртинчи хатбоши билан тўлдирилган)
Фуқаровий даъвога оид масаласини ҳал этишда суд ЖПК 467-моддасига мувофиқ айблов ҳукмининг тавсиф қисмида даъвони тўла ёки қисман қаноатлантириш ёхуд рад этиш асосларини, жиноят натижасида етказилган мулкий зиён хусусияти ва миқдорини кўрсатиши, шунингдек, мулкий зиён миқдорига тегишли ҳисоблаш якунларини келтириши ҳамда фуқаровий даъвони ҳал қилиш учун асос қилиб олинган қонун нормасини қайд этиши лозим.
Агар фуқаровий даъвогарнинг даъводан воз кечиши қонунга хилоф бўлса ёки давлат ёхуд бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузса, суд даъводан воз кечишни қабул қилмайди (ФПК 40-моддаси бешинчи қисми).
Олдинги таҳрирга қаранг.
(10-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2020 йил 3 июлдаги 12-сонли қарори таҳририда)
Мулкий зиён юридик шахсга унинг ходими томонидан етказилган ҳолларда, зиён миқдори бухгалтерия ҳисоботи маълумотларига асосан ҳақиқий йўқотилиш бўйича, зиён асосий фондларга (воситаларга) етказилганда эса, моддий қийматликларнинг эскирганлиги белгиланган норма бўйича чегириб ташланган ҳолда, баланс қийматидан (таннархидан) келиб чиқиб аниқланади (Меҳнат кодексининг 205-моддаси биринчи ва иккинчи қисмлари).
Иш берувчининг асосий воситаларга тааллуқли мол-мулки талон-торож қилинган, камомади аниқланган, қасддан йўқ қилинган ёки қасддан бузилган тақдирда, шунингдек, асосий воситаларга мулкий зиён етказилган бошқа ҳолларда, зиён миқдори бозор нархлари бўйича ҳисобланади. Қонун ҳужжатларида мулкий зиённинг ҳақиқий миқдори унинг номинал миқдоридан ошиб кетган ҳолларда зиён миқдорини, шу жумладан, карралаш йўли билан аниқлашнинг алоҳида тартиби белгиланиши мумкин (Меҳнат кодексининг 205-моддаси учинчи ва тўртинчи қисмлари).
11. Жиноят-процессуал кодексининг 187-моддасига мувофиқ эксперт хулосаси суриштирувчи, терговчи, суд томонидан иш бўйича тўпланган бошқа далиллар билан биргаликда унинг илмий асосланганлиги ва экспертиза ўтказиш учун қонунчиликда белгиланган барча процессуал қоидалар, услуб ва тартибларга риоя этилганлиги нуқтаи-назаридан баҳоланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Жумладан, жиноят объекти бўлган мол-мулкнинг бозор баҳосини аниқлашда эксперт «Баҳолаш фаолияти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, шунингдек, унга мувофиқ ишлаб чиқилган Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2020 йил 4 июль куни 3239-сон билан рўйхатдан ўтказилган, Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш Агентлиги директорининг 2020 йил 1 майдаги 01/11-15/62-сон буйруғи билан тасдиқланган мол-мулкни баҳолаш миллий стандартларига риоя этиши лозим.
(11-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(11-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
12. Суд мулкий зиённи қоплаш мажбурияти юклатилган шахснинг талабига биноан мулкий зиённи қоплаш миқдорини фақат ФК 1012-моддасининг тўртинчи қисмида назарда тутилган ҳолларда камайтириши мумкин.
Фуқаролик кодексининг 1000-моддасига мувофиқ жабрланувчининг (фуқаролик даъвогарининг) аризасига кўра, суд биргаликда мулкий зиён етказган шахсларга солидар эмас, балки ҳиссали жавобгарлик юклашга ҳақли, башарти бундай тартиб даъвогарнинг манфаатларига мос бўлиб, мулкий зиён қопланишини таъминласа.
14. Тушунтирилсинки, жиноят натижасида етказилган маънавий зарарни қоплаш масалалари бўйича судлар Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Маънавий зарарни қоплаш ҳақидаги қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 2000 йил 28 апрелдаги 7-сонли қарорида берилган тушунтиришларга амал қилишлари лозим.
16. Иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар натижасида етказилган мулкий зиённи қоплаш ҳақидаги даъволарни ҳал этишда, судлар жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилиги талабларига, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Иқтисодиёт соҳасидаги жиноий ишлар бўйича суд амалиётида юзага келган айрим масалалар тўғрисида»ги 1998 йил 17 апрелдаги 11-сонли қарорида берилган тушунтиришларга амал қилишлари лозим.
17. Фуқаролик кодексининг 999-моддасига мувофиқ фаолияти теварак — атрофдагиларга ошиқча хавф туғдирадиган юридик шахс ва фуқаролар (транспорт ташкилотлари, саноат корхоналари, қурилишлар, транспорт воситалари эгалари ва бошқалар) жабрланувчига (фуқаровий даъвогарга) ошиқча хавф манбаи етказган мулкий зиённи, агар зиён бартараф қилиб бўлмайдиган куч ёки жабрланувчининг қасддан қилган ҳаракати оқибатида юзага келганлигини исботлай олмасалар, тўлашлари шарт.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(18-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(18-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг 2018 йил 19 майдаги 16-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
19. Жиноят ишидан келиб чиқувчи фуқаровий даъвони фуқаровий суд ишларини юритиш тартибида кўраётганда, суд мулкий зиённи қоплаш учун ундирилаётган суммани жиноят ишида мавжуд далиллар, шунингдек, тарафлар томонидан қўшимча тақдим қилинган ва суднинг ташаббуси билан тўпланган далиллар асосида белгилайди (ФПК 75-моддаси тўртинчи қисми).
(19-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(19-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарорига асосан чиқарилган)
Олдинги таҳрирга қаранг.
20. Ҳукмнинг мулкий зиённи қоплашга оид қисми ФПК 451-моддасида белгиланган муддатлар мобайнида ижрога топширилиши мумкин.
(20-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ўтказиб юборилган муддат ФПК 453-моддасида белгиланган ҳолларда ҳукм чиқарган ёки ижро қилинаётган жойдаги суд томонидан тикланиши мумкин.
(20-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(21-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2021 йил 10 июндаги 23-сонли қарори таҳририда)