«Nika Pharm» шуъба хўжалик жамияти (бундан буён матнда — даъвогар) хўжалик судига даъво аризаси билан мурожаат қилиб, «Do`stlik-B» МЧЖ (бундан буён матнда — жавобгар) ва «Когон либоси обод сервис» МЧЖдан (бундан буён матнда – қўшимча жавобгар) солидар тартибда 111 301 417,77 сўм асосий қарз ва 14 246 581 сўм пеня ундиришни сўраган.
Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори билан даъво талаблари қисман қаноатлантирилган. Жавобгардан даъвогар фойдасига 111 301 417,77 сўм асосий қарз ва 2 000 000 сўм пеня ундирилган. Даъвонинг қолган қисмини қаноатлантириш рад этилиб, қўшимча жавобгар жавобгарликдан озод этилган.
Мазкур ҳал қилув қароридан норози бўлган даъвогар кассация шикояти билан мурожаат қилган ва унда биринчи инстанция суди томонидан иш ҳолатлари тўлиқ ўрганилмаганлиги, кафиллик шартномаси ваколатсиз шахс томонидан имзоланганлиги асоси билан моддий ҳуқуқ нормаси нотўғри қўлланилиб, қўшимча жавобгар асоссиз равишда жавобгарликдан озод этилганлиги баён қилиниб, ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ҳал қилув қарори билан ундириш белгиланган пул маблағини жавобгарлардан солидар тартибда ундириш сўралган.
Судлов ҳайъати кассация шикоятида ҳамда эътирозномада келтирилган важларни иш ҳужжатлари билан бирга муҳокама қилиб, қуйидаги асосларга кўра ҳал қилув қарорини ўзгартиришни, кассация шикоятини қаноатлантиришни лозим топади.
Ишдаги ҳужжатларга кўра, даъвогар ва жавобгар ўртасида 2015 йил 23 мартда 165-сонли маҳсулот етказиб бериш шартномаси тузилган бўлиб, шартноманинг 1.1-бандига кўра даъвогар жавобгарга тиббий буюмлар ва дори воситалари етказиб бериши, жавобгар эса маҳсулотларни қабул қилиш ҳамда шартномада белгиланган тартибда ва миқдорда ҳақини тўлаб бериши лозим бўлган.
Шартноманинг 4.4-бандида маҳсулотнинг ҳар бир партияси учун тўлов 100 фоиз олдиндан амалга оширилиши, 3.1-бандида эса даъвогар ҳисоб рақамига пул маблағи келиб тушган кундан эътиборан 3 банк куни ичида маҳсулотни жавобгарга топшириши лозимлиги белгиланган.
Шартномага кўра, даъвогар жавобгарга жами 149 953 767,77 сўмлик маҳсулот етказиб берган, жавобгар эса қисман тўловни амалга ошириб, 111 301 417,77 сўм қарздорликка йўл қўйган.
Шу билан бирга мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш мақсадида 2015 йил 14 апрель куни даъвогар (кредитор), жавобгар (қарздор) ва қўшимча жавобгар (кафил) ўртасида кафиллик шартномаси тузилган.
Кафиллик шартномасининг 1.1, 2.1-бандларида жавобгар даъвогар олдида 2015 йил 23 мартдаги 165-сонли шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятларини бажара олмаса, қўшимча жавобгар даъвогар олдида тенг ҳажмда жавоб бериши белгиланган.
Даъвогарнинг жавобгар ва қўшимча жавобгарга мавжуд қарздорликни ихтиёрий бартараф этиш ҳақида юборган талабномалари ижросиз қолдирилганлиги учун даъвогар даъво аризаси билан судга мурожаат қилган.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг (кейинчалик матнда — ФК) 8 ва 234-моддаларига кўра, мажбуриятлар шартномадан, зиён етказиш натижасида ва ушбу Кодексда кўрсатилган бошқа асослардан келиб чиқади.
ФКнинг 333-моддасида қарздор айби бўлган тақдирда мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун жавоб беришлиги белгиланган.
Аниқланишича, даъвогар томонидан жавобгарга жами 149 953 767,77 сўмлик маҳсулот етказиб берилган бўлиб, жавобгар томонидан 15 801 750 сўмлик маҳсулот даъвогарга қайтариб берилган ҳамда 22 850 600 сўм пул маблағи жавобгар томонидан даъвогарнинг ҳисоб рақамига ўтказиб берилган ва қолдиқ қарз 111 301 417,77 сўмни ташкил қилган. Ушбу ҳолат ишда тўпланган ҳисобварақ-фактуралар, ишончномалар ва тўлов топшириқномалари ҳамда суд мажлисида тарафлар вакиллари берган кўрсатмалар билан тўлиқ ўз тасдиғини топган.
ФКнинг 263-моддасига кўра, неустойка тўлаш тарафларнинг келишувида назарда тутилган ёки тутилмаганлигидан қатъи назар, кредитор қонунда белгиланган неустойка (қонуний неустойка)ни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Шартноманинг 5.3-бандига биноан даъвогар жавобгарлардан солидар тартибда 14 246 581 сўм пеня ундириш талабини ҳам қўйган.
ФКнинг 326-моддасида агар тўланиши лозим бўлган неустойка кредиторнинг мажбуриятини бузиш оқибатларига номутаносиблиги кўриниб турса, суд неустойкани камайтиришга ҳақлилиги, бунда қарздор мажбуриятни қай даражада бажарганлиги, мажбуриятда иштирок этаётган тарафларнинг мулкий аҳволи, шунингдек кредиторнинг манфаатлари эътиборга олиниши кераклиги белгиланган. Бу тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2007 йил 15 июндаги «Мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун мулкий жавобгарлик тўғрисидаги фуқаролик қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»ги 163-сонли қарорининг 4-бандида ҳам тушунтириш берилган.
Қайд қилинганларни инобатга олиб, биринчи инстанция суди даъвонинг асосий қарз ундириш талабини тўлиқ, пеня ундириш талабини ФКнинг 326-моддаси талабларидан келиб чиққан ҳолда қисман қаноатлантириш ҳақида тўғри тўхтамга келган бўлса-да, кафиллик шартномаси қўшимча жавобгар номидан ваколатсиз шахс томонидан имзоланганлиги сабабли ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги асоси билан қўшимча жавобгарни жавобгарликдан озод қилиш ҳақида асоссиз хулосага келган.
Чунки, ФКнинг 113-моддасига кўра, битим ушбу Кодексда белгилаб қўйилган асосларга кўра, суд ҳақиқий эмас деб топганлиги сабабли (низоли битим) ёки бундай деб топилишидан қатъи назар ҳақиқий эмас деб ҳисобланади (ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим).
Низоли битимни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги талабни ушбу Кодексда кўрсатилган шахслар қўйишлари мумкин.
Ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим ҳақиқий эмаслигининг оқибатларини қўлланиш тўғрисидаги талабни ҳар қандай манфаатдор шахс қўйиши мумкин. Суд бундай оқибатларни ўз ташаббуси билан қўллашга ҳақли.
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2014 йил 28 ноябрдаги «Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг битимларни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги нормаларни қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»ги 269-сонли қарорининг 12.1-бандида битимни тузган шахс томонидан амалга оширилган имзонинг асллиги бўйича шубҳа мавжудлиги сабабли битимни ҳақиқийлиги юзасидан низолашилганда, билдирилган талаб асосли бўлса, битим ФКнинг 116-моддасига мувофиқ ҳақиқий эмас деб топилиши ҳақида тушунтириш берилган.
Биринчи инстанция суди тарафлар ўртасидаги кафиллик шартномаси низоли битим ҳисобланиши, унинг ҳақиқийлиги эса манфаатдор шахслар томонидан низолашилмаганлигига аҳамият бермасдан, моддий ҳуқуқ нормасини нотўғри қўллаб, кафиллик шартномасини ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим деб баҳолаган.
ФКнинг 293-моддасига кўра, қарздор кафиллик билан таъминланган мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда кафил ва қарздор кредитор олдида солидар жавоб берадилар, башарти қонунда ёки кафиллик шартномасида кафилнинг субсидиар жавобгар бўлиши назарда тутилган бўлмаса.
Башарти, кафиллик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, кафил кредитор олдида қарздор билан баравар ҳажмда жавоб беради, шу жумладан фоизлар тўлайди, қарзни ундириб олиш бўйича суд чиқимларини ва қарздор мажбуриятини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли кредитор кўрган бошқа зарарларни тўлайди.
Тарафлар ўртасидаги кафиллик шартномасининг 2.7-бандида қарздор кафиллик билан таъминланган мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда кафил ва қарздор кредитор олдида солидар жавоб бериши белгиланган.
Шундай экан 111 301 417,77 сўм асосий қарз ва 2 000 000 сўм пеня ҳамда суд харажатлари даъвогар фойдасига жавобгар ва қўшимча жавобгардан солидар тартибда ундирилиши лозим эди.
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2007 йил 15 июндаги «Суднинг ҳал қилув қарори ҳақида»ги 161-сонли қарорининг 1-бандига кўра, суд томонидан қабул қилинган қарор моддий ва процессуал қонунчилик нормалари билан тўлиқ мос келиши, иш ҳужжатлари ва суд аниқлаган ҳолатларга мувофиқ бўлиши керак.
Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодекси 188-моддасининг биринчи қисмида моддий ёки процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши ёхуд нотўғри қўлланилиши хўжалик судининг ҳал қилув қарорини ёки қарорини ўзгартириш ёхуд бекор қилиш учун асос бўлиши назарда тутилган.
Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Пленумининг 2008 йил 18 апрелдаги «Хўжалик судлари томонидан давлат божи тўғрисидаги қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»ги 180-сонли қарорининг 17-бандида неустойка миқдори хўжалик суди томонидан асосли равишда ФКнинг 326-моддасига асосан камайтирилганда, даъвогарнинг давлат божи бўйича харажатлари, неустойкани камайтирмасдан ундирилиши мумкин бўлган суммадан келиб чиққан ҳолда жавобгар томонидан қопланиши ҳақида тушунтириш берилган.
Қайд этилганларга кўра, судлов ҳайъати кассация шикоятини қаноатлантиришни, ҳал қилув қарорининг қўшимча жавобгарни жавобгарликдан озод қилиш қисмини бекор қилиб, асосий қарз, пеня ва суд харажатларини жавобгар ва қўшимча жавобгардан солидар тартибда ундиришни, шу билан бирга жавобгар ва қўшимча жавобгардан солидар тартибда ишни кассация инстанцияси судида кўриш билан боғлиқ 313 869 сўм давлат божи ва 7 000 сўм почта харажатини даъвогар фойдасига, суд мажлисини видеоконференцалоқа режимида ўтказиш билан боғлиқ 30 000 сўм суд харажатини Олий хўжалик суди фойдасига ундиришни, ортиқча тўланган 313 869 сўм давлат божини даъвогарга маълумотнома асосида қайтаришни лозим топади.